Na Sunmang Siatter Siang Hlah

Nun Tthansohnak (XXII)

Na Sunmang Siatter Siang Hlah

Himi ca ngantu Ralph Johnson Bunche (1904-1971) hi Amerikan Dingkhawm Ram, Detroit khawpi ah a suak. Mahte cawm aw cop in tlawng a kai ih 1927 kum ah Los Angeles ih California Phunsangtlawng (University of California in Los Angeles/UCLA) ihsin suakthuan (bachelor) zircawilu (degree) a ngah. 1934 kum ah Harvard Phunsangtlawng ihsin Ph.D zircawilu a khum ngah. Cui hnu ah, London le Thlangta Africa pawl ah fimthiamnak a zir bet.

           

1928 kum ah Washington D.C khawlipi ih Howard Phunsangtlawng ah saya a ttuan. Bunche hi ramkhel dengfelphung (political science) mithiam a si ih, colony phungphai lam ih harsat buainak thuhlapawl a thiam hleice mi tiah a hmin a thang.

           

1944 kum ah Ramleng Zeizok Tlangbawizung ah lut in rampalai a ttuan. Leitlunhuap Ram Ttangrual (United Nations) dinsuak ding ih dan hrampi tawlrelnak khal ah a tel ih, 1946 kum ah Ram Ttangrual Sungttuan-Huapkip Zungpi (The Secreatariat) ih, Trusteeship Department ah tirh-hmuhtu (director) a ttuan. 1947 kum ah Ram Ttangrual ih Palestine Kawmison palai pakhat si ding in ttuanvo pek a si ih, Sweden rampalaipi Count Folke Bernadotte thawn Arab-Israeli remawknak hrangah an ttuan tlang.

           

1948 kum ih Count Folke Bernadotte phiar-thah a tuar hnu in Arab-Israeli relremawknak hnattuan cu amah in a run kai hruai. Kap hnih kah cawlhnak um thei ding tiang ih a tawlrel thei ruangah 1950 kum ah Nobel Remdaihnak Laksawng pek a si. Vun dum pawl lak ih Nobel Remdaihnak Laksawng ngah hmaisabik a si.

           

Lehhnu ah, Ram Ttangrual ih ramkhellam zeizok hrang ah sungttuan hnuaita (undersecretary) khal a run ttuan. Leitlun remdaihnak hrangah a theitawp suah ih ttuantu a si.

****

           

A dam cak lo mi ka nu thawn Albuquerque ih kan innte hmai ah to in New Mexico ih sim nem mawi zet kan cuan rero. 1916 kum, tthal tir a si.

           

Cu lai ah, ka nu cun reipi a nungdam nawn lo ding ti a thei cia zo a si hmang. Cu lai ah kei cu kum 12 mi mipa nauhak pakhat ka si. Ka nu cun ka hmaton ding mi hmailam hringnun lamtluan harsa zet hrang ih i bawm theitu ding ttongkam a hawl rero a bang.

           

“Ralph,” ka nu cun ka kut hum phah in thu i sim thok. “Pathian in kan thiamtlinnak hliahfiah a duh ruangah harsatnak, retheihnak pawl kan hnenah a thlenter mi a si. Asinan khatlam ah cui’ thilpawl hmaton thei ding in hriamhrei in pe cia. Cui’ in pek mi hriamhreipawl cu ruahsannak, zumnak, sunmang tivekpawl ansi. Cu vek pawl kan neih sung ahcun ttih ding zianghman a um lo. Cu vek pawl kan hlon tik lawngah ziangkim kan sungral a si sawn. Cing ring aw: na hringnun lamtluan ah ziang vek thil le ziang vek thuhla ruang hman ah na ruahsannnak le zumnak pawl, na sunmangpawl va hlovaiter aw hlah.”

           

Vun theih hruak men ahcun ka nui’ ttongkampawl cu danglamnak a um hran cuang lo a bang. Asinan cu mi lai ih kan dinhmunpawl a theitu cun ka nui’ hnen ihsin hi vek ttongkam a suah hi mak an ti ko ding.

