Calaimi Kan Ttul

Calaimi Kan Ttul  

When we speak of a piece of writing as Literature, we are praising it.”   

The World Book Encyclopedia (Vol.12), World Book, Inc.

Calai kan timi cu Literature khi a si. Literature timi ttongfang in amahte a din caan ih a huap mi cu biazai (poetry), thuanthucawn/lemcan (drama/play), nunthuleng (novel), ngancamawi (essay), nunthuanthu (biography) tivek khi a si. Ngan a rak si mi ca hmuahhmuah (everything that has ever been written) khi calai an si tivek ruahdan cun ‘Zabi 19 ahkhan zirnak khawvel a rak suahsan zo’. Asinan zirnak khawvel lenglamahcun nganmi hmuahhmuah calai an si timi hi a nung lai hrih. Amahlawngte ruat ding a um. Ngan mi hmuahhmuah calai an si ahcun zahmawhbu (pornography) tivek tiang calai ah an tel dingih, thil ttha khal a si lo ding. Hnihsuah capoh bawlnak ca menmen, palang parih ben mi nganca themte, hmunphiah zuarnak dawr ih signboard tivek tiang in calai an si thluh ahcun a buaithlak tuk thei.

Santhuanthu thok tir ihsin tuisan tiang huap ih kan rel ahcun ngan mi hmuahhmuah calai ih pom an rak si caan a um ko. Lungpheng, tlakpheng, phairuang, savun tivek hmangih ca an rak ngan lai ahcun cangannak bungrua ngah ding a harsa zet. Cun cangan thiam tla an rak mal zet. Curuangah thil thupi lo menmen tivek an rak ngankhum dah lo. Curuangah an ngansuah mi hmuahhmuah cu calai ih pom tlak (thil thupi ih ruat tlak) deuh hlir an si. Hmansehla tuisan ahcun cahnah le cati cu leitlun ih thil man olbik pakhat a rung si; mitin deuhthaw in cangan an thiam fawn. Cutikah thupi hlapi ih ruat tlak lo zetzet khal ngansuah an rung si zo. Cutin, ngan mi hmuahhmuah calai ih siar ding tivek pompitu a nei lo vivo. Asinan hnipuan sia pakhat kutdam ih kan hman thotho vek cun hman khal a poi lo tla cu a si thei.

Calai timi cu thiamzung thiang (fine art) phun khat a si. Nganca menmen le calai danglamnak cu bawhlung sit thawn tahtthim a theih. Calai cu World Cup bawhlung puai vek a si kan ti ahcun nganca menmen cu khawte zin sir ih nauhakpawl nuam men ih an sit mi bawhlung puai vek a si ding. Bawhlung puai veve cu asinan an karlak ah danglamnak tampi a um. World Cup bawhlung puai cu TV ih an suah tikah kan ngaina zet. Asinan nauhakpawl in, anmah khal in ngai thupi lemlo ih an sit mi bawhlung puai kha ‘Himi khal bawhlung sit thotho a si ko ual’ ti’n TV ah suah sehla mipi an thin a heng lam men thei.

Calai le nganca menmen khal ttongfang le catluan remkhawm ih duansuahmi veve an si. Asinan an dinhmun a thlau-aw zet. Pakhat cu sunsak kilkhawitlak a si ih, pakhat cu thil zaran pakhat men a si. “Nganca them khat kha calai a si kan ti a si ahcun, kan fak tinak a si,” tiah a tlun ih kan tar kha. Kutsuak pakhat kha, “Hihi cu calai kutsuak a si,” kan ti ahcun kan ttong mi ih tican cu, “Himi nganca cu kilkhawi tlak, sunsak tlak, fak tlak, nganca thupi zet a si,” timi thawn a bang aw.

A tlun ih kan tarlang mi ih tel lo nganca (writing) pawl khi calai hmin kan putter duh asile anmai bulpak hruangkulh khihhmuhtu a ttul. Tthimnak ah hmuantuahdan calai (literature of gardening) tivekin. Miphun pakhat ih ngancapawl relnak khalah Literature hi hman a theih. Tthimnak ah English Literature tivekin. Asinan zirnak khawvel ahcun ‘English Literature’ kan timi hin, a tlangpi thu in, English ttong ih ngan mi biazai, thuanthucawn, nunthuleng tivekpawl a khihhmuh thotho. Cun caanbi (period) pakhatkhat sungih nganmi calai thuhla kan rel duh tikah ‘1800 kumpawl ih Calai’ (Literature of 1800s) tivek khalin hman a theih. Himi khal hin subject hranpa dang khihhmuh mi a neih (tthimnak ah biological literature of the 1800s tivekin) cuang lo ahcun biazai, thuanthucawn, nunthuleng tivekpawl a khihhmuhbik thotho.

Calai hi phun hnih ah tthen a theih lala. Cucu Fiction (suangtuahnak thawi’ sersuah mi calai) le non-fiction (sersuah cop si lo calai) an si. Fiction ahhin biazai, thuanthucawn, nunthuleng tivek an tel ih, non-fiction ahhin ngancamawi le nunthuanthu an tel. Mi tthen cun non-fiction ahhin santhuanthu (history) khal an telh. Asinan zabi 19 cemzawng ihsi cun anmah santhuanthu mithiam (historian) pawl lala in santhuanthu cu art (thiamzung) si lo in dengfelphung (science) a si tilam ih an fehpi vivo ruangah santhar santhuanthupawl cu calai hruang sungah an ret duh nawn lemlo. Amahlawngte santhuanthu hi calai sungtel ih an rak ret san a um ruangah calai santhuanthu ngantui’ hrang ahcun santhuanthu khal hi hrelh pumhlum theih a si lo.

Ngancamawi (essay) khal hi non-fiction ah ret a si ttheu ko nan non-fiction ngaingai a si lo mi ngancamawi a tampi ve ko. A ngantu in a sungtuahnak khawvel thuhla kha ngancamawi ruang-am thawn a sersuah mi khal a tampi ti thu a si. Curuangah calai sungah fiangfaite ih a tel thei mi cazinpawl lakah nunthuanthu lawng hi non-fiction thiang a si bik in a lang. A dang hmuahhmuah cu Fiction timi ttongfang thawn an hnawihnih aw ttheh ti theih a si. Cutin, calai thuhla thaw zet ih rel ban ding cun Fiction timi ih tican fiangte ih theih a ttul tinak khal a si cih ko.

Curuangah calai mi (man of letters) kan timi khal sersuah calai (creative literature) lam ih kutsuak (work) a neitu khi an si tlangpi. Nunthuanthu ngantu a si hmanah Fiction calaipawl ih umtudan a theihfiang ta a ttha. Sersuah calai ih bulhrampi cu biazai, thuanthucawn le nunthuleng an si ih, himi pathum hi calai ih lungthu an si. A sutpi ban an si. Sersuah mi si lo ngantu cu ‘calai mi’ si lo in ‘cangantu’ a si. A nganthiam zet a si ahcun ‘canganthiam’ ti khalin kawh a theih ding. Asinan zo an sunglawi sawn, suitum si veve sehla zo an khing a rit sawn ding ti kan rel ahcun ‘calai mi’ an sunglawi in an khing a rit sawn ding.

Himi thu ah kan Kawlram cangantu Chit Naing ih ca hi ka run tarlang duh. ‘Nga Bale?’ (Zo Ka Si?) timi cabu, 2008 kum ih suah mi, sungta ka lak mi a si.

“Kei cu pianpi BA ka nei mal. A ra lai ding mi 2009 ahkhin ca ka ngannak Ngun Kumcam (Silver Jubilee) a thleng thlang ding. Asinan bezai fing hnih-khat tal ngan sehla ti cu zuam ka tum nawn lo. A cem mi ka thazang le ka ttuansuah mi a buk aw thei lo tuk ti ka theifiang zo. Bezai cu lungmankhung vek a si mi ttongfangpawl mawi dingih remkhawm a si ruangah ka hrangah a hartuk. Thutluang (prose) hi ka hrangah a remcangbik……….nunthuleng cu ka ngan dah lo lawlaw. Ngan dingih ruat men hman ka rak ngam lo.

Asinan kum 60 ka hung kim cun……….nunthuleng pakhat tal cu ka ngansuak ve ding tiah ka tumtah.
………Ziangkhal va si sehla cangantu pakhat ihsin calai mi dinhmun thleng dingih zuam sinh ka duh hrimhrim. Cangantu timi cu cahram ngantu khi si ko. A theih mi a ngan, a hmuh mi a ngan. Calai mi timi cun a hmuh lo mi khal vun mitthlam in a ngansuak thei. A suangtuahnak thawn a sersuak thei. Casiartu kha ttap ding hni ding in a hip thei. Cuvek lawng cu si calai mi ti ih kawh ding cu….” (Hminsin: cangantu = sar-yay-thu, calai mi = sar-yay-saya)

Cangantu Chit Naing hi mi tampi cun kan thei ko ding. 2008 hman ahkhan cabu 75 a suah zo ih a cabu tthenkhat tla cu an lar zet. Vei li vei nga suah sal rero mi an si. ‘Chitluh Pyauda Hmatba’ (Ka lo Duhdawt Ruangah Ka Lo Sim Ti’n Ruat Aw) timi cabu tla cu vei 17 tiang suah non mi a si. Asinan sersuah calai lam ih kutsuak a neih lo ruangah amah le amah calailam mithiam ah a ruat aw lo lawlaw. A ruahdan hi Chin mipi tamsawn ruahdan thaw cun a pial aw verver ding ka zum.

Cangantu Chit Naing cun ca thupi zetzet a ngan. Mino nunsimnak a phunphun, khawtlang nun kaihhruainak, rampi ukawkdan, raldodan thuhla, khawruahphung (philosophy) thuhla pawl siar tthattha tampi a ngan. Asinan cupawl cu mi pakhat in ca a siar tam ahcun, asilole a zir tam ahcun a theih ve thei mi thuhla hlir an si. A ngan ve thei mi thuhla an si. Asinan calai timi cu a ‘misa’ lo hrang ahcun naihniam theih a si lo ti a theifiang. Evan ttongkam vun sang sehla, ‘a thlarau co a ttul’ tinak a si.

Ziangruangah calai (linguistics, grammar,morphology, phonology tivek a si lo timi kha hngilh lo in) hi a thupi? Kan miphun in sihkhawm theitu a si ruangah a si. Kan Chin mipi tamzet thinlung ahcun biazai, nunthuleng, thuanthucawn, ngancamawi, nunthuanthu tivek cu mino hoklak buaipi tawk ti ih ruattu kan tampi. Nu le pa tthenkhat lephei cun an fanaupawl in hivek an buaipi an duh lo. Pathian thu le tlawngca a si lo hnuhnu cun ruahnak sual neitertu ih ruattu tla kan um. Kan dunglam kum 600 lai ih San Thim (Dark Age) kha tulawngah kan Chinram a ra thleng si pei maw? Kan fimnak mit a sem hrih lo si lo maw ti khal ruat ding a um.

Nunthuleng ttoihhnok, biazai pawnlang, nganca mawihmang lo tivek cu an um ko. Cupawl cu siar nuam ding men ih nganmi khal an si. Calai khal hi leitlun ih thil pakhat a si ve ruangah a sungah a sia le a ttha cu um ding hrimhrim a si ko. Cumi ah mipi ih ngaihven tlak, sunsak tlak a si mi le a si lo mi kha ‘fakseltu’ mithiam in an tthenfelsak ttheu. Cumi cu ‘fakseltu’ ttha ih ttuanvo thupi pakhat khal a si. Calai kutsuak (literary work) pakhat kha rotling kutsuak (classic work) a si maw si lo timi hi fakseltupawl le calai santhuanthu ngantupawl ih ttuanvo deuh a si. Rotling kutsuak a si ahcun mitin ih siar a phu a si bik. Miphun cawisangtu calai a si kan ti pei.

Rotling calai kutsuak pakhat cu miphun pakhat ih hmuihmel a tarlangtu thlalang a si. William Shakespeare khal khan amai san ih minungpawl suangtuahnak, tuahttuannak, khawruahnak tivek a phunphun tthazet ih a tarlang thiam ruangah ‘The Mirror of Mankind’ (Milaihrin ih Thlalang) tiah an ko. Chin miphun cu cuvek khavek an si, cuvek an duh, cuvek an hua, an ttong cu cuvek khavek a si tipawl……..a phunphun pholang theitu cu calai a si. Calai cun thil thupipawl kha siar nuam dingin a tarlang. Miphun ih hmuihmel kha khimkhuahte’n a phosuak.

William J. Long cun, “Calai cu minung sungmuril thlarau ih santhuanthu um sun a si,” (the only history of the human soul) tiah a rak ti. Curuangah calai kutsuak ttha a neilotu miphun cu thlarau thazang cak a neilotu miphun vek a si. A khawruahnak, suangtuahnak, ttong le anka sunsak a hlawhlo mi miphun a si. Cutivek ih a thupi mi calai kutsuak a sersuaktu le buaipitu calai mipawl a ngaihsaklotu miphun khal a mit a vang hrih lo, a thluak a fim hrih lo tinak a si. Calai ih thupitzia theifiangtu, thinlung thiangtei’ miphun tthansohnak a ngaihventu (mai hminthannak thupibik ih retlotu) an um lemlo tinak a si. Khatlam in kan rel asile lungput dik a neitu, mi lungfim an um lemlo (an um lo lawlaw tla a si thei) tinak a si. Asilole calai ih thupitzia a theifiangtupawl mipi hmaiah dinhmun co thei lo ding in a dawnkham hrimtu an um tla a si thei.

Cutivek dinhmun ih a dingtu miphun cu miphun vanduai a si. Ziangahtile calai a um lo cun miphun lungrualnak a um thei lo. Cangan a neilotu kan pupapawl hman in an neihsun simsin calai (oral literature) cu nitin an nunnak ah siseh, puai caan (con tuah nikhua) le nithupipawl ah siseh, an rak hmang. An simsin calai kan zoh ihsin Chinram ih a umtu hrinhnampawl cu kan ttong tualleng bang aw lo hman sehla miphun pakhat kan si ti kan theithei. An taksa cu a dang aw, hmun dangdang ah an um. Asinan an thlarau cu a rak sihcih aw a si ti kha an neihsun simsin calai ihsin kan hmu. Cutivek ih in sihcihtu ding calai cu tuisan, tthansoh san, riangri ah kan sersuak ttha thei mumal nawn lo. Kan ttumsuk riai a si lo maw?

Himi hi a san le vang tampi a um ding. Asinan kan theih ding mi cu ‘canganphung’ (orthography) hnakin ‘calai’ a thupi sawn timi hi a si. Ziangahtile cangan a um hlan ihsin calai a rak um zo. ABC tivek cafang (alphabet) le cahnah an um hlan ah calai tampi a rak um zo. Canganphung um lo in miphun pakhat a ding khawsuak thei. Tuini ah leitlun ih ttong um mi hmuahhmuah ih zatek tampi cu cangan an nei lo. Asinan calai um lo in miphun a ding rei thei lo. Nganmi calai (written literature) an neih lo hman ah simsin calai (oral literatue) tal cu an nei thluh. Miphun pakhat dingsuak ding cun taksalam laicinawknak in a daih nawn lo mi kha thinlung thlaraulam ih laicinawknak a um a ttul. Cutivekin thinlung thlaraulam ih laicinawknak a neitu mihlawm kha miphun cu a si. Taksalam ih laicinawknak a neitu cu sung-le-khat an si.

Curuangah calai mi kan ttul tuk lawmam a si. Chin miphun ahhin Dame Barbara Cartland vekih calai kutsuak nei tam tla hi rung um thutthi sehla a va ttha zik ve! Anih hin kum 97 a ti tiang ca a ngan. Cabu 704 a ngan. Bu million 750 zikte sutsuah a si. A ngan hmaisabik mi nunthuleng cu Jigsaw a si ih, 1923 kum ah an suah. Vei ruk tiang lai an suah non. Na thih tikah ziangtivek ih cinken mi si na duh tiih an sut tikah, “Ka thih tikah ka ngan mi cabupawl ruangah in run mang ringring hai sehla ka duh, a hleice in ka nganmi nunthulengpawl ruangah in run mang ringring hai sehla, himi nunthulengpawl ihsin mawinak, nundanmawi le duhdawtnak pawl ka thiamtawk in leitlun ah ka thehdarh ve,” tiah a sim. Anih hin kum khat ah cabu 23 asilole cuhnak ih tam in kum 21 sung ca a ngan peh thei. Leitlun ih cangan tam theibik tahfung (record) a tuah. Kum nga a ti ihsin ca a ngan. “Duhdawtnak hawl hmu thei dingin mitampi ka bawm thei zo ah ka ruat,” a ti.

