Calai
(Literature)
Literature tii ttongfang hi Latin ttong ih a tam relnak ‘litterae’
(ca/cafang) in a ra. Literature timi ttongfang in a ttongfang taktak ih a
khihhmuh mi (literally means) cu “cafangpawl ihsi tuah mi thilpawl”
tican a si. Calai hi a tlangpithu in ruang-am pipa (major form) pahnih
le kalhmang pipa (major technique) pahnih nei ih tthen a si ttheu.
Ruang-am pipa pahnih cu sersuah mi ruang-am (fiction) le sersuah si lo
(non-fiction) an si ih, kalhmang pipa pahnih cu biazai (poetry) le
thutluang (prose) an si.
Calai ahhin thuthang thawn a pehpar mi
asilole sersuah si lo thula (journalistic or non-fiction) tivek
thuhlangh theihterawknak ih a tthum aw mi cahlawmpawl (texts based on
factual information) an tel tla a si thei rual in, thuhla talhton
elawknak lam kutsuakpawl, nunthuanthu, le talhtonsalnak essay-pawl
(reflective essays) khal an tel thei ih, nunthuleng, biazai asilole
thuanthucawn tivek suangtuahnak parah hram a bun mi cahlawmpawl khal an
tel thei.
Biazai hmang ih ngan mi calai cun ttong ih
thlimthluaitheinak hmual le awkhiahlam tlamtlinnakpawl (the aesthetic
and rhythmic qualities of language) a si mi awn (sound), hmuhsaknak
(symbolism), le suum (metre) tivek kha a ngaihsak hleice. Ttong kha a
tican menmen lawng hnakih hmual nei sawn ding in, asilole a tican menmen
vek si lo ding in a tuah. Thutluang hmang ih ngan mi calai cun
ttongkalhmang ruangkham zaran le relsuahttong ih umtudan vekvek
(ordinary grammatical structure and the natural flow of speech) kha a
hmang.
Calai hi sanphunglam caanbi (historical period) zawng
in siseh, a calai phunhmin (genre) zawng in siseh, ramkhellam
hliahkhuhnak (political influence) zawng khal in siseh, tthen theih a si
ve. Kum zabi a rung tam vivo rual in calai phunhmin in an huap mi khal a
kau vivo. Calai phunhmin timi cu hmuitin mi thutlangpi laili (central
theme) nei ih duansuah mi thiamzunglam kutsuak khi a si. Calai phunhmin
tthenkhat cu romance, mystery, crime, fantasy, erotica, le adventure le a
dang tthenkhat an si.
English calai ih sanphunglam caanbi
thupi pawl lakah English Hlun (Old English), English Laita (Middle
English), Khawruah Tthangharhnak (Renaissance), zabi 16 sanbi (era) ih
Siangpahrangnu Elizabeth San (the Elizabethan- himi ahhin Shakespearan
sanbi a tel), Zabi 17 Siangpahrang Lalsalnak canbi (17th Century
Restoration period), zabi 18 ih Khawruahnak Tleu-ngahnak San (Age of
Enlightenment), zabi 19 ih Romantic phungthluk (Romanticism) san, zabi
19 nelam ih Victoria Siangpahrangnu San (Victiorian), zabi 20 ih Modern
phungthluk le Post-modern phungthluk san tivekpawl an tel. Calai zirnak a
hliahkhuhtu fimthiamnaklam cangvaihnak thupi pawl (important
intellectual movements) ah numi phungthluk (feminism), colony-luan
phungthluk (post-colonialism), thluak-zirhliahnak (psychoanalysis),
ruangkham-luan phungthluk (post-structuralism), post-moden phungthluk,
romantic phungthluk, le Marx phungthluk (Marxism) pawl an tel.
Sanphung (History)
Siangpahrang Gilgamesh ih Epic Bezaipi (Epic of Gilgamesh) hi calailam
kutsuakpawl lakih theih hmaisabik mi pakhat a si. Babylonian san ta a si
ih Sumerian ttong ih um mi thuanthupawl ihsin a ra suak mi a si.
Sumerian thuanthupawl hi an upa zet (a malbik in 2100 B.C. hrawng tal an
si thei men) nan a phuah taktak cu 1900 BC hrawng ih phuah mi a si men
thei. Himi epic bezaipi ih thutlangpi ahcun huaisennaklam khaisannak
(heroism), rualpiawknak (friendship), sunralnak (loss), le kumkhaw
nunnak halnak (the quest for eternal life) tivekpawl an tel.
Calai sung ahhin sanphunglam caanbi dangdang tarlang an si hai.
Phunpihuap thilthleng le hrinhnam huap thilthlengpawl, leilungpi rung
umsuah thok dan pawl le nunphung le cindan rung suah dan thuhla pawl
siseh, lungput ziaza lam (moral) asilole thlaraulam nun hrangih thuken
(message) a nei mi puzungthu (myth) phunphun siseh, khawpi-um-hlan
sanbipawl (pre-urban eras) ahcun an rak ngaihthupit bik mi an si. Thir
san (Iron age) tirlam ihsin laili karlak hrawng ih ngan mi Homer ih epic
bezaipipawl (Iliad le Odessey), le cumi hnu deuh hret ih rung suak
Indian epic bezaipi ropi pawl (Mahayana le Mahabharata) cun calailam
pianhmang nei ding in a hranpatei’ duangsuaktu (deliberate literary
authorship) an run nei deuh. Asinan himi pawl khal hi, puzungthu hlun
deuh pawl vek thotho in, ngansuah an si hlan ah kaa ih simsinawk cindan
(oral tradition) thawn caanbi reipi sung a rak nung mi thotho an si.
Khawpi nunphung (urban culture) a tthansoh vivo rual in, nuncenphung
tuan pawl (early civilizations) hrangih thlurhnei le khawruahphunglam
calai (speculative and philosophical literature) darh-vivo-tertu cu
fimzirtlawngpawl (academies) an hung si. Cumi in Hlanlai Tuluk, Hlanlai
India, Persia le Hlanlai Greece le Rome pawl ah calai cu hmuntin ih
thleng thei ding in a tuah. Caanbi hmaisa pawl ih calailam kutsuak tampi
cu, thuanthurel ruang-am (narrative form) hmangtu calai kutsuak tiang
khal tel in, lungput ziaza thlengawknak asilole nun kaihruai ding
tumtahnak (convert moral or didactic purpose) nei ih duan suah an si.
Tthimnak ah Sanskrit calai ih Panchatantra asilole Ovid ih Pianhmang
Thlengawknakpawl (Metamorphoses) tivek.
Khawpi nunphung in
thlirtu mipi (public audience) tam sinsin a neihter, lehhnu ahcun cabu
sutsuah remcang ding in siartu mipi tam sinsin a neihter ruangah,
thuanthucawn le deusiahca (satire) khal an tthangso vivo. Bulpak
thinlung tontuarnaklam luhcilhnak a si mi Lyric biazai cu (epic biazai
ih linglet in) uktupawl le miphun u pawl (courts and aristocratic
circles) hrang liauliau vek ih a um cang a tam. A hleice in Nisuahlam
Asia khawmualpi ahcun Chinese miphun u pawl in hlapawl kha bezai ih
hmang in an khongkhawm hai. Cui’ an khonkhawm mi lak ih hminsin tlak bik
cu Shijing asilole Hla Bu (Book of Songs) a si. Caanbi rei zet sung,
senpi zaran in an uar mi thuanthu bezai (balladry- kalhmang nei in an
sak ttheu) le hla pawl cu an luhkalh aw rero ih, lehhnu khal ah calai
khawvel ih um biazai tiang an run hliahkhuh.
Hlanlai Tuluk ram
ih, calai hmaisalam ih hmuitinmi hleice cu khawruahphung (philosophy),
sannganphung (historiography), raldothiamnaklam dengfelphung (military
science), cin-thlawh-rian (agriculture), le biazai pawl an si. Santhar
cahnah tuahdan le ca sutsuahnak zanthing cafang bel pawl (woodblocks)
rak tuahsuahnak hmun a si mi Tuluk hin, leitlun ih ca sutsuahnak
nunphung hmaisabik pakhat a rak sersuak. Tuluk calai tampi cu Nisuahlam
Zhou Hrinkumpi (Eastern Zhou Dynasty) san (769-269 BCE) ih a rak um mi
Ruahnak Zakhat Tlawngpawl (Hundred Schools of Thought) ah hram an bun.
Cumi san ih suak mi rotling calai lakih a thupibik pawl ah Rotling
Confucius phungthluk (Confucianism), Rotling Dao phungthluk (Daoism),
Rotling Mo phungthluk (Mohism), Rotling Daan phungthluk (Legalism), le
raldothiamnaklam dengfelphung kutsuakpawl (tthimnak ah Sun Tzu ih The
Art of War), le Tuluk sanphung (tthimnak ah, Sima Qian ih Records of the
Grand Historian) tivekpawl an tel. Hlanlai Tuluk calai cun sannganphung
hi a ngaihsak zet ih, caan tampi ahcun uktu (siangpahrang) innsang
sungih hminsin ngankhum mi a cip a ciar tiang in a luhcilh. Thuanthusim
kalhmang ih duansuah mi sanphung (narrative history) zohtthim theih
pakhat cu Zuo Zhuan a si ih, himi hi 389 BCE hlan ih ngan mi si in, BCE
zabi panga lai ih rak nung mitcaw sanphungthiam Zuo Qiuming ih ngan mi
ah ruat a si.
Hlanlai India ram ahcun caai cu kaa ih
simsawngawk vivo mi thuanthupawl ihsin a thok. Calai phunhmin hmaisalam
cu thuanthucawn, thuanthufim (fable), hrilfiahbu (sutras) le epic biazai
an si. Sanskrit calai hi 1500-1000 BCE karlak ih suak Veda cabupawl
ihsin a thok ih, Idia Thir San (Iron Age India – 1100 – 200 BC karlak)
ih Sanskrit Epic bezaipipawl thawn a rung nung vivo. Veda cabupawl hi
sunsak hlawh cahlawm hlunbik pawl (oldest sacred texts) lakah an tel.
Samhitas (vedic collections – veda cabu khonkhawm) cu a hrawpi ih rel in
1500-1000 BCE hrawngah a suak ih, zohfelnak le remkhawmnak cu 1000-500
BCE karlak ah tuah a si. Cumi ihsin Vedic caanbi (Vedic period) a rung
suak ih, Vedic caanbi hi BCE kumthawngbi pahnihnak laili ihsin
kumthawngbi pakhatnak laili, asilole Dar San Nelam le Thir San tiang a
daih. BC zabi 6-nak ihsin 1-nak karlak ah Indian epic bezaipi huvang
ngahbik pahnih, Mahabharata le Ramayana, cu duansuah le zohfel a si.
Himi epic bezaipi pahnih hi zohfelnak tuah non rero a si; AD zabi
palinak tiang in.
Hlanlai Greece ram ahcun Homer ih ngan mi
Iliad le Odyssey, le Hesiod ih ngan mi Works and Days le Theogony pawl
hi a tuanbik lakih tel, le Hlansan Greek calai ih huvang ngahbik (most
influential) an si. Greek rotling calai phunhmin lakah khawruahphung,
biazai, sannganphung, lunghlim thuanthucawnpawl (comedies), le
thuanthucawnpawl an tel. Plato le Aristotle in Nitlaklam khawruahphung
(Western philosophy) ih lungphum (foundation) a rung si leh mi
khawruahphunglam cahlawmpawl an rak ngan; Sappho le Pindar cu huvang
ngah zet lyric bezaipupawl an si ih; Herodotus le Thucydides cu Greek
sanphungthiam hmaisa an si. Hlanlai Greece ram ah thuanthucawn hi a lar
zet nan, rotling san ih an rak ngan le suah (performed) mi lungkuai
thuanthucawnpawl (tragedies) lak ihsin tuini tiang ih hmuh theih mi cu
mi pathum ih thuanthucawnpawl lawng an si. Cui’ mi pathum cu Aeschylus,
Sophocles, le Euripides an si. Aristophanes ih thuanthucawnpawl hi
Lunghlim Thuanthucawn Hlun (Old Comedy) ti ih hmin pek mi lunghlim
thuanthucawn calai phunhmin hrangah tahtthimnak ih hman thei ding in a
rung tang mi ah an cang. Hivek thuanthucawn phun hi Greek lunghlim
thuanthucawn phunhmin hmaisabik a si ih, tuini tiang in himi
thuanthucawn phunhmin simfiangnak ah hman a si ttheu.
Romanpawl ih
ngan mi sanphungpawl le nunthuanthupawl cu sanlaili calai (mediavel
literature) ih a rung suak mi mithiangpawl ih nunram thuhlapawl le
mangbangza thuhla ngankhum mi sansiarbupawl (miraculous chronicles)
hrangih meisa rak muahtu an si. Asinan San Laita (Middle Age) ih calai
ruang-am langsarbik cu romance a si. Himi romance ahhin zuamsuahnak
(adventurous) thuhlapawl ngan an si ih, a cangcang ahcun mipi
hip-thei-zet-tu dawi lam thuanthu (magical narrative) khal an telh
ttheu. Khawruah tthangharh san (Renaissance) lai ahcun casutnak sersuah a
si ruangah elawknaklam, sakhawlam, ramkhellam le kaihhruaiawknaklam
calai (controversial, religious, political and instructional literature)
an hung karhzai. Sanlaili romance khal kha cangtu sirhsan le
thluakruahnaklam hman tam a si mi thuanthu ruang-am (character-based and
psychological form of narrative) ah an hung thleng aw. Cumi cu
nunthuleng timi ih a hung tthangso mi an si ih, tahtthimnak thupi pawl
cu Tuluk thuanthubu Zawng (Monkey) le German thuanthubu Faust cabupawl
(Faust books) an si.
Talhton Khawruahnak San (Age of Reason)
ahcun khawruahphunglam ngancapawl (philosophical tracts) le sanphung le
milai sinak luhcilhnakpawl (speculations on history and human nature) an
tthansohnak cu calai thawn siseh, zatlanglam le ramkhellam tthansohnak
thawn siseh an sihcih aw hai ih an tthangso rual vivo. Cumi in hrial
theih lo ih a hrinsuah mi cu zabi 18 cemlam ih a hung puakkuai mi
Romantic phungthluk (Romanticism) a si. Romantic phungthluk hin romance
hlun pawl ih sungtuahnak le thlamphainak lam rong an kainak (imaginative
and fantastical bias of old romances) le simsin calai (folk-literature)
kha a somso sal ih, mibulpak tontehnak le thinlung cangvaihnak
(emotion) kha a ret thupibik. Asinan zabi 19 a rung kaisoh vivo tikah
Europe khawmual ih suangtuah sersuah calai (fiction) cu kengkawhdik
phungthluk (realism) le khuarel phungthluk (naturalism) lam ah a her.
Kengkawhdik le khuarel phungthluk pawl cu hringnun le zatlangnun
hertthawndan taktak pawl kha cipciar zet ih hminsin ngankhumnak (the
meticulous documentation of real life and social trends) an si. Khuarel
phungthluk ih rahsuah (output) tamsawn cu talhton tlak le elbuaitawk
tlak thufun an nei hai ih, zatlangnun le ramkhel kalhmang thlengawknak
khal an hliahkhuh hai. Asinan zabi 20 sungih suangtuah sersuah
nunthuleng (fiction) le thuanthucawn (drama) cu minung bulpak sunglam
nun ah kir sal in, theih-lo-thinlung (unconscious) a cokthotu thilpawl
le zatlangnun le kiangkap boruak in mibulpak nun a delhritnakpawl
(pressures) an ngaihsak. Proust, Eliot, Joyce, Kafka le Pirandello tivek
cangantupawl in a lenglam ih thil thleng taktak pawl hnakin minung
sunglam nun umtudan kha hminsin ngankhumnak an tuah sawn hai.
Kalhmang phunhmin hranpa nei nunthuleng (genre fiction) khal, duanmi
kalhmang pawl (fixed formulus) a nei ko nan, a selam ih thlirtu
zingzoitu (skeptical detective) nunthuleng le dengfelphung nunthuleng
(science fiction) ih a tak a si theinak zawn pawl hmang in, zabi kul ih a
ruang-am pianhmang khal in sitaknak (reality) parah thusuhnak a tuah
thei zia a langter ko. Tiluankawrpi (mainstream) le phunhmin hranpa nei
(genre, journalism khal tel in) ih tthentthekawknak cu caanbi a liam
rual in a mal vivo; tui kanmai’ caanbi tiang hin. William Burroughs ih
kutsuak hmaisalam pawl, le Hunter S. Thompson ih kutsuakpawl zoh tikah,
Leitlun Ralbuai ttumhnihnak hnu cun hminsin ngamkhum mi thuthannak
(documentary reporting) kha bulpak hmuh-ruahdan nasatei’ telh mi
pianhmang tiang an neihter ti kan hmu thei. Post-modern fakseltupawl in a
tlangpithu ih kengkawhdik a si mi thuhla tarlang theih a si timi
ruahnak an kekkuaiter fawn.
Biazai (Poetry)
Bezai cu becang (verse) kalhmang ih ngansuah mi a si (verse timi hi
epic le thuanthucawn pianhmang nei fiction hrang khal ih hman a si dah
nan). Bezaipawl cun ttong ih thlimthluainaklam tlamtlinnakpawl
(aesthetic qualities) kha sullam danglam suahter ding ah le thinlung
tontuarnak cok tho ding in an hmang. Bezaipawl cu thuhla khaikhin
phuansuahnak (imagery) le khaikhin anhmui (metaphor) ah tampi an tthum
aw; awfang rit umtudan (patterns of stresses) ih a tthum aw mi awkhiah
ruangkham (rhythmic structure – metric feet) an nei tla a si thei
asilole rotling bezai phuahdan (classical prosody) vek in awfang saudan
(patterns of different-length syllables) parih a tthum aw mi tla an si
thei; cun, ttelh (rhyme) an nei tla a si thei, nei lo tla a si thei.
Bezai ruang-am (poetic form) bang aw lo tampi an um ruangah biazai hi
simfiang le a si dan phorhsuah a har thei. Asinan a tlangpithu cun,
calai ruang-am a nei mi biazai (poetry as a form of literature) cun a
hman mi ttongfangpawl in an neih mi thilpawl (properties) kha a hmang
ttheu. Nganmi asilole relsuahmi ttongfangpawl ih neih mi thilpawl kha,
an tican (sullam) ih ttawntemnak um lo in, a hmang ttheu. Tthimnak ah,
awkhiah cu ttongfang pakhat ih a um mi awfang um zat (number of
syllables) asilole cui’ awfangpawl in aw-rit (stressed syllable) an
neihdan hmang in duansuah theih a si ih; ttelh le awnolh (alliteration)
cu ttongfangpawl ih awn parah a tthum aw.
Talhton rero dan cun,
biazai hi calai ruang-am dang pawl hnak in a suak hmasabik. Bezai
hmaisalam tahtthimnak pek theih lakah Sumerian-pawl ih Gilgamesh ih
Epic Bezaipi (2700 B.C. hrawng ih suak), Bible sungih cabu tthenkhat,
Homer ih kutsuakpawl lak ihsin a rung nungdam mi pawl (Iliad le
Odyssey), le Indian-pawl ih Ramayana le Mahabharata bezaipipawl an tel.
Nunphung parih a tthum aw mi, kaa ih simsinawk vivo cindan (oral
tradition) thawn a rak nung mi biazai cun a tlangpithu in cinken ol ding
zawng ih duansuah an si hai ih; thuhla thupi zetzet a si mi, tthimnak
ah - daan, hrinphunglam (genealogical) asilole lungput ziaza lam tivek
hi a hmaisabik ahcun becang ruang-am (verse form) thawn an rak suak tla a
si thei.
Biazai tthenkhat cun ruang-am hranpa (specific form)
an hmang. Tthimnak ah haiku, limerick, le sonnet tivek. Japanese miphun
cindan ih ngan mi haiku biazai cu khuarel (nature) thuhla a si ttheu ih,
onji (awfang) hleisarih tel in, catlang pathum ah tthen a si. A
hmaisabik catlang ah awfang panga, catlang pahnihnak ah awfang pasarih,
catlang pathumnak ah awfang panga, ti’n ret a si ih, cui’ haiku bezai
sung ahcun kigo (siksa/season a khihhmuhtu ttongfang) a tel a ttul fawn.
Limerick bezai cun catlang panga a nei ih, a ttelh ningkhawng (rhyme
scheme) cu AABBA si in, catlangpawl cu 3, 3, 2, 2, 3 in awfang rit a
neitu an si a ttul. Asinan limerick cun hlan deuh ihsin khuarel
ngaihlutnak a pholang lemlo. Pianhmang nei bezai ruangkham (formal
poetic structure) a thlunlotu biazai cu “cang zalen” (free verse) ti’n
kawh a si.
Ttong ih ziarang le cindan (tradition) in bezai
tahkhawng (poetic norm) tthenkhat cu a uk. Persian biazai cun ttelh an
neih ringring lai ah Greek biazai cun ttelh an nei mal zet. Ttong
tthenkhat cu a dang ttongpawl hnakin ttelh ttongfang (rhyming word) an
nei tam deuh. Tthimnak ah Italian ttong ahcun bezai sau zet pakhat khal
khi ttelh hman sian cin nei ih tuah ding khal ah daih thluh thei khop in
ttelh ttongfang a tam. Hiti ih ttelh ttongfang an neih tamnak san cu an
ttongfangpawl a cemdan ruang-am bang aw (cemdan kalhmang bang aw) vivo a
tam ruangah a si. English cu ttong dang ihsi lak mi, cemdan kalhmang
bang aw lo, ttongfang phunphun neitu a si vek in ttelh lam ah a lian lo.
Shakespeare le Milton ih kutsuak cuangmuar zet pawl ihsi kan hmuh vek
in, English biazai lakih kalhmang cuangmuarbik tiah ruah theih a si mi
blank verse ahcun iambic pentameter (iambic awkhiah panga a um mi bezai
catlang) hman a si ih, ttelh a um lo.
Ttong tthenkhat cu bezai
catlang sau deuh thawn an mil aw ih, ttong tthenkhat cu a tawi deuh
thawn an mil aw. Hivek bezai phuahsuahdan ning le khawng (conventions)
tthenkhat an ra suahnak san cu ttong pakhat ih a um mi ttongfang le
ttongkalhmang (grammar) kha ruangkham (structure) pakhat ih hman cih mai
a ol ruang ah a si. Tthimnak ah ttong dang hnak in ttongfang sau sawn a
neitu Greek le German ttong tivek ahcun bezai catlang sau hman hi a um
cih mai. Bezai phuahdan ning le khawng tthenkhat lala cu sanphunglam
tipangthil (historical accident) ruangah a ra suak mi an si. Ttong
pakhat a hmangtupawl in biazai ttha timi cu a thiam hleice mi asilole a
hmin a thang mi bezaipu pakhat ih a rak phuah mi bezai ruang-am vek a si
ti ih an ruat caan ah hivek a thleng ttheu.
Thuanthucawn
suahnak hmun (theatre) hrangih duansuah mi kutsuakpawl cun cindan
tlangpi ahcun bezai ruang-am an nei ttheu. Asinan tuisan ahcun bezai
ruang-am hman hi, opera le awnmawi thawi’ rawi mi thuanthucawn tivek lo
ahcun, a mal thlang. Asinan mi tampi cun thuanthucawn ttong (language
of drama) cu bezai kalhmang nei a si lai thotho tiah an ttang hrih tla a
si thei.
Kum dunglam kum naite pawl ihsin digital biazai
(digital poetry) a hung suak. Digital biazai hin thiamzunglam
(artistic), sutsuahnaklam (publishing), le digital media ihsi ngah thei
mi hamtthatnak dangdang a run hmang.
Essay-pawl (Essays)
Essay pakhat ahcun, Michel de Montaigne asilole Charles Lamb ih
kutsuakpawl ih an tarlang bang in, thulu (topic) pakhat kha cangantui’
bulpak thlirnak (author’s personal point of view) ihsi ruahrelnak
(discussion) a tel.
English ttongfang ih “Essay” timi hi
French ttongfang “essayer” ihsi ra a si ih “zuamsuahsinh-nak” tican a
si. Curuangah thuhla ong-aw (thutluknak tuah hran lo) mi essay siseh,
thinlung cok tho ding zawng asilole ruat peh duhnak um ding zawng
(provocative) ih ngan mi essay siseh, thuhla famkim tarlang hran lo ih
cemter mi (inconclusive) essay siseh, hmuh ding an um. “Essays” timi
ttongfang hi Michel de Montaigne in amah le mah a phorhsuahawknak
(self-reflective) capawl hrangih hman hmaisabik mi a si ih, anih hi himi
calai ruang-am ih khaipa tiah a hmin a thang.
Essay thawn a pehpar mi calai phunhmin (genre) ah a hnuai ihta pawl khal hi an tel tla a si thei.
- Hminsinca (memoir), cangantu in amai’ nunram thuhla kha amai’ bulpak thlirnak ihsi a ngan mi
- Cakuat (epistle): a tlangpithu cun kalhmang felfai a nei mi (formal),
nun kaihhruaiawknaklam (didactic) a si mi, asilole cungcuannak a nei mi
cakuat khi an si ttheu.
- Japanese mi Lady Murasaki ih kutsuakpawl,
Ibn Tufail ih ngan mi Arabic ca Hayy ibn Yaqdhan, Ibn al-Nafis ih ngan
mi Arabic ca Theologus Autodidactus, le Chinese mi Luo Guanzhong ih ngan
mi Romance of the Three Kingdoms.
Europe khawmualpi ih
nunthuleng hmaisa pawl cu calai hmelhmang hranpa ah siar an rak si lo;
himi hi thutluang ngan menmen cu ol-ai le thupit hmel lo ih a lang
ruangah a si thei. Asinan bezai ruang-ampawl a keng tel lo mi thutluang
nganca khal in thlimthluainaklam lunghlimnak (aesthetic pleasure) a pe
suak thei ti a hung fiang vivo. Cuihleiah bezai ruangkham (verse
structure) a hmanglotu cangantu zalen pawl ih nganca cu thuanthu biazai
(narrative poetry) ih kan hmuh tlangpi mi hnakih a hnok sawn mi thuanthu
khawngkham (plot) asilole thuhla cipciar a tarlang theitu an si caan
tampi a um. Himi zalennak hin cangantu kha nunthuleng pakhat sungah,
biazai lala khal tel in, calailam le phosuahnaklam kalhmang (literary
and presentation) phunphun tuahsinh vivo thei ding in a tuah fawn.
Thutluang calai dang (Other prose literature)
Khawruahphunglam (Philosophical), sanphunglam (historical), thuthanglam
(journalistic), le dengfelphunglam (scientific) ngancapawl hi cindan
tlangpi ahcun calai ah ngai an si. Tuini tiang in a tang lai mi nganca
hlunbik tthenkhat cu hivekpawl an si. Nunthuleng le thutluang thuanthu
pawl hin “fiction” (suangtuahnak thawi’ sersuah mi nganca) timi hmin an
run keng. Himi hi cangantupawl in sanphung lamtluan ah thutluang hmangih
an rak ngan ttheu mi thuhlangh ngaingai nganca (factual writing)
asilole sersuah si lo nganca (nonfiction) lak ihsin danglamternak
hrangah a si.
Khuarel dengfelphung (Natural science)
Tthansohnak le a hranpatei luhcilhnak (specialization) in
dengfelphunglam zirhliahnak thar pawl cu casiartu tamsawn ih thawtpi ban
lo mi ih a canter thlang ruangah, dengfelphung nganca ih “calailam”
hmelhmang thuhla hi, kan dunglam kumzabi pahnih ihsi khan, relsuah cang a
mal vivo. Tuini ahcun dengfelphung cu journal-pawl ah ngan le suah an
sibik thlang. Aristle, Copernicus, le Newton pawl ih kutsuakpawl cun
manmual ropi (great value) an nei lai ko nan, an nganca sungih
dengfelphung thuhla tam zet cu an kum a cem zo (outdated) ruangah,
dengfelphunglam kaihhruaitu an ttuan nawn lo. Calailam zirnak programme
tamsawn hrang ahcun, zir tel ding ah, an thiamninglam rong an kaituk
(too technical) lala fawn. Dengfelphung sanphung (history of science)
zirnak programme lenglam ahcun, cuvek kutsuakpawl cu tlawngtapawl in an
siar tuk lemlo.
Khawruahphung (Philosophy)
Khawruahphung
khal hi academic discipline lam ah a her nasa thlang. Calai khawvel ihsi
khawruahphung hmin a malh vivo ruangih riahsetu khawruahphung
luhcilhtupawl (practitioners) hi, calai khawvelihsi dengfelphung a malh
vivo ruangih riahsetu dengfelphung luhcilhtupawl hnakin an tam sawn.
Asinan khawruahphunglam kutsuak tamsawn cu academic journal-pawl sawn ah
suah an si thotho. Sanphung lamtluan ih khawruahphung mithiam pipa a si
mi Plato, Aristotle, Socrates, Augustine, Descartes, Kierkegaard,
Nietzsche pawl cu tahfung tling calai (canon) ah an cang ko. Tunai deuh
ih khawruahphung kutsuak tthenkhat khal “calai” timi thulu co ngah ve
ding ih ttanpinak (elbuaiawknak) a um; tthimnak ah Simon Blackburn ih
kutsuakpawl tivek. Asinan khawruahphung kutsuak thar tamsawn cu calai
khawvel ih siar tel ding ah ruat an si lo ih, zirnak hmunhma (area)
tthenkhat, tthimnak ah logic tivek, phei cu siarkop (mathematics) thawi’
bang aw vohvo tiang in thiamninglam rong an kai luar (extremely
technical) zo.
Sanphung (History)
Sanphunglam nganca tam
zet cu calai ah telh an si, a hleice in duansuah thiamnak hmang ih ngan
mi sersuah si lo ngana (creative nonfiction) kutsuakpawl khi calai ah
telh an si. Cubang in thuthanglam nganca (journalism) tam zet, tthimnak
ah calailam thuthang nganca (literary journalism) tivek, cu calai ih
siar tel theih mi an um ve. Asinan himi hmunram (sanphung le thuthangca)
hi amah hrimhrim ah a hruang a kuar luartuk thlang ih, hmansuah si ding
ih tumtahnak nei in (primarily utilitarian purpose) ngan mi an si
ruangah himi hmunram ih suak mi nganca tampi cu calailam tlinnak
(literary quality) an neih lo phah ttheu. An ngansuah mi thuhla le
thilthleng kha cun thlimthluainaklam hrangih tlinnak tthasawn (mipi
thinlung hip neh sawn) tla an rak neih cang tampi a um nan, thilthleng
hminsin ding asilole thuthang tharhlam kha a rang theibik ih thansuah
ding tivek tumtah a si ttheu ruangah calailam tlinnak an tlaksam
phah-ttheu-nak a si. Calailam kutsuak neitu ih siar mi sanphung mithiam
(historian) pipa pawl cu Herodotus, Thucydides, le Procopius an si ih,
annih hi calailam tahfung tling kutsuak neitu ah ret an si.