           

Ka pa cu hlawhman ti tlak lo te hrangah thlanhri bak sen tla in hna a ttuan. Ka nu cu ruh-zawng-nat (lay-phet-na) bese zet in a tuar. Kan hringnun ah a olsam le nuam ti mi hi a um lo hrimhrim. A si nan ka nu cun ziang tik lai khal ih tha tho ringring ding in a kilveng aw thei.  Ka hringnun lamtluan ah ka nui’ ttongkam thawi’ ralrinnak pe aw ih, ka cawhphurawk cang tam zet a um. Ka nui’ ttongkampawl in harsat ka ton caan ah nasate’n i bawm ringring.

           

Ka nui’ thucah ka theih ngah hnu kum khat hman a kim hlan ah ka nu le ka pa cun zarh malte lawng tan aw in mual in liam san. Ka nu kan vui hnu thlanmual ihsi ka tlun lai ahcun ka nun cu beunak a nei nawn lo a si hi ti ruat in riahsia le beidong in ka um. Cu lai fang ah, hi vek caan hrang ih timtuah cia mi vek in ka nui’ ttongkampawl cu ka hnenah an ra thleng sal. Ka nui’ ttongkampawl cun i hliahkhuhtu beidong thanaunakpawl cu tthiat fai in thazang thar thawn i thuam sal. Kannih vek, nauhak lai ih nu le pa in an thih san mi hrang khal ah hmailam caan ruahsannak a um thei lai ti zum theinak thinlung i neihter.

           

Pi pakhat ka nei. Ka pi cu ka hmuh dah mi hmuahhmuah lak ah taksa ruangpum fatebik le thinlung hngetkhohbik nunau a si. Ka nu le pa an thih hnu, a rei hlan ah kei le ka naunu cu Los Angeles ah ka pi in in hruai. Los Angeles khawpi ah Hramthok Tlawng ka kai. Cui’ hnu ah Suakthuan Tlawng (High School) ka kai peh. Tlawng kai phah in thuthangca zung pakhat ah a tir ah tirhkah, lehhnu ah ca remnak pindan ih bawmtu ti vek ka ttuan phah. Kum khat cu, `hal caan ah inn zialpawl kawzaw phahtu hnattuan ka ngah. Nauhak pakhat dinhmun in ka  nuam aw ko.

           

Suakthuan Tlawng ka ttheh ding kum, kum cem zawng lawngah ka hringnun ih ka ton hmaisabik mi, vun rong thleidannak lungput ih ten-umza vuakvelhnak ka tuar. Cu lai ahcun kan tlawnginn ah keimah tel in vun dum tlawngta zate khat hrawng fang kan um. Kannih khal hrin-phun malsawn ih minungpawl dinhmun in in ret hran cuang lo, midang vek thotho in mi bulpak pakhat cio dinhmun in in ret, in bia ih in pawl hai ko. Asinan ni khat, sundir hrawng ah tlawnginn ih caphun sang pawl ko khawm in Penghuap Cathiam Tlawngta Zahkaipawl Pawlkom sung ih hriltlin mi sungtel thar pawl hmin cazin an phuang. Cu lai ahcun kan khaan ah hmat tambik ngahtu ka si ruangah, ka hmin cu a tel tengteng ding ti’n ka ruahsan.

           

Asinan cazin a cem tiang ah ka hmin cu a tel ta lo. Kan khaan pawl khal in ka hmin a tel cu an zum thluh ruangah, ka hmin a tel lo vete’n keimah hlir in zoh hai. Ziangruangah ka hmin a tel lo ti ka vun ruat vete’n ningzak thanau sualso vek in ka thei aw. Ka nunnak ah hi tluk ih tuarnat ding thil hi ka rak tong dah lo. Pindan ihsi kan suah tikah kan khaan ih rualpi tthenkhat le zirhtu pahnih-khat in tuarpinak awkam thawn in hnem hai. Asinan ka thin cu dam thei ci a si nawn lo. Ka ningnatnak a sangtuk zo.

           

Hi mi tlawng ihsin ka suak ding, kum cem exam khal ka phi nawn lo ding tiah thinheng ruahnak butut thawn ka ruat cat cih. Asinan cu lai ah ka nui’ ttongkampawl cu ka hna thlam ah an rung lang sal.

