CAFANGKOM REMSALNAK THUHLA II
(O le Aw Mitkharh le French Cafangkom Remsalnak Thuhla)
(Spelling Reform)
Thuhmaitthi
Cafangkom remsalnak thuhla ih kan hmuhdan a kauh vivo theinak ding ruahsan in ngan mi a si. Phunhnam tthangso pawl ih cafangkawm remsalnak thuhla kan theih mi ihsin kan canganphung (orthography) khawvel ih buainak thuhla ah a thlirdan tawk kan thiam thei ding khal ruahsan a si fawn.
Rel zo vek in, cangantui’ hmuhdan ah cun ‘O le Aw’ thubuai kan ti mi hi calai (literature) thubuai a si lo. Cafangkom remsaltu (spelling reformer) a si mi CLF lam le, kalhmang hlun hman peh a duhtupawl karlak ih suak mi canganphung lam buainak a si sawn. Asinan himi ah kei cun calai timi khi ‘literature’ thawi’ tluk aw in ka hman ruangah a si (Hmuhdan phunphun a um thei ko). Cafangkom (spelling) le canganphung (orthography), le calai (literature) hman rawi celcel hi ka duh lemlo ruangah a si.
Canganphung remsalnak asilole cafangkom remsalnak ahhin a tlangpithu in, awsuah thlun canganphung (phonemic orthography) thlun duh ruangih remsalnak (reform) tuah a duhtu, le ttong hram thlun canganphung (etymological orthography) hman duh ruang ih remsalnak tuah a duhtu, tivek in an um. Himi hi buainak tlangpi cu a si.
Asinan ‘O le Aw’ thu ah hi cun CLF lam in awsuah thlun canganphung si thei ding ih remsaltu (reformer) ah an ruatawk bang in, khatlam khal in ‘o’ kan hman khal ahhin Awsuahphung (Phonetics) lam ih thlir taktak cun awsuah thlun canganphung a si thei thotho an ti ve. Pan tum mi lamzin cu awsuah thlun canganphung (phonemic orthography) veve a si. Cumi ah, kannih ih duhdan hi awsuah thlun canganphung thawn a dik sawn ti ih elawk rero mi a si.
Cun ‘khawpi, khuapi, sepi, siapi’ tivek ngandan thuhla ah cun ‘khawpi, sepi’ ti ih ngan-duh-tupawl khi awsuah thlun canganphung uartu an si ih, ‘khuapi, siapi’ ti ih ngan-duh-tupawl khi ttong hram thlun canganphung uartu an si.
Himi ca hi cu casiartu in amai' bulpak hmuhdan a neih mi ah ziangvek tlaksamnak a um, ziangvek tlamtlinnak a um, ti mi a theihtheinak ding ih lamzin sialsaknak ah ruat a si. Himi ca hin thuhla tthenfel a tumtah lo, khawruahnak karhter kha a tumtah mi a si.
Leitlun ih ttong tampi cu cafangkom remsalnak (spelling reform) tuah mi an si. A tamsawn ahcun hlawhtling zet ih cafangkom remsalnak tuahtu cu cozah asilole thuneihnak neitu an si ttheu. Cafangkom remsalnak tuah ding ih thuburnak hi thil zaran zet, cangan a nei mi ttong tampi ih a thleng ttheu mi thil a si ko. Curuangah kannih ih kan buai khal hi mak ciamco ih ruah ding cu a si lo. Amahlawngte calai (literature) tthansohnak dawnkhamtu ih hman lawmam cu a dik lo zia a hnuailam ah a lang vivo ding ah ruahsan a si.
Cafangkom remsalnak hi nauhak asilole ca le ttong zirtu pawl cangan le siar thiam cak sinsin thei ding in simaw, ttong kha ramtamhuap (international) pehtlaihawknak ih hman ttangkai vivo a si theinak ding ruahsan ruangah simaw, calai in hmual a neih sinsin theinak ding ruahsan ruangah simaw, ramkhel (politics) hrangah simaw, a suak ttheu mi a si. A tlangpithu cun cangandan kalhmang kha olsam, hmual nei le fiangfel sinsin dingih remsalnak tuah tum si mi ttheu.
Cafangkom remsalnak a dodaltupawl khal in ttansan ttha an nei ve lala. Calai hlun pawl thiam theih, siar theih an si nawn lo ding, hmun le ram ih zir in awsuah duhdan a bangawk ngaingai cuang lo ruangah canganphung (orthography) felfai ngai a suak thei cuang lo, a hngong suah ding mi thil dangdang tla a um pang thei tivek tla an si duh zet. Khatlam ah mithiampawl cun cafangkom ziarang hngelhngetnak (consistency) hi awsuahlam hngelhngetnak (phonemic consistency) lawng neih hnak in a thupi sawn an ti fawn. Sim duh mi cu hmandan um cia mi kha felfaite’n hman a si thotho ahcun ‘a mawihmang sawn’ ti men ih thleng hi cu ttul an ti lemlo tinak a si.
Amahlawngte awsuah thlun canganphung si tho si, hngelhngetnak a um ahcun thil ttha a si lala. Asinan awsuah thlun canganphung hngelhnget neih duh ruangih ttannattuknak in phunhnam lungrualnak le calai tthansohnak a dawnkham ding a si ahcun thil ttha a si cuang lo lala. Ziangahtile canganphung asilole cafangkom hnak in phunhnam lungrualnak cu a let tampi in a thupi sawn mi a si. Mirangpawl tla cafangkom kalhmang hngelhnget nei thei lo bik miphun pakhat an si ko nan phunhnam lungrualnak an neih ruangah mi tthangso bik an si thotho.
Cafangkom remsal ding ih zuamnak tampi cu zongsang mi cindan (habit) in a dawnkham ttheu ih, an hlawhsam ttheu. Ram tampi ahcun thuneihnak laipi (central authority) a um lo ruang khal ah an hlawhsam phah ttheu fawn.
Cafangkom remsalnak hi zungpom duanca (official script) ah ziang kalhmang kan hmang ding timi ihsin a suak mi khal a um. Cun ttong tthangso ding ih ruahmannak (language planning), le ttong remsalnak (language reform) tivek pawl thaw khal in a pehpar aw. Curuangah cafangkom remsalnak thuhla thei thuk vivo ding cun, ttongphungphai (linguistics) le a vuavang pawl khal thei cih thei sehla a ttha. Zianghman thei hnai lo ih 'pawngpa ttan ih ttan' men cu phunhnam tthansohnak dawnkhamtu tiang ah a cang thei.
REMSALNAK IH TTANSANPAWL
Cafang asilole awfang duanca (alphabetic or syllabary script) hmang ih ngan mi ttongpawl ah, ttong suah mi le ngan mi ttongfang ih awsuah hin naivaiawknak an nei ding timi ruahdan hi a um tam zet. Asinan cafangkom kalhmang tamsawn ih hman mi kha cafangkom tthenkhat ah hman a si nawn lo cang a rak um (ttheu). Cun awsuah bang aw si in cafangkom kalhmang dang aw vivo, asilole awsuah dang aw si in cafangkom kalhmang bang aw lala tivek khal an um. Cuvekpawl ruangah cafangkom kalhmang ah awsuah thawi’ naivai aw si, hngelhngetnak um thei ding in remsal duhnak a suak. Awsuah thlun canganphung si ding ih remsalnak hi cafangkom remsalnak lak ih a tambik mi a si.
Kalhmang hngelhnget nei lo cafangkom a hmangtupawl lak ah phei cun, cafangkom kalhmang dik hman le hman lo cu a hmangtu ih thiamtlinnak, zirnak lam level tivek ih soiselawknak khal a suak ttheu fawn. Curuangah pakhat le pakhat remawklonak tiang a suakter ttheu.
Cun, cafangkom kalhmang tluangtlam deuh a nei mi, kalhmang hngelhnget deuh a nei mi pawl ih ca cu siar a ol cuang ngaingai. Tthimnak ah, cafangkom kalhmang hngelhnget deuh a nei mi Finnish, Serbian, Italian, le Spanish capawl cu kalhmang hngelhnget a nei lo mi Irish, English asilole French tivekpawl hnak in siar an ol cuang ngaingai. Curuangah cafangkom kalhmang hngelhnget neih hi thil thupi ah ruat a si.
Cun, hlan deuh ah cun, a ttul lo mi cafang tamtuknak khal hi sumsiamlam (economic) mit ih zoh in remsalnak a suaktertu pakhat a rak si ve. Asinan tuisan ah cun himi hi cun ram a la tuk nawn lo. Computer san a si zo ruangah cafang pahnih khat men in sumpai a heuter lem nawn lo ruangah a si.
Khatlam ah, awsuah thlun cafangkom (phonemic spelling) khal hi soisel a hlawhnak a um. Awsuah nai aw te si si, a bang aw ciah lo mi cafangpawl kha an ttongfang pianhmang bangawknakpawl (morphological similarities) a phen hlo thei. Cumi in a sullam a pengter thei. Tthimnak ah, zongte, zawngte, zang, zang, tivekpawl.
Hivek hi ttonghram thlun cafangkom thawn a hmel danglam lawlaw ding in tuah sehla, a zir cu a buaithlak ding nan, thiam ceng ah cun a fiang lawlaw ding titu an um. Asilole a awsuah dan ciahciah ih danglamawknak um mi pawl lang thei ding in hminsinnak tuah thluh lawlaw theih tla a si.
Asinan hminsinnak tamtuk ruangih cafangkom remsalnak tuah sal mi ttong khal tampi an um ve lala. Ziangahtile a awsuah vek ciahciah ih ca ngan thei ding cun hminsinnak tampi a ttul; cu cu thil buaithlak zet pakhat a si cih.
Cun ca thiam zo tu cun, ca kan siar tikah a cafangkom ih awsuah hnak in, a cafangkom ih pianhmang zoh sawn in kan siar (cafangkom kha thil khihhmuhtu zuk vek in kan zoh sawn tinak a si). Curuangah awsuah thlun canganphung kherkher hi a ttul hran lo titu an um fawn. Ttawng hram umtudan ih ngan mi ca hi a ttongfang pianhmang hmuh ve te’n a sullam a fiang mai sawn an ti ve.
Cafangkom remsalnak tuahtupawl ih ton zaran zet mi harsatnak pakhat cu ttong ngaingai caan ih kan suahter mi awsuahdan dangdang pawl ziangtin kan langter ding timi hi a si. Tthimnak ah 'ziang e' timi cu zamrang deuh ih kan ttong tikah (kan hman tam sawn dan a si phah) 'yiang e' asilole 'jiang e' timi thawn a nai aw sawn ('j' khi phonetic alphabet ih a awsuahdan sawn lak a si). Asinan zapi pom cia mi cangandan cu 'ziang e' ti hi a si. Sim duh mi cu a 'ziang e' ti ih kan ngan mi hi a siartui' siar dan ih zir in a awsuah a bang aw lo tla a si thei timi a si. Curuangah ca hi a ngantui' awsuah duhdan vek hlir ih ngan, asilole, a siartui' siarsuah dan ding vek hlir ih ngan (awsuah thlun ciah ih ngan) ngaingai a theih cuang lo ti a si.
Awsuahdan hi hmun le ram, mithiam le thiam lo tivek ih zir in a danglam thei zet mi a si fawn ruangah, awsuah thlun thluh rori ih cafangkom an tuah tum tinte’n huapcin le huap lo cin an neih phah ringring. Cuvek caan ah huap lo mi mihlawmpawl hnen ihsin buainak a rung suak duh ttheu fawn. Ttong le cangandan thuhla kherkher hi cu thik siat a luar thei ngaingai.
FRENCH CANGANPHUNG REMSALNAKPAWL
(Reforms of French Orthography)
French miphun hi leitlun ih calai (literature) lam khaipa ti theih an si. English hnak in an calai dinhmun a sang sawn ih, an nunphung khal hi caan rei zet sung leitlun ih nunphung zahumbik dinhmun a rak luahtu a si. Dinhmun san lam ah Greek le Roman nunphung le calai tluk a si ve. Leitlun huap nunphung ih rak hman thei mi nunphung hi Latin (asilole Roman) nunphung le French nunphung lawng a um. Curuangah tuisan ahcun anmah lawng hi leitlun huap nunphung rak kaihruai-dah-tu miphun fiangfel umsun vek ah an cang. Nobel Calai Laksawng khal vei 14 lai a ngahtu an si ruangah, a ram zawng cun a ngah tambik an si hrih ti sehla a sual lo.
ZABI 16
Zabi 16 hlan ih French canganphung cu a hngelhnget lo zet. Bulpak duhdan zulh deuh ih rak ngan cio a si. 1470 ih casutnak a rung um ihsin canganphung ih pumkhatnak a ttul zia hmuhsuah a si vivo.
Tthangharhnak (Renaissance) lai ih minungphungthlun (humanist) tampi in French canganphung remsalnak tuah a ttul tiah tlang an rak au. A hminthangbik cu bezaipu (poet) le fakseltu (critic) hminthang Jacques Peletier du Mans (1517-1582) a si. Anih hin awsuah thlun cafangkom kalhmang (phonemic-based spelling system) a somso ih ca-sut-cet ih hman ding mi hminsinnakpawl (typographic signs) khal a thar in a tuah (1550). Peletier cun a kutsuak hmuahhmuah cu amai’ sersuah mi kalhmang thawn a suah. Asinan a bezai le calai kutsuak lawng an uar ih, a cafangkom kalhmang cu thluntu a nei hran lo.
ZABI 18
Zabi 17 lai, 1634-35 kum ah French tlangbawi lubik (chief minister) hmaisabik Cardinal de Richelieu in French Academy a rak din. Himi pawlkom hi leitlun ih calai lam pawlkom dam rei bik a si. Canganphung lam khal ih cozah tthumawknak ding in ruahman mi a si. Himi pawlkom hin dictionary a suah `heu; 1740 ah a vei thumnak, 1762 ah a vei linak a suah. Himi ahcun cafangkom hlun thleng mi a tam. A hrek tluk an thleng.
Casutnak (printer) in an rak hman ringring zo mi aw sang langternak cu Academy khal in a pompi : estre kha être (to be) tivek ih ngan a si thlang. Cun, awn lo awtung (mute consonant) tivek an hlon: monachal kha monacal (monastic) ti’n an ngan thlang. ‘h’ an hlon. Zabi 18 sung thotho ih an suah mi dictionary neta pawl ahcun French cafang ah J le V an run bet. A rak um cia mi I le U thlengnak ah a si. Tthimnak ah uil timi kha vil (vile) ti’n an ngan thlang. Cafangkom bang aw si ih, awsuah asilole sullam bang aw lo tivek pawl khal felfai sinsin ding in an tuah.
ZABI 19
1835 ih Academy in a suah mi dictionary vei ruknak ah cun French calai lam ih mi ropibik pakhat Francois-Marie Arouet Voltaire (1694-1778) ih hliahkhuhnak a tam zet ih, cafangkom kalhmang tampi an thleng. A thupi bik cu cafang-thuah (digraph) oi kha ai ih an thleng mi a si. English-pawl in French ttongfang an pukcawi mi connoisseur in French-pawl ih cafangkom remsaldan a langter. English-pawl in a ttongfang lawng si lo in a cafangkom dan khal an pukcawi cih mi a si. French-pawl in cafangkom an thleng hnu ah cun connaisseur ti’n an ngan. Asinan English ttongfang ah cun connoisseur ti in a tang lai. A dang an remsal mi lak ah étois kha étais (was) tivek khal a tel.
ZABI 20
Zabi 20 ahcun dictionary thupi zetzet an suak hai. Dictionary thupi pawl cu Émile Littré ih dictionary, Pierre Larousse ih dictionary, Arsène Darmesteter ih dictionary, le Paul Robert ih dictionary tivekpawl an si. Curuangah French Academy cun nuamtete’n a huvang a hloh phah vivo.
