Mah le Mah Hrem aw Aw Hlah

Mah le mah

Hrem aw Aw Hlah

Himi ca ngantu Madam Pandit hi India ram Allahabad khawpi ah, 1900 kum ah a suak. A pa Motilal Nehru, a u Jawaharlal Nehru pawl thawn India zalennak sualsuahnak ah thatho zet ih a tel ruang ah vei tampi kaihhrem le thawngthlak a tuar.

           

1947 kum ah Rusia ih India rampalaipi (ambassador), 1949 kum ah Amerika Dingkhawm Ram le Mexico ram hrang ih India rampalaipi a ttuan. 1953 ihsin 54 tiang Leitlunhuap Ram Ttangrual ih Huapkim Khawmpi (UN General Assembly) ah hotu a ttuan. Nunau lak ih Ram Ttangrual Huapkim Khawmpi hotu ding ih hril tlin mi hmaisabik a si.

           

Cu thluh in Britain ih India Mangki Bawipi (High Commissioner) ttuanvo siseh, 1955 ihsin Ireland ah India rampalaipi siseh, 1958 kum ihsin Spain ram ah India rampalai siseh a ttuan.

           

1962 kum ihsin 1964 tiang India ram ih Maharashtra ramkulh ukhruaitu (govenor) a ttuan. 1964 ihsin 1968 tiang India ram Lok Sabha (Tlangsuakbu) ih ah palai a si. 1968 ihsin ramkhelrian a cawlh san lawk. 1977 kum ah a tunu Indira Gandhi ih hohruai mi cozah ih khuahkhirhnakpawl a dokalhtu cangvaihnakpawl a tuah sal. A tunu Indira Gandhi ih Congress Party a suah san ih, Congress for Democracy a thlun.

           

1978 kum ah Ram Ttangrual Milai Canvo Kawmison (UN Human Rights Commision) zung ih India palai a ttuan. 1979 kum ah mai-ngan-nunthu ‘The Scope of Happiness: A Personal Memoir’ cabu a suah.

           

Madam Pandit in senpi hrangih a tuahttuannak ahcun nunaupawl hrang ih a tuahttuan mi pawl in theih an hlawh hleice.

****

Ka hringnun hrang ih manmual nei bik nunsimnak thucah cu kan dunglam kum hra hrawng ahkhan ka rak thei ngah. (Madam Pandit in himi ca hi 1955-56 kum thar hrawng ih a ngan mi a si.) Nun i simtu cu leitlun ih mi ropi bik a si mi Mahatma Gandhi a si.

           

Minung timi cu pakhat le pakhat par ih rinhlelhawknak kan neih tikah thinlung a rethei zet ttheu kel a si. Cui caan ahcun kei khal cuvek dinhmun ka rak tong.

           

Ka pasal in rei lo te ahkhan in thih san. In liam san ruang ih ka lungngainak a natsat zet lai rori ah, ka hringnun i nam niamtu ding thil pakhat a suak bet lala fawn.

           

India ram daan hnuai ahcun kei cu keimahte a ding thei lo mi ka si ti ka hmu thutthi.

           

India ramhrin nunau tampi pawl vek thotho in kei khal kan ram zalennak ngah ding ih cangvaihnak ah mipapawl tluk in taimak ka suah ve ih, harsatnak khal ka rak tuar ve. Asinan kan tumtah mi kan hlawhtlin hnu khal ah kannih nunaupawl cu daan thuhla ahcun mipapawl thawi’ pehpar lawng ih thutthensak kan si ringring lai. Tu ah, kei cu mipa fa a hring lo mi nuhmei pakhat ka si tik ah, kan innsang neihsiah thilri pakhatte hman co theinak ka nei nawn lo. Keimah lawng si lo in ka fanu pathum khal in co theinak fatakte hman an nei lo.

           

Cu lawmam ih thil luarkai cu ti’n ka thin a heng zet. Hivek ih san man lo daan a ngaina hrihtu kan sungkua vuavang pawl par khal ah ka ning a na zet.

           

Cui caan hrawng ah Pu Gandhi thawn kan tong aw. Amerika ih tuah ding mi Pacific Pehtlaihawknak Tonkhawmpi (Pacific Relations Conference) kai ding ih ka feh hlan ah va cibai ta ding ih feh ka si. Ramkhelrian thuhla kan rel thluh hnu ah Pu Gandhi cun i sut.

           

“Na sungkhatpawl thawn rem aw te’n nan um sal thlang maw?”

           

Cumi i sut cu ka mang a bang zet. Keimah thawi’ ralkah zawng in a ding ding ti ka rak ruat lo lawlaw ruangah a si.

           

“Zo thaw hman in kan to aw lo, asinan khai san hlun ih kir sal daan hlunpi kengkawh ih i hlep rero tu, harsa le tla niam ding ih i tuah rero tupawl thaw cu ka pehtlaih lamlam lo ding.”

           

Ka sonnak cu ngai in khatlam a hoi. Tukverh ihsin a lenglam rei nawn a cuan lawk. Cui hnu ah keimai lam hoi in a hnino ih thu i sim.

           

“Ziang khal si seh la, an hnen ah va feh in va cibai ta hai aw. Nunphung le zatlang cindan hrimhrim in tuah a ttul a si si. Kannih India ahcun hivek cindan pawl hi sunsak a hlawh lai si lawm.”

           

“Si lo, ka retheih harsat a duhtupawl hnen ahcun na lungkimnak hrang khal ah ka feh thei lo si ko, Pupu,” tiah ka el thlak lawlaw.

           

“Nangmah lala lo cun zo hman in harsatnak an lo pe thei lo,” tiah Pu Gandhi cun hnino phah in i sim sal. “Na thinlung sungah thungrulh duhnak a tamtuk in ka hmu. Himi pawl na khontthawl thei lo ahcun nangmai’ hrangah a ttihnung ding.”

           

Ttong lo ih ka um tikah i sim peh sal. “Tu ah na thin a har. Hivek thil ihsi a hlatnak ah tlansuah na duh. Curuangah ram dang pakhat ih feh na tum a si lo sawm? Hi bang minungpawl hnen ihsi cun na luat thei ding, asinan nangmai’ hnen ihsi cun na tlansuak thei lo ding. Thinlung sung ih ningnat thinheng phuleisam duhnak a neitu cun lenglam ah hnangam thindaihnak a hawl hmu thei ding maw? Ruat ttha sal aw. Malte cu tthumh aw deuh aw. Na duhdawt mi pakhat na sungral zo. Cumi ruangah ninghