Tumtah Nei ih Ca Siar

Nun Tthansohnak (XXI)

Tumtah Nei ih Ca Siar

Himi ca ngantu Herbert Stanley Morrison hi British Labour Party (Hnattuantu Party) hruaitu pakhat a si. London khawpi ih Brixton veng ah a suak. Dawr kil bawmtu, ttelifawn kiltu (telephone operator) tivek hnattuan hnuaihnung tete ttuantu ihsin mai thazang rinsan ih zuam in hnattuantupawl khawvel ah a hmin a thang vivo ih, tlangsuak palai ih hril tlin mi ah a hung cang.

           

Leitlun Ralbuai Vei Hnihnak san, Winston Churchill ih Tlangbawipi (Prime Minister) a ttuan lai ah Britain ram ih Ramsung Humhualnak Zungpi ih Tlangbawi (Minister of Home Security) le Sungttuan a ttuan kop.

           

Tlangbawipi Attlee ih cozah (1945-1951) san khal ah, Hnuaita Tlangsuakbu (House of Commons) ih thuneihnak neitu Labour Party palaipawl ih hotu siseh, cozah (cabinet) ah Tlangbawipi Sangtu siseh, a ttuan.

****

           

London khawpi ih tleunak ngah `hatlonak hmun Brixton veng, lamzin kel pakhat ah a si. A caan cu zan nazi pahra hrawng a si thlang. Gas meifar vang diatdo fang hnui ah mi pakhat in khung menmen pakhat cu thusimnak khung ah a hmang ih mi bur pakhat hnenah tha tho zet in thu a sim rero.

           

Cu pa cu mi sang nawn a si. A taksa cu raam duadi, eng deuh lam a si.

           

“Leitlun ih ngaihven tlak bik thuhla hi mahte’n hliakhlai ta uh,” tiah aw hram nawn thawn a au rero. “Hlawhtling ding in ziang tuah a ttul? Ziangvek thiamzawng na nei? Ziangvek tlinnak bulhrampawl na nei? Lu pianhmang zoh thiamnak in a lo simfiang ding.”

           

A kut khatlam in zuk hlai nawn pakhat a thlir in a vai kual rero. Minung lu pianzuk cu tthen tampi ah tthen in rong a phunphun hnih mi a si. Tthen khat cio ahcun sanphung (history), siarkop (mathematics), cinken-thluak tivek in khihhmuhnak cangan pawl an um. Cu lai ahcun kei cu thil-ro-dawr pakhat ah bawmtu ka ttuan lai a si. Ka kum khal kum 15 lawng a si lai. Cu pai’ rel mi lu pian zoh thiamnak tivek tla cu ka thei dah lo lawlaw. Asinan ka lu ah a rel mi thazang huham a nei mi bolbawk pkhatkhat teh ka lu ah a um ve pei maw? A um si bang sehla ziangvek lam ih huham nei mi bolbawk a si ding ti theih ka hiar zet.

           

Curuangah ka neihsun penny ruk keng in ka va naih (penny cu British paisa unit hmin a si ih, penny za khat ah pound khat a si. Pia za ah fang khat tivek thotho in ruat a theih). Lu pian zohthiampa cun ka lu cu tham in a bolbawkpawl a dap vivo.

           

“Na mit pahnih tlun, hitawk ih a um mi bolbawk hin thil thar sersuah thiamtheinak a langter. Na cal puk hlum hi cun cinken thluak na nei ttha ti a hmuhsak. Macaulay ih zuk na hmu dah maw? Cinken thluak bokbawk arti tia lai a nei.”

           

Ka lu pian a zoh ttheh in ka hmai cu fiangte’n i run zoh ih, ti tak zet hmelpu in dim deuh in i sut. “Na lu hi a ttha zet, ziangvek capawl na siar?”

           

“Ka siar tambik mi cu meithal thawi’ doawknak thuhlapawl an si ko,” ka ti. Thuthangca pawm ih zuar kual vivo ttheutupawl in an zuar mi penny khat man thin-thir-za nunthuelng tawi tete pawl ka rel duh mi a si. “Cule’n, nunthuleng lailakpawl khal an tel.”

           

“Zianghman siar lo hnak cun a ttukttak pawl khal cu a zia-um ko. Asinan nang cu na lu hi a tthatuk si. Cuvek hnawmhne siava men thawn a mil aw lo. A ttha sawn mi thun hnik aw. Sanphung tivek, nunthu (biography) tivek, na duh mi cu na hril thei ko. Mai hrangih tthathnemnak a neih ding tumtah in ngunngaih zet ih ca siar cindan sersuak aw.”

           

Lu tam zet tham in a zoh dahtu pakhat in ka lu ah thil danglam a hmuh ruangah kemahte’n ka ai a puang in ka hlim ngaingai. Inn ka tlun sal lai ahcun ka thin cu caan dang hnak in a tur rang deuh. Herbert Morrison ih lu cu hnawmhne siava vek pawl thawi’ mil aw lo ding khawp in a rak ttha ti thu cu keimah le keimah vei tampi ka sim aw non rero. Hramthok Tlawng lawng kai dahtu kei cu ca ttha le thuk zetzet siar thei ka si a ti a si cu!

           

A thaisun ah ka ngah mi thlahlawh, zarh khat shilling sarih (shilling khat cu pound khat ih tthen kul tthen khat thawn a tluk aw) ihsi ka khawl hran mi shilling khat cu phawrh in Macaulay ih England Sanphung (History of England) cabu pakhat ka lei. Cui’ cabu ngantu thawn kan cinken thluak bokbawl umnak zawn a bang aw ko nan, cui’ cabu siar suak cu ka hrangah a retheih thlak ngaingai. A ngan mi thuhla cu hlansan hla zet ih thilthlengpawl an si. Cu thluh in Green ih English Sanphung cabupawl ka va hmu. Cu mi cu santhar ta deuh a si ih, ka thluak zungzam khal `hangharh ding in i cok tho thei.

           

Cui cabu ruangah zatlang nun buaibai harsatnak tivekpawl ka hmu thiam thok. London khawpi sung, keimai kiangkap ih zatlang nun dinhmunpawl tthangso le ttha sin ding in ziangvekin kan tuah ding tivekpawl ka ruat thok thlang.

           

Tthimnak ah- rit theih thil hman thuhla si bang sehla. Ziangruangah mi tampi cu mi ngai sa ngai tling nawn lo khawp in, a luar a kai in an ri buai ttheu? Ziangtin kan kham thei ding? Rit theih thil zuar-leinak hi kan khampit ding maw?

           

Tui hlan ahcun hivek thil hi ka ruat suak phuatphi tla a rak si thei ko nan, ka hngilh liam leh men ding. Asinan tu ahcun, lu pian zoh thiam pa ih zar ah, hivek hrangah ziang kan tuah a ttul ti ka thei zo.

           

Calaibuuk ah feh in rit theih thil hrial ding ih forhfialnak kut-zem ca pawl ka hawl ih ka siar. Cu mi ihsi dot khat kai so in Cetlam Dothlengnak (Industrial Revolution) thawi’ pehpar mi zatlang nun hliakhlainakpawl, tulai fang thazang hmang hnattuantu mihlawm pawl ih zatlang nun faksel zoh-thlirnak pawl tiang in ka siar vivo. Cennnak innpawl an siattuknak, inn san man khuntuknak, fimthiamnak ngah kim theilonak tivek harsat buainak pawl fiangfaite’n ka hmu thiam vivo. Zuu dawr pawl ih kan hmuh `heu mi keimah thawi’ hualvan bang aw mihlawm ih minungpawl cu lainatnak cang ka thiam thlang. Hmuhdan thar in ka hmu thiam thlang.

           

Calai luhcilh ih nomnak le thazang a cawhphurnak in i hip ngah zo. Theihfimnak ihsi ngah mi lungawi aipuannak cu ka tonteh hmuh-theih mi hmuahhmuah lak ih ropibik a si. Ca siar caan le siarnak ding hmun ngah thei ka zuam. Zinglam ah tui hlan hnak ih nazi pakhat zing in ka tho. Ka umnak pindan cu thil-ro-dawr tlunta dot ih pindan dai ttiamtti te a si. Hnipuan ka thleng hnu ah puan pakhat thawn ka tuam aw ih, dawr neitu nu in thawhhlam ei ding ih i kawh tiang in ka neih mi ca hmuahhmuah ka siar ciamco ttheu. Zan ahcun ka pindan cu a daituk ih ca siar a theih lo. Curuangah lamzin kap ih khawfi dawr ah ka va feh. A kel zawn ih cabuai pakhat ah to in penny hrek man cocoa khuat khat ka cah ih, zan simpi tiang cem lo ding ih in in, ca ka siar. Ruskin, Matthew Arnold pawl ih ca le, Peter Alekseyevich Kropotkin ih Lorampawl, Cetzungpawl le Hnattuanzungpawl (Fields, Factories and Workshops) cabupawl cu khawfi dawr ahcun ka siar hai.