Curuangah remsalnak tuah ding ih thu a bur mi khal ngaihsak a hlawh lo vivo. 1901, 1935, le 1975 pawl ah remsalnak thubur a tuah nan a ngaihsaktu an um lemlo. Asinan 1935 ih a thubur a tuah mi, hmun tthenkhat ih apostrophe hmannak ah hyphen hman ding a timi cu ngaihsak a hlawh: grand’mère kha grand-mère (grandmother) tivek ih ngan ding in a si.
Asinan 1970 kumpawl ahcun French canganphung sanmanternak (modernization) tuah ding ih veitu an tam ciamco lala. 1989 kum ah French tlangbawi pi (prime minister) Michel Rocard cun French canganphung kalhmang pakhat zawh thei ding le tluangtlam deuh ding ih tawlrel ding in Superior Council of the French Language a din.
1990 THENFAI-DIK-NAK-PAWL (Rectifications)
Superior Council cun French Academy sungtel tthenkhat le Francophone rampawl ihsi thlirtupawl (observers) bomnak thawn thawn “rectifications orthographiques” timi cu 1990, December 6 ah a suah. (Francophone rampawl timi hi French ttong hmangtu ram an si ih, Senegal, Côte d’Ivoire (Ivory Coast), Guinea, Cameroon, Chad, Niger, Benin, Burkina Faso (Upper Volta), Mauritania, Togo tivekpawl an tel).
Cui’ cabu ah cun cafangkom pakhat cio remsalnak si lo in cafangkom remsalnak kalhmang (rule) le hmuhsaknak ttongfangpawl lawng a um. A zate ih vun tuah ngaingai tik ahcun ttongfang 2000 hrawng cu cafangkom kalhmang thar thawi’ ngan an ttul ih, French ttongfangphung (morphology) khal a sawi peng deuh.
Hyphen hmandan an thleng deuh lala. Tthimnak ah nambat (numeral) hminpawl cu sept-cent-mille-trois-cent-vin
An remsal mi kalhmang hi 1991 ihsi hman thok ding in an ruahman lawk. Asinan donson thiam lohli a har ruangah le, kalhmang thar a dotu an um vivo ruangah an hlawhsam pumhlum zikte.
Asinan 2004 kum ihsin ramtamhuap tharthawhsalnak an tuah thei. A hleice in French-Belgian-Swiss pawlkom in remsal mi cafangkom somsonak hrangah khua an khang. 2004 kum thotho, July thla ah Microsoft in an hman thar ding mi French canganphung cu kalhmang thar sawn a si ding tiah a phuang. 2005, March 23 ah Encarta version pakhat cu cafangkom thar thawn suah a si ih, April 14 ah Microsoft Office khal ah cafangkom kalhmang thar hman suah a si.
Cozah khal in French mipipawl cu caan bikhiah nei lo in cafangkom hlun hman a siansak. Cafangkom thar hmang ding in tha a pe, asinan a hlun le thar a pahnih in a dik veve tiah a pomsak hai. Nuamtete’n cafangkom thar in ram a la vivo ih, 2009 hrawng ahcun a tam sawn in cafangkom thar an hmang hai zo. 2009 ih suah mi Dictionnaire Le Robert (Robert ih Dictionary) ah cun thleng mi zate deuhthaw tarlang a si. Cafangkom bang aw lo ih a um thei mi ttongfang 6000 lai a um. 2011 ih suah mi Dictionnaire Larousse ah thleng mi hmuahhmuah tarlang a si.
THUBELH: A tlun ih Frenchpawl khal cafangkawm kalhmang thuhla ah an buai nasa ti kan hmu thei. Asinan annih cun an buainak kha Calai (Literature) tthansohnak baibahtertu ah an hmang lo ti cu Nobel Calai Laksawng an ngah zat zoh lawng hman in kan hmu thei lala fawn.
Cafangkom remsalnak hi a kum zawng in kumzabi pali lenglo an buaipi. Asinan an nunphung, sakhua le calai tthan a baibahter cuang lo. Mi pakhat kha a cafangkom kalhmang hman mi an lungkimpi lo hman ah a ca cu an siarsak thotho a si.
(Peh Lai Ding)
No comments:
Post a Comment