Daan (Law)
Daan hi calai ih a tel le tel lo ramri a fiang lo deuh. Plato le
Aristotle ih nganca tthenkhat, Babylon siangpahrang Hammurabi ih
duansuahmi daanpawl (law tables), asilole Bible ih cabu hmaisalam pawl
khal va si sehla, daanlam calai (legal literature) tiih hmuh theih an
si. Byzantine Kumpiram (Empire) ih Kumpi (Emperor) Justinian I san lai
ih rak duansuah mi Roman rammipi daan (civil law) tla cu calai langsar
pakhat dinhmun in a hmin a thang. Ram tampi ih dinsuahawknak thuhla
ngankhum mi capawl (founding documents), Daanhrampi (Constitution) le
Daan Code-pawl (Law Codes) tel in, cu calai ah rel an si thei; asinan,
daanlam nganca tamsawn cun calailam cuangmuarnak (literary merit) an nei
mumal lo, thuhla a-kip-a-kawi ih relnak (ttong tamtuk pawl ih thurelnak
vek) hmel an put cang a tam ttheu.
Thuanthucawn (Drama)
Lemcan (play) asilole thuanthucawn (drama) hin kum tampi sung tiang a
rung suak peh vivo mi rotling calai ruang-am (classical literary form)
in hmuhter. Thuanthucawn cun a tlangpithu in cangtupawl (characters)
pakhat le pakhat biakawknak (dialogue) kha a tarlangbik ih, a siar ih
siar ding lam hnak in thuanthucawn cansuahnak hmun ih cansuah ding ah
hmuitin mi a si tlangpi. Zabi 18 le 19 pawl ah biazai, thuanthucawn, le
awnmawi (music) komkhawmnak a si mi opera a rung tthangso. Kan dunglam
rei tuk lo tiang hrawng ahcun thuanthucawn hmuahhmuah deuhthaw in bezai
ruang-am ih ngan an rak si. Shakespeare hi thuanthucawn ah ruat theih a
si (Thuanthucawn ngantu ropi a si). Tthimnak ah Romeo le Juliet
thuanthucawn cu mi vualvo in calai ih pom tlang cio mi rotling romantic
thuanthucawn a si.
Greek thuanthucawn hi kan theih thei mi
thuanthucawn ruang-am lakih a hmasabik an si. Thuanthucawn phunhmin
(genre) pakhat a si mi Tragedy (Lungngainak thawn a cem mi thuanthucawn)
cu sakhawlam (religious) le misenpi thawn a pehpar mi puai (festival)
tivek ih cansuah (performed) mi si in a rak tthangso. A tlangpithu cun
sanphunglam asilole puzungthulam (historical or mythological) ih theih
lar a si cia mi thuhlapawl cansuahsalnak asilole cumi parah hrambun ih
tthansohter mi thuhla cansuahnak tivek a si ttheu. Tragedy
thuanthucawnpawl ih thufun (theme) cu an khunkhan (serious) zet ttheu.
Ningthiamphung (technology) tthansohnak thar a suak vivo ih, donsang
(stage) ih cansuah ding mi si lo in media hmangih cansuah sawn ding ah
an ngan ttheu mi duancapawl (scripts) cu ‘drama’ timi thulu hnuai ah
telh an rung si ve. 1938 kum ah radio ihsin War of the Worlds an
cansuah mi cu radio ih cansuah ding ah duansuah mi calai kutsuak
hmaisabik a si. Thuanthucawn tampi cu zuknung asilole TV hrangih hman an
si zo fawn. Khatlamah TV, zuknung, le radio calai khal cabu ih sutsuah
asilole electronic media ih thehdarh an si caan a um fawn.
Simsin calai (Oral Literature)
Simsin calai timi cun nganmi si lo in, kaa ih simsinawk vivo cindan
hmang ih kilkhawi mi calai kha a khihhmuh ih, cumi ah epic, biazai le
thuanthucawn, zatlang thuanthupawl (folktales), ballad-pawl (ballads)
tivek in a phunphun an tel. Asinan himi thuhla kawkalh (oxymoron) hi
elbuaiawknak a um mi a si ih, dengfelphung mit thawi’ khua a thlirtupawl
cun a tlangpithu in an cohlang lo (Literature timi cu ‘cafangpawl
thawi’ tuah mi’ tican a si ih, Oral timi cu ‘kaa ih simsawngawk mi’
tican a si ruangah himi ttongfang pahnih ret tlang tikah a thuhla a
kawkalh tiah an ruatnak a si). Mi tthenkhat cun a ttongfang bulhram
umtudan ruangih buainak (etymological question) um lo ding beisei in
“simsin thuanthurel cindan” (oral narrative tradition), “sunsakmi thuhla
simsinawk cindan” (oral sacred tradition), “simsin biazai” (oral
poetry) asilole epic ti’n simaw, biazai tin simaw (ngansuah a ttul
tengteng lo mi hmin) hman an duhsawn lai ah, midang tthenkhat lala cun
“orature” (oral le literature kom mi) ti ih ttongfang thar sersuah
lawlaw an duh.
Thuanthurel Ruang-am dang pawl (Other narrative forms)
- Electronic calai cu digital a hmang mi khawvel (digital environment)
ihsin a ra suak thok mi kutsuakpawl a tel mi calai phunhmin (literary
genre) a si.