           

Lehhnu, beer suannak cetzung ih ttelifawn kiltu ka ttuan lai khal ah hnattuan feh-tlun ih bus to caan, tlangleng to caan pawl ah Herbert Spencer ih Thluakphungphai ih Kalhmang Pakhatnak Pawl (First Principles of Psychology) le Charles Darwin ih Cinungpawl ih Bulhram (Origin of Species) cabupawl ka siar.

           

Ka lu sung ah ruahnak, hmuhdan le pomdan pawl an khat vivo thlang. Cu mi pawl a tak ih hmang le zohhliah ding khal in canpual ttha tampi ka ngah vivo. Socialist tonkhawmawknakpawl, pawlpi tonkhawmawknakpawl, lamzin kel thurelkhawmnakpawl ah thu ka rel ve ttheu. Senpi harhdamnak, inn le calaibuuk thuhla, hnattuantupawl thuhla tivek ihsin harhdam thianfainak lam cekfelnak, tidai borhbah hlonsuahnak lam, hnawm khondan kalhmang, senpi ti-bual pindanpawl thuhla tivek tiang in thubuai phunphun cinfelnak ding cu ka thluak sung ah an um. (Ti-bual pindan thuhla cu keimah rori khal ih ka ton rero mi a si. Zarh khat vei khat thenfaiawknak tuah ding in peng hnih lai ih hla ah ka va feh a `ul `heu).

           

Cutin Labour cangvaihanpawl ah sungtel pakhat ah ka cang. Pawlsawmnak kan tuah caan khal ah ka hmuh-ruahdanpawl fiangfel sinsin ih tarlang thei ding in le, ka thutlukternak, thurawn peknak pawl hngetkhoh zet ih kilhim thei ding in cabu le nganca pawl tam sinsin in, ngunngaihtei’ siar a ttul ti ka hmu vivo. Tonkhawmnak tivek ah mipi in thusuhnak tampi in sut ttheu. Cui thusuhnakpawl lakah son harsa zetzet khal an tel phah ttheu. Cuvek ka ton caan ah a cang thei tawk in, zoh mawi thei bik in ka hrial hrim ttheu ih zan ah cui thusuhnak hrang ih a fuh ngaingai mi sonnak ngah ding in ka zuam.

           

Mangbangza in, cu vek thusuhnak cu a thaisun tonkhawmawknak tivek ah a hung suak sal ttheu.

           

Ka tontehnak man nei zet pawl in mai ttuanvo a hlensuaktu tlangsuak palai si thei ding in in zirhhruai ti cu rel hman a ttul hran lo ding.

           

Lehhnu lam ah, radio ngai in simaw, a cangcang ah TV zoh in simaw, man nei zet in caan ka hmang ttheu. Thuthang thupipawl, hminsin tlak pawl lunglutza ih a thehdarh theitu cuvek bungruapawl ih tuahttuandan kalhmangpawl khal ka ngaina in ka cohlang ko. Asinan thu thuk hla thuk a luhcilhtu le a thuken a hngetkhoh mi cabu pakhat thawi khaikhin a tlak mi radio le TV program tivek cu vei khat hman ka thei, ka hmu dah lo.

           

Kei cun a hmin le ci le kuang khal ka theih lo mi, lamzin sir ih lu pian zoh thiam pa sawn kha, ‘mai’ hrang ih tthathnemnak a neih ding tumtah in ngunngaihtei’ ca siar cindan sersuak aw’ ti mi, ka hringnun ih ka theih dah mi thurawn `habik i rak sim ruangah a parah ka dam sung cu ka lung a awi ringring ding.

(Advice - Reader's Digest, April 1956)

................