Mi Ropi Keimah

Keimah le keimah ka vun ruatawk rero tik ahhin miropi cu ka si ve rengreng in ka thei. Ziangruangah miropi si in ka thei aw ti cu a hnuailam ah ka runrel ding. 

Molcet lam hi ka ropitnak pakhat cu a si in ka thei. Vei khat phei cu zingpit ihsin zanṭim liam, zinglam nazi pakhat tiang cangan le casiar in ka buai. Zinglam nazi pakhat a kim thlang cun harhdamnak lam ngaihtuah in ih zai ka rel. Ka ih zawng ah, “Tuini hi tidai ka bual maw? Ka bual lo ahcun thaisun ah ka lumuat a thak ciamco ding si khawh,” ti ka ruat suak. Tidai ka bual le bual lo ka polsuah thei nawn lo ruangah bualawknak pindan ah ka va tlan ih, ka bawngbite pawl ka va tham hai. A ciar lai pakhat a rak um ruangah, “Ka rak bual aw a si hi,” ti’n thinthi tak in ka it mai.

Oliver Wendell Holmes khal hi molcet lam ahcun ‘nang maw kei?’ ti aw ban cin kan si in ka thei. Vei khat cu tlangleng a to ih, tlangleng ṭiket an ra khon tikah a ṭiket umnak a thei nawn lo. A hawlbuai ciamco nan a hmuh thei cuang lo ruangah ṭiket khongtu cun, “A poi lo, Mr. Holmes. ṭiket lei lo in na ra lo ding ti ka thei ko. Na hmuh thei lo a si khal ah inn na thlen hnu ah carek ihsin in rak kuat mai aw,” a ti. Asinan Holmes cun, “Naupa, ṭiket lei thu ahcun ka buai lo. Asinan ka ṭiket ka hmuh lo cun khuitawk ah ka feh tum ti ka thei thei nawn lo silawm,” a ti sal.

English canganthiam hminthang cuangmuar G.K.Chesterton (1874-1936) khal kha molcet lam ih ka vuavang cu a va si tak em! Vei khat cu Harborough Dawrpi (Market Harborough) hmun ih a um lai ah khuitawk hmun ih feh tum ha a si ti a theihhngilh. Tingaihnak thei lo in inn ih um a nupi cu, “Tu ahhin khuitawk ih um ding ha ka si?” ti’n thirhri a hei thawi. A nupi khal cun thirhri thawinak thotho cun, “Inn ah,” ti lawng in a rak sang.

Mineinung si tum lo lam khal ah 1921 kum ih Nobel Physics Laksawng ngahtu, Albert Einstein hi cu ka rualpi cazin ih telh tlak a si ve hrimhrim. Long ṭiket dollar 10,000 man hman ti hlo vohvo kha a si ve miau silawm! Anih hi hmui le hmel lam khal ih ka ropitpi pakhat a si ve. Vei khat cu an inn ah nupa tuak khat an ra leng ih an naute khal an rak paw phah. An naute ngam emem cu Einstein a hmuh vete’n lem theih nawn lo tiang in a ṭap ciamco. A nu le pa cun Einstein hmasong in um ngaihnak khal an thei lo. Cu lai ah Einstein cun, “Ka suah pek ihsin tuini tiangah ka hmuihmel thuhla ih thudik phuangsuak ngamtu cu amah lawng hi a si,” tiah a sim hai.

Hmelsiat lam ih ka vuavang naibik pakhat leh cu British khawruahphung mithiam hminthang, 1950 kum ih Nobel Calai Laksawng ngahtu, Bertrand Russel (1872-1970) hi a si leh. Anih hi Hollywood zuknung cangtu hmel mawi zet in, “Ka pu, nang le kei hi nei aw sehla, keimah vek ih hmel ṭha, nangmah vek ih thluak ṭha, fanau kan nei ding ih a va ṭha zik ve,” a ti tikah, “Keimah vek ih hmelsia, nangmah vek ih thluak sia, tla kan nei thei a sisi,” rak titu kha a si.