- Zuknung, video le TV ihsi suah mi bungpeh (soap)
opera tivek, thutluang nunthuleng le thuanthu ih hmuitinmi vek thotho a
neitu.
- Graphic nunthulengpawl (graphic novels) le comic
cabupawl cu thiamzung kutsuak (artwork), biakawknak (dialogue) le
cahlawm (text) kha a pehpeh ih rel vivo mi thuanthupawl an si.
Calai ih phunhminpawl (Genres of literature)
Calailam phunhmin timi cu calai cazin tthendan kalhmang a si. French
ttongfang ihsin a ra ih, ci asolole phun (type or class) hranpa si ding
ih ruah mi kha anmah le an phun mil ih retkhawmnak a khihhmuh. Asinan
cuvek ih tthen mi phunhminpawl cu a thleng aw thei mi an si ih, caanbi
dangdang le cindan dangdang ah duhsan dangdang nei ih hman an rak si
ttheu fawn.
Calailam kalhmangpawl (Literary techniques)
Calailam kalhmang asilole calai bungrua (literary device) cu cangantu in
calai kutsuak pakhat ih ruangpi (frame) dinsuahnak ah siseh, hmual nei
sinsin ding ih tuahnak ah siseh, a hmang thei. Calailam kalhmang timi
hin kutsuak pakhat duansuahnak hrangih naihniamdan phun tampi a huap.
Kutsuak pakhat cu pakhatnak minung (first-person, keimah timi dinhmun)
ih relsuah mi a si maw, asilole thlirnak hmun dang ihsin relsuah mi a si
tivek siseh, cindan thlun thuanthureldan a si mi thudung thuhmai a
sangsangtei’ um vivo kalhmang a hmang ding maw asilole thudung thuhmai
umtudan a sangsangtei’ tuah hran lo mi kalhmang a hmang ding tivek
siseh, a hman ding ah ziangvek calai phun a hril, tivekpawl hi an zate’n
calailam kalhmang hmannak khihhmuhtu an si. Casiartu in calai kutsuak
pakhat ih um ding ah an theih nel zo mi (familiar structure and
presentation to a work), tthimnak ah tualthahnak-ziangruangah a thi ih
zo in a that ti theihtheih mai lo mi thuhla tarlangnak nunthuleng
(murder-mystery-novel) tivek, a um khal hin cuvek calailam kalhmang a um
ti a khihhmuh. Khatlam ah, cangantu in casiartu kha a theih dah lo mi
calailam kalhmang thawi’ thinthirter (to surprise) ding in kalhmang thar
a sersuak thei thotho fawn.
Cutivek ih kalhmang hmansuahnak in
calai phun thar tthansohnak a thlenter thei. Tthimnak ah santhar
nunthuleng hmaisabik pakhata si mi Samuel Richardson ih Pamela
nunthuleng cu cakuatawkton rero mi lawrkhawm mi pianhmang in ngan a si.
Cuvek kalhmang cu ‘cakuat kalhmang’ (epistolary technique) tiah kawh a
si ih, himi kalhmang thawn, Pamela nunthuleng cun cakuat nunthuleng
(epistolary novel) cindan cu cak sinsin ding ah a nor so. Hivek kalhmang
hi a hlan khal ah hman a rak si nan Pamela nunthuleng tluk cun pompi an
rak hlawh lo.
Calailam kalhmang le calai bungrua hi,
doawknaklam ruahrelnak (military strategy) le doawknaklam kalhmang
(military tactic) an danglamawk vek in an danglam aw. Bungruapawl cu
thuanthu pakhat sungah, cui thuanthu kha hmual nei ding ih tuahnak
hrangah hman mi an si. Tahtthimnak ah khaikhin anhmui (metaphor)
tahtthim anhmui (simile), ttongfang hrelhhrim anhmui (ellipsis), thuhla
nolhsalnakpawl (narrative motifs), le ai-awh hmuithlam hmang ih thuhla
relsuahnak kalhmang (allegory) tivekpawl hi calai bungrua ah an tel.
Ttongfang herhkualnak (word play) menmen hman hi calai bungrua a si
thotho. Theihthinlung ihsi a rung luansuahdandan ih thuhla relnak
kalhmang (stream-of-conciousness narrative) tivek, thuanthu relsuahnak
ningkhawng (narrative mode) khal hi calai bungrua ah a rettu an um tla a
si thei.
Calai fakselnak (literary criticism) cun fakselnak
kalhmang (critique) le calai kutsuak pakhat ih manmual bikhiahnak
(evaluation) a khihhmuh ih, hmun tthenkhat ahcun, ngan rero lai mi
kutsuak asilole rotling kutsuak pakhat tthansohter ding tumtah ih hman
cang khal a um. Tthimnak ah cansuah rero lai mi thuanthucawn fakselnak
tivek cu cui’ thuanthucawn kha tthangso sinsin seh timi hmuitin ih tuah a
si. Calailam zohfeltupawl (literary editors) khal in hna an ttuanpi mi
cangantupawl hrangah cuvek hnattuan thotho kha an ttuan thei ve. Calai
fakselnak phun tam zet a um ih, cumi pakhat cio cu calai kutsuak pakhat
kha phun dangdang ih fakselnak hrangah siseh, kutsuak pakhat ih
hmelhmang dangdang faksel phosuahnak ah siseh, hman theih an si.
Source: http://en.wikipedia.org/wiki/Literature
No comments:
Post a Comment