Lai Casiar Cabu le Ka Khawruahnak Vakvai

1980 kumpawl ih Afghan ralzam buuk (refugee camp) tampi ah tlawngtapawl
in mathematics ih an zir mi tthenkhat cu: “Mujahideen bur khat in
Russian ralkap 50 an do. Cumi ah Russian ralkap 20 an that ngah. Russian
paziat an tlan hlo?” tivek thusuhnak an si. Nauhakpawl kha Russian
huatnak nei ih Russian do ding ih meithal kaih duhnak lungput neihter
ding in an hmuitin.
Himi ka tarlangnak san cu casiar cabu sungah ziangtivek in ideology an thun timi langter ka duh ruangah a si. Annih vek in kan tuah ding tinak a si lo. An zir mi cu mathematics asinan a phenthlam ah phunhnamveinak an ther tel mi langter ka duh ruangah a si.
Hitivek hi leitlun ih ram tampi casiar cabu ah hmuh ding a um. Palestine ram ih an casiar cabu pakhat ahcun, “Jew minung 13 um bang sehla, pakua cu thah si hai sehla, Jew ziangzat an tang ding?” timi thusuhnak a um thu America ih Republican presidential nomination hlun Newt Gingrich in a sim dah. Hillary Clinton khal in 2007 kum ah Palestinian casiar cabu sungih thahawknak le sualralthawhnak (violence) an telh mi cu nasa zet in a soisel. Asinan himi thu ah Palestinian lam ih sualnak um lemlo ah ruattu khal an um ve. America in Laili Nisuah hmunram ih remdaihnak um thei ding ih hma a laknak ah tlawnginn casiar cabu bukawtontei’ tuah ding ih relrempi khal hi a tel ve.
2001 September 11 ih Saudi Arabia rami sakhawlam mi luarkai pawl in vanzam thawi’ World Trade Centre an pahsiat ttum ahkhan America le Saudi Arabia ih mi tthenkhat (cozah ttuanvo neitupawl tel in) cun Saudi Arabia ram tlawnginn zirlaibu ih zawiawitheilonak (intolerance) thuhla hi mawh an puh. A si lo bik in al-Qaeda ih sualral thawhtu jihad sungtelpawl rung suahnak tal ahhin himi zirlaibu hi mawhphurtu a si ding tiah an ruat. Sawiselnak a luartuk ruangah Saudi uktupawl cun remsalnak tuah ding in thukam an tuah. Siangpahrang Abdullah in tohkham a suahsan hnu cun Saudi thuneitupawl cun an zirlaibu sungih ih zawiawilonak thuhla lam tampi cu hlon hloh an si thu cop le cop ah an phuang. Asinan tuini tiang khal ah hlon hloh ttul tammpi a um lai tiah Washington, DC, ih The Institute for Gulf Affairs (IGA) cun a sim.
IGA ih director Ali al-Ahmed cun, “Jew le Khrihfa pawl cu zumtupawl ih doral an si,” tivek le, “Jew-pawl in Islam sakhaw karhzainak dawnkhamtu crusader-pawl ih bomnak thawn Palestine an la….Asinan Muslimpawl cu daite’n kan um men lo ding,” tivek an tel lai thu a sim.
Phunhnamveinak (nationalism) asilole ramveinak (patriotism) thuhla zirhawknak ah a luar a um vek in luar lo a um. A luarkai tiang ih zirhawknak cun phunhnamveinak luarkai (extreme nationalism) asilole phunhnamveinak mitcaw (jingoism) a suahter thei vek in, luarkai lo le awmmawi tawk tei’ zirhawknak cun phunpi lungrualnak (national unity) a suahter in ram a tthangsoter.
Tlawnginn ih zirlai cabu hnakih phunpi nunphung pianhmang a hoihertheitu bungrua ttangkai hi an tam lo. Zirlaibupawl hi mi tampi in an luhcilh hmaisatbik mi cabu a si lawng si lo in; hmun tampi ahcun, sakhaw calai thawn, an luhcilh mi cabu umsun a si fawn. Thlangta Africa ram ih zirhliahnak an tuah mi ah tlawngta zatek hrek hnakih mal deuh lawng in an inn ah cabu pahra luan an hmu/an siar dah ti a si. 2010 ih zirhliahnak an tuah mi khal ah, Egypt ram ih innsang zatek 88% cun, tlawnginn zirlaibu siar lo ahcun, cabu an siar lo lawlaw ti an hmusuak. Cuvek dinhmun ah tla cun tlawnginn ih an zir mi in an lungput cu a khontthawl neh nasa ding ti a fiang.