Hmel lam ih mi bang mi can lo ti tak ah ‘dau ṭhat’ ngaihnak cu um hlah maw! Amahlawngte hi mi khal ah thla-kung-zawn-tu cu ka nei ṭhiamṭhiam. San thar nunthuleng tawi (short-story) le thlithlaitu nunthuleng (detective story) sulsattu, bezaipu le calai fakseltu hminthang Edgar Allan Poe (1809-1849) khal kha a dau a ṭhat ve ce lo kha maw! Mang bangh i lam ah mah hnak i upa pipi, midang nupi tivek lailai, zuun ah ‘sawl bang a uai’ a si kha. A sentecai Sarah Elmira Royster a co lo, lehhnu ah amai tunute kum 13 mi Virginia Clemm thawn an nei aw nan vanduai thlak zet in a thihsan leh fawn. Amah in ngai mi Sarah Helen Whitman, Annie Richmond le Sarah Anna Lewis pawl thaw khal in a tak ram an thleng fuh thei ciah lo. A sentecai Elmira Royster a thlawi hnu ah an be rem aw leh thei nan an neihawk man hlan ah Poe a thi leh lala si. Ziang khal a si le, dau siat lam ahcun Poe tluk lawmam ih ropit lanta ding hi cu ka duh ciah lo.

Calai thuhla ah, dik ih ka theih mi ahcun, midang hmaisong hi ka tum dah lo hrimhrim. Hi mi hi keimai’ bulpak aatnak, eh ka ti sual, ropitnak ah ka rak ruat lawk. Asinan 2001 kum ih Nobel Calai Laksawng ngahtu V.S. Naipaul (1932-            ) khan kei hnakin a rak nei luarkai deuh hmang maw ka ti lam. Anih kha, vei khat cu Africa ram ih phunsangtlawng zirhtu a ṭuan lai ah bezai ngan zuamawknak zohfeltu ah an sawm. A pakhatnak le pahnihnak pek tlak pakhat hman a hmuh lo ruangah a pe lo. Asinan a pathumnak cu a tuah hramhram. Asinan a pathumnak laksawng ngahtu khal cu, “Laksawng ka lo pek hlan ah thu pakhat ciah in tiamkam thei kem?” tiah a sut. A pathumnak ngahtu cun phur fahran in, “Theituk e,” a ti tikah Sir Naipaul cun, “Bezai hi ngan nawn hrimhrim lo awla ka duh,” a ti.

Mipi hmai ih thusim thiam lo lam khal ahhin ropitpi ka rak nei ve thotho. Pahnih an si lailai: vanzam tuahtu Wilbur Wright (1867-1912) le Orville Wright (1871-1948) tei’ unau hnih kha an si. Vei khat cu kampani (company) turu zet in rawl ei an sawm ih an va feh. Ruai ropi zet a si ruangah an khuallian pahnih cu mipi hnen ih thucah neih an ngen. Cutikah Wilbur cun, “Kei cu mipi hmai ih thu rel ding ka thei ve lo. Ka unaupa sawn hi fial uh,” a rak ti. Orville an va fial tikah, hreh zet cing ih ding hung phah in, “Ka rel ding mi cu mitu ahkhan ka unaupa in a rak rel zo,” a ti ih a to leh mai.

Mipi hmai ih thusim thiam lo ti men cu si lo, ṭong neih mal hrimhrim hi cu keimai bulta si hmang ka rak ti lawk. Asinan thu ka vun thei tam vivo ih himi khal ahhin ropitpi ka rak nei thotho. ṭong a neih lo tuk ruangah ‘Mingawicawi Cal’ (Silent Cal) ti ih an kawh mi US President Calvin Coolidge (1872-1933)kha a si. Anih kha vei khat cu amah lawng in Nipini ah a va khawm. Khawm an ṭiak hnu ah a nupi in, “Sermon teh ngai a nuam maw?” ti ih a rak sut tikah, “Aw,” ti lawng in a sang. “Ziangveklam saw a sermon?” ti ih a sut sal khal ah, “Sual thu,” ti lawng in a sawn leh. “Sual cu ziangtivek zawng in saw a rel?” ti ih a sut bet hnu khal ah, “A hua nasa,” ti lawng in a sawn thotho. Unaupa, thiam hih!

Ṭongkam thiam lo lam khal ah hin faphir bangh-awk vek ih ka bangh mi miropi zet a rak um ta tho. Zabi 19 laiih British ralkap thazang caktertu hminthangbik Edward Cardwell (1813-1886) kha a si. Vei khat cu tlangsuakbu palai hrilnak ih a zuamral pakhat thawn lamzin ah an tong aw. Zuamral an si nan nel aw le zah aw zet in an kom aw ko. An ṭhenawk zawng ah a zuamral cun, “Zianglamkhalle, a tling le ṭha sawnsawn cu kan tlin poh a si kei cu,” a ti tikah Cardwell cun, “Si hlah, hmaisong um in, nangmah tling sawn hram aw,” a rak ti a si cu.

Ka nauhak lai, Hmawngkawn ih kan um lai ih fu kan rak ruk dah thu ka vun ruat tinte’n ka mitthlam ah American calai sanphung ih cuai thei lo Mark Twin (1835-1910) a rung lang ṭheu. A kiang ih rak tlangleng ve ṭheu si sehla cun ‘ka thu i cawng’ ka ti ding mi thil pakhat a um. Amah cun hitin a rel: “Ka nauhak lai ah pa pakhat ih zuar rero lai mi dawnfawh pakhat ka ru. Hmun fianhrial ah ei ding ih ka timlamawk lai ahcun ‘A-khai-a, ka thilti hi thil dik lo a si, ka ti lo ding mi ka ti a si si’ ti’n ka ruat ṭha aw sal. Cutin ka dawnfawh ruk mi cu keng in a zuartupai’ umnak lam ka va pan lohli ih, a hmuh lo lai ah ka ruk mi dawnfawh cu ka va ret kir sal. Cu thluh in cu mi hnak ih hmin ṭha deuh pakhat ka ru sal,” ti’n.

Mark Twin thawi’ kan bangawknak dang an um hrih. Anih hi sumpai hman lam thiamtuk lo mi a si ve fawn. Vei khat phei cu hitin kum thar thutiam a tuah ve: “Tui kum cu ka sum lakluh mil in ka nung ding, himi ka thutiam a hlawhtlin theinak ding a si ahcun midang paisa khal ka cawi mai ding,” ti’n. A va duh um ve aw! Ka fa si sehla cun ‘na pai’ hmat-pung-ṭin na si’ an ti tengteng ding. “Kuak fawh ban hi cu leitlun ih olsambik a si, vei thawng tampi ka rak bang dah zo ih ka theituk silawm,” a rak ti mi tla hi cu, kei hnak ih a rak piansuah hmaisat ruangah i ṭong khelh men mi si in ka thei. Hitivek ih san neta minung kan vansiat sawn thu khal ah Mark Twin thaw hi cun kan hmuhdan a bang aw hrimhrim. Ziangahtile, “Adam kha a vannei nasa, ziangvek thu ṭha le mawi khal ṭongsuak sehla, anih hnak ih rak hmang hmaisatu an um zik si lo,” rak titu a si ruangah.

Phunhra ka on hnu kum ruk sung rori phunsangtlawng peh remcang thei lo in harsatnak ka rak ton rero lai khal ah phunsangtlawng ṭheh ve ce lo mi ropi pawl cu ka thinlung sung rualṭha an rak si ṭhiamṭhiam ko. Nobel Calai Laksawng dawngtu hlir: John Steinbeck (1902-1968), Leo Tolstoy (1828-1910), Ernest Hemingway (1899-1961), Henryk Sienkiewicz (1846-1916), Rabindranath Tagore (1861-1941) le Eugene O’Neill (1888-1953) pawl khal phunsangtlawng cu an thleng nan zircawilu (degree) ngah lo hlir in tlawng an suak sal a si si ti hi ka hnemawknak a rak si.

Cu lawng hman a si hrih lo. 1920 kum ih Nobel Calai Laksawng ngahtu Knut Pedersen (1859-1952), Norwegian nunthuleng nganthiam, thuanthucawn nganthiam, bezaipu lephei cu tlawngca hi a zir lo lawlaw ti theih a si si; 1926 kum ih Nobel Calai Laksawng rak ngahtu Italian nunthuleng nganthiam Grazia Deledda (1871-1936) khal tlawnginn cu a thleng dah ti theih fang a si ko si maw! 1949 kum ih Nobel Calai Laksawng ngahtu American nunthuleng nganthiam William Faulkner (1897-1962) khal kha Sang Tlawng (High School) hman a ṭheh lo ih, 1925 kum ih Nobel Calai Laksawng rak ngahtu Irish thuanthucawn nganthiam le calai fakseltu G.B.Shaw (1856-1950) khal kum 16 a ti ah tlawng a bang fawn. Ka ropitpi pawl tak hi cu an va ropi cuangce em!