Chin ttong in bezai ttha fing tampi a ngantu, nunthuleng ttha tampi a ngantu kan ttul. Thuanthucawn tla cu kan ttul luartuk. Ngancamawi khal a sidan tthatei’ theitu ih ngan mi tampi kan ttul. Nunthuanthu nganthiam khal tampi kan ttul. A tawizawng ih rel cun ‘Calai Mi’ kan ttul tinak a si cu. Asinan theihhngilh lo ding mi cu Chin mipi lakih ‘Calai Mi’ si ding cun ‘ralttha zet’ le ‘tumruh zet’ si a ttul timi hi a si. Calai kutsuak sersuah thei men in a ngah lo. Ziangruangah?

Kan mipi in calai kutsuak hnakin ‘Linguistics, grammar, morphology, phonology’ tivek an uar in an vei sawn. Asinan a thiam ngaingai cu pahnih-khat fang an si. Mi tampi tla cu miphun tthangso pawl ih ruahdan linglet ciah kan pu lai. Cupawl hnenih calai kutsuak thuhla rel cu vokpi rilrawng lungmankhung va barh vek deuh khi a si. Curuangah calai hmang in pumcawm a theih lo. Mipum kan mal cia fawn. Mipum a tam mi miphun, calai a ngaihsaktu miphun pawl lak ahcun calai mipawl cu an pum an cawm thei. English ttong hmangtu calai mi hlawhtling pawl tla cu millionare hman ah an cang thei.

Culailak ah kan Chin miphun lakih calai buaipitu si ding cun ‘mi siattha si ngam’ a ttul. Zianghman thei mumal lo, sumtuahnak mallai hlawhtlin ruangih mingai sangai ih a ruatawtupawl in ‘mai pumcawmnak hman ruat thiam lo, hivek ngai in miphun hrangah thil thupi ngai va suahter hlah’ tivek mitmeng thawi’ mi an zoh khal ah ‘vun sah bembem’ ih um thiam a ttul. Hnawmhne rimsia vek ih ten deuh mithmai thawi’ mi an biak khal ah ngaihthah thei a ttul. Leitlun pumpi ih calai santhuanthu ah phunhnam a tthansoh ngai hlan ih calai a buaipitu hmuahhmuah khi vun cuan uhla……ralttha zet in tumruh zetih a feh theitu, mai kiangkap khawvel lenglam thlirthiamtu, a ra thleng lai ding mi khawvel cuan in ralttha zet ih a fehthiamtu ‘mihuaisen’ lawnglawng an si.

Biaknak khal siseh, rampi ukawknak khal siseh, dengfelphung (science) khal siseh, calai khal siseh tthansohnak ngaingai a um theinak dingah ralttha zetih hmaihruaitu a um a ttul. Pumpekawknak diktak thawi’ hmai a hruaitu an um a ttul. Tui caan hi Chin calai mipawl hrangah pumpekawknak dik a ttul laifang a si. Soiselnak, nautatnak phunzakip pahtlangh ngamtu calailam ih mihuaisen kan ttul laifang a si. Cuvek minung a rung suah ding ruahsan in ka rak phuah mi ‘Ode to Vahui’ cu Lairawn Mekazin ah in rak suahsak dah. Biazai Rianram cabu khal ah kan telh sal. Ode to Vahui cang khatnak in ka cahram ka khar hnik pei.

Himi bezai sungih ‘Vahui’ timi hi ‘Calai mi” khihhmuhtu ‘khaikhin anhmui’ (metaphor) a si.

Aw, nang vahui, hringmipawl ih tthianrual
Bezai tla an pian an murnak lalnu
Hmurka hleitling le cungcuannak co fual
Zaihlapawl in sul an phumnak, nunfu;
Hringram awi ih ttuanrel na lungthin thiang,
Sungril ramcar hningter saltu, a cui
Awnmawi, man sung hlei e van hla mawi iang
“Hui e, hui e, ka ti te hui hui.”
(Ode to Vahui, from Klirlungz’ Biazai Rianram, p. 125)

Hminsin: Vankau Arsi Mekazin ah suah zo mi cahram a si.