Cozah pakhat in tlawnginn ih zir mi casiar cabu a tuah mi hin ram pumpi ih ideology a khontthawl duhdan khal a langter cih. Tahtthimnak kan rel asile kan ram khal ah ralkap cozah cun leitlun ih ram retheibik ah in cangter cing in, tlawnginn zirlaibu ahcun lilawn le lamzin a tuahtthatmi thuhlapawl hlir in zirter. Mipi in ralkap cozah hi uar in ngaisang hai seh ti a duh ruangah a si men. Ram zalen deuh ih cozah hrolhawklonak hmun khal ah casiar cabu tuahtu kawmitti ih khawruahnak, fimthiamnak tlangbawi zungpi ih khawruahnak tivek simaw cu a lang thotho.
Casiar Cabu timi cu sodengpai’ sobul vek a si. Sodengpai’ sobul cun thir pakhat kha tuhmui ah simaw, namte ah simaw, hreitlung ah simaw, cang ding in a tuah. Casiar cabu khal in nauhak pakhat ih khawvel thlirdan, hringnun a thlirdan, kiangkap boruak ih a cetcangdan tivek le a dang a phunphun kha pianhmang a neither. Curuangah a nemzawng ih cangvai thiam sobul ti theih a si.
George Orwell in a nunthuleng hminthang Nineteen Eighty-four sungah, “Can liam zo khontthawltu in hmailam can a khontthawl; tui can khontthawltu in can liam zo a khontthawl,” tiah a rak ngan. Sanphung (history) cu a nehtui’ ngan a si kan ti ttheu mi vek deuh a si. Tuluk cozah cun tlawngtapawl ih communist kaihruaiawknak an huat a phan ruangah a rampi sanphung sungih thilthleng tthenkhat cu a thaihloh hrim. Tthimnak ah 1958 hlan te ih pampi thleng thuhla cu “sumsiamlam harsatnak kum thum pawl” ti’n tarlang asinan minung million 30 hrawng an thih thu cu zir ding mi ah an telh lo. Sim duh mi cu tlawngta zaran cun casiar cabu tuahtu in “thei seh, thiam seh” a timi cin lawng a thiam ding, a thei ding tinak a si.
2012 July thla ahkhan Tuluk cozah cun mahte ukawknak a tthen a zar neitu Hong Kong khal ih zir ding mi casiar cabu thar a tuah ruangah Hong Kong tlawngta le saya thawng tampi cun dokalh in duhphorhnak an tuah ti kan hmu thei. Himi ttum ih zirlaibu hi Tuluk cozah cun rampi huap ih ramveinak (patriotism) hnget sinsin ding tumtah in sanphung zirlai thar a telh mi a si. Himi ttum ih casiar cabu hi Tuluk rampi (mainland) ih an hman mi thawn a bang aw deuhthaw ih, Nunphunglam Dothlengnak (Cultural Revoulution) thuhla le Tianamen Mualzawl (Tiananmen Square) buainak thuhla cu herdanglam mi tampi a um. Democracy simsiatnak a um ih, party-pakhat kalhmang relmawinak a um. Japanpawl simsiatnak thuhla a tel fawn.
America ve thung ahcun hmuhdan pahnih an sual aw. Pomkaupawl (liberals) cun an fanaupawl in phunhnamveinak mit thawi’ thlir mi sanphung (nationalistic version of history) an zir rero mi kha an thla a phang. Phunhnamveinak mit thawi’ thlir mi sanphung cun cetlam tthansohnak thuhla (industrialization) a rel uar ih sal ih retawknak (slavery) le Indian hrinphunpawl thah an tuarnakpawl a thaihlo hrim. Khatlam ah conservative pawl ve thung cun tlawnginn zirlaibu ih ramveinak tel mi cu a maltuk lai ih hmu in, sakhuanak lenglam thil a tamtuk tiah an phunzai. 2010 kum ah Texas ramkulh ih fimthiamnak thuneitupawl cun Zalennak Phuansuahnak cazual ngantu Thomas Jefferson cu kawhhran le rampi tthencatawknak (separation) thuhla ih a hmuhdan an pompi lo ruangah dothlengnak tuahtu mi thupi cazin ihsin hlon an tum. Asinan an thu an tthawn sal lohli.
America ih an buaipi mi cu tlawnginn ih sex thuhla zirdan ding a si. Thlangta Korea ve thung ahcun Dengfelphung (Science) casiar cabu sungah Evolution Theory a tel vek in Sersiamnak thuhla khal telh ve ding ah Society for Textbook Revise timi cangvaihnak pawlpi cun ttan a la rero. France ram ahcun Evolution thuhla hin buainak a suahpi lo nan sumsiamphung (economics) casiar cabu sawn in buainak a suahter. France tlawnginn casiar cabu ih sumsiamphung cu Marxism sirhsan deuh ih tuah mi a si.
Hitivek in Casiar Cabu sungih tel mi ideology thuhla ruangih buainak hi tampi a um. Asinan an thunawk mi ideology kha kan thunawk ve a ttul tinak a si lo. Ideology an thunawk dan kalhmang siseh, kannih in the ziangvek ideology hmang in kan phunhnam tundin kan tum timi siseh, kan tundinawknak ding hrangah a thupituk lawmam mi casiar cabu hi ziangtivek in kan hmang tum timi kan ruahtheinak ding ah siseh, ka tarlang mi an si.
Tuihlan ih suak zo mi kan casiar cabupawl kan zoh tikah casiar cabu pakhat ih a ttuan ding mi an ttuan mal zet ti kan hmu thei. Cafangkom thuhla ta rori an hmuitin ti theih a si. Phunhnamveinak, nunphung kilkhawinak asilole nunphunglam pumkhatnak, nun dan mawi zirhawknak, hardamnak thuhla, zatlang nun ih theih ttul mi thuhla, theihfimnak (knowledge) zirhawknak tivek ihsi thok in calailam manmual (literary value) tivek ah tlaksamnak a tor le seng an um.
Cafangkom zirnak buaithlakter ding khop ih ideology thunawk cu a ttha cuang lo nan, a buaithlakter lo ding zawng khal in thun a theih. Curuangah a fiang mi cu casiar cabu tivek hi mi pakhat lawng tivek in simaw, casiar cabu tuahdan lam thei mumal lo pawl in simaw, an tuah a si ahcun hmual a neih ding mi tampi cu a hlo ding ti theih a si.
Casiar cabu tuahtu ding ah calailam mithiam a ttul, casiar cabu tuahdan kalhmang a theitu a ttul, ttongphung (linguistics) a thiamtu khal a ttul, nauhak lungput thuhla a thiamtu khal a ttul, nunphung thuhla lam a thiamtu khal a ttul. A ttul mi hi tampi a si.
Cuvek lam cu tanta hrih in casiar cabu sungih tlawngta tthansohnak bawm theitu ding therteldan malte tarlang sehla.
Tthimnak ah, “buar, cuar, duar, fuar, huar, kuar………….”tivek cafangkom zirnak hnuai ih siar ding mi ahcun hitin tuah theih a si.
Dan buar aw hlah.
Rawl nuar aw hlah.
Puarthau aw hlah.
Mi zuarthlai thlah.
Cun “chin, hnin, hmin, khin,………”tivek cafangkom zirnak hnuai ah hitin ret theih a si.
Ka phun hmin Chin,
Van hnuai ahhin,
Thang seh, kan hmin;
Cuai-duai lo khin.
Cun sam ding mi bezai khal ah hivek hi tuah theih a si.
Thufim
Mah hnak-ai ih kum upa cu,
Dokalh lo in na ttihzah pei.
Mah hnak-ai ih kum nauta cu,
Lainat zetin na kilveng pei.
Na hawipi, na kum rual tla cu,
Rual ah tuah in na duhdaw pei.
Sim duh mi cu cafangkom hi a thupi zet ko nan, cafangkom zir phah in thil thupi zetzet tampi tuah theih a um. Cumi kha kan tuah lo ahcun phunhnam dang cun an tuah hai tikah, kan nunphung in phunhnam dang pawl ih lungput a tluk lo ding, an khawruahnak kan kai ban lo ding, kan phunpi lungrualnak a derthawng ding tivek……le a dang siatnak a phunphun ton ding phan a um zet ti thu a si.
Phunhnamveinak luarkai zirhawk cu a ttha lo. Asinan phunhnamveinak zirhawk lo lawlaw cu a ttha lo ve thotho. Nunphung kilkhawinak thuhla telh theih si cing in kan telh lo a si ahcun a telhtupawl ih nunphung in in hliahkhuh leh ding ih kan tenau vivo ding.
Hitivek thuhla vun relpit ka tum mi pawl lakah a tamsawn cun in phurpi dah lo. Cangandan thuhla ta rori ah an buai ih, a dang hmuahhmuah cu thuhla tenau ah an ruat si hmang maw ka ti men. Bulpak hmin lang duhnak khal hi a dawnkhamtu ah a tel ve thei ko.
Cutin, khatin……..cohlangtu nei lo ka khawruahnak vakvai cu!!
Ref:
The Economist, Oct 13th 2012.
The New York Times, May 15, 1994.
No comments:
Post a Comment