           

“N ruahsannak, na zumnak, na sunmang pawl kha ziang thil le ziang vek thuhla ruang hman ah va hlovaiter aw hlah.”

           

Tlawngta Zahkhaipawl Pawlkom ti vek cu ret thupi duh nawn lo in, ka fehnak lamzin ih feh thotho ding ah thutluknak hnget ka tuah sal. Cu mi hnu khal ah thin natertu hrin-phun thleidannak tampi ka tong ko. Asinan a hmaisabik ttum vek cun ka tuar na nawn lo. Cu vek pawl ruang ih ningna le thinheng lo ding in keimahte ka kilveng aw.

           

Mino ka si lai ih tontehnak hang kha zetzet a thuahthuah ih ka hmaton lai khal ah ka nui’ ttongkam cu ka nun lamhruaitu ah a cang ringring. Los Angeles, California Phunsangtlawng ih ka ngah mi lehpannak lam hlawhtlinnak teneuhte tiang hman ka nui’ `ongkam ih kaihhruainak thawn tthen dang theih a si lo.

           

Kei cu ka pianpi siphung ihsin lehpannak lam thiamtlinnak ka nei mal. Asinan zuamawknak ahcun a nasabik ih zuamtu ka si ttheu. ‘Lungput za khat, thazang fang khat’ ti theih ka si.

           

Zan khat cu basketball kan lek. Khatlam team cu an thiam zet. UCLA hrang ahcun neh beisei ci khal a si lo. Asinan kei cu ka beidong lo. Kan nehlonak ding san a um lo ka ti ve. Kan zuamawk sung hmuahhmuah ih ka tuah mi thupibik cu, bualrawn dung hmai ah ka tlan kual ih ‘tthua uh, kan neh ding’ ‘hipawl hi neh kung’ ti ttongkam cu thil ropi pakhat hmuah suah ruang ih au vek in ka au ih kan lam pawl cu cat lo’n thazang ka pe rero.

           

Cui zan zuamawknak ahcun kan neh ngaingai. Khatlam team cu kannih hnak ih thiam zet an si ruangah thinlung pekawknak ruang ih kan neh mi a si ti a fiang.

           

Phunsangtlawng tlawngta ka si lai, zirhtu ka ttuan lai, Leitlun Ralbua Vei Hnihnak lai ih Ralbuai Zungtthen (War Department) hnuai ah Ral Kalhmang Ttuanrian Zung (Office of Strategic Services) ih hnattuan ka kaih lai le, lehhnu lam ih Ramleng Zeizok Zungpi ih ka ttuan lai tiang khal ah ka nui’ ttongkampawl cun in kaihruai in lamzin in khihhmuh ringring. Leitlunhuap Ram Ttangrual ih Palestinian Mission palai pakhat ka si lai, 1948 kum September 17 ni ih vanduainak nasa zet a thlen hnu, ttihphan um zetzet boruak thimpipi lak khalah ka nui’ ttongkampawl cun lam-hmuhtu mei-tleu bang in lam in hruai ringring.

           

Cu mi ni, sun ah Ram Ttangrual ih relremawknak ttuanvo neitu Count Folke Bernadotte ih to mi maw`aw cu Jerusalem khawpi thawi’ hla lemlo ih um, lamzin phit ih micektu ralkap hauhruang kotka pakhat kiang ah a ra thleng. Cu lai ahcun hruang kotka kiang ih ding Jeep pakhat sungah minung panga an to. Bernadotte ih to mi mawttaw a din ve te’n Jeep sung ih mi pakhat cun sten gun meithal pakhat thawn cawl lo ih a kap ciamco ruangah Count Folke Bernadotte le Ram ~angrual ih zoh-thlirtu palai pakhat a si mi French Ralkapbu ih Ralbawipi Andre Seraut cu an thi.

           

Cui thilthleng ruangah, Ram Ttangrual Remdaihnak Pawlpi ih ttuanvo hmuahhmuah cu ka liang par ih tthum aw ah a cang cih. Sungtel tam zet cu Remdaihnak Ttuanrian a hlawhtlin zum ngam nawn lo in an bei a dong zo. Pakhat hnu pakhat in beidongnak ttongkam an sal suak vivo. Hmun tampi ih ret darh mi Ram Ttangrual ih zoh-thlirtu palai a za tel khal ko kir sal lohli aw, ralpi a buai cih thei mi dinhmun a si ringring ruangah an hrangah `ih a nung tuk ti vek in pakhat hnu pakhat in thuron in pe hai.

           

Asinan hi mi ttum khal ah ka nui’ ttongkam cun kum tam zet sung run pal tlangh in hna a run ttuan sal thotho. Zo khal mai’ ttuanvo laknak zawn cio ah ding peh in Count Folke Bernadotte in ttuan a duh mi hnattuan cu amah zoh`him ih ttuan peh ding in ka forhfial sawn hai. Count Folke Bernadotte cu ka hmuh dah mi minung hmuahhmuah ah ttihnak thinlung a nei lo bik tu a si.

           

Cui hnu a Arab-pawl le Jew-pawl cun kah-awk cawl ding ih tonrelkhawmnak nei dingin an lung a kim. Asinan lehhnu khal ah ni tin deuhthaw in buainak thar, harsatnak thar a suak ringring. Khatlam in tonrelnak an cawlhsan thul, khatlam in kan tlung men ding ti zawng in an hro-aw thul. Kei khal in ralsan aw kap hnih cu tonrelnak nei peh vivo ding ih ka tuah thei ahcun ni khatkhat ah lungkimtlangnak pakhatkhat cu a um tengteng ding ti ih zum hnget in taimak ka suah. Ni 81 sung rori cawl lo bang lo ih tonrelremnak neih a si hnu in, ralbuai cemtertu ding kah-cawlh lungkimnak thu pali kan tuah ngah thei.

           

Palestinian buainak ttum vek thotho ih, ka nui’ ttongkam thawi’, lo theih lo in, ka thinlung tharthawh somsoh sal ttultertu thil dang pakhat kan dung kum malte ahkhan ka tong lala. Cu lai ahcun kum sarih lawng a si lai mi ka fapate cu ruh-nem-nat (polio) a tuar. Ka fapa cu ihkhun ah zangfakza in a it hngeuhngi. A kutkepawl a cangvai thei lo. Cui caan ah a dam sung kuttualleisam ih um lanta ding ttih in a beidong pang ahcun nat do theinak thazang  tlak niam thluh ding ruangah, a bei dong lo ding ih kil a thupituk lawmam.

           

A ngaingai ahcun cu lai ah, keimah khal ka thla a phang zet. Asinan keimah thatho zet ih ka um lawng ah ka fapa cu beidong lo ding in ka tuah thei ding. Curuangah ka nui’ ttongkam ihsin thinlung thazang ka la thar sal. Ni tin te’n kan nupa in kan fapa cu ruahsannak um mi thuhla hlir kan ruah. Zang na va fak ve ti vek lam kam khat hman kan sim lo. Dam sung in hma tuamnak thawi’ a um lo ding thu, a tlan thei ding thu, tidai a leuh thei ding thu, thirleng a to thei ding thu ti vek pawl hlir kha a zum thei ding rori in kan sim. Cutin, nuamtete’n a thinlung thazang a cak vivo. A ruahsannak an nung vivo. A hmailam caan hrangah a thin a har nawn lo. Thinlung thazang cak a neih vivo rual in a taksa khal a hung dam vivo ve.

           

Minung pakhat ih hringnun in a dang pakhat ih hringnun a hliahkhuh thei zat hi tah theih a si lo. Ka nui’ ttongkampawl le zohtthim tlak  a sinak cun keimai’ innsang ih ka um lai ah siseh, hmun hla ram hla ih ka thlen lai ah siseh, thazang thar thawn i khahter ringring.

           

Ka nui’ ttongkampawl hminsin ih an thlun ahcun zo vek minung khal in keimah vek in somdawlnak an ngah tengteng ding ti ka zum.

(Advice - Reader’s Digest, April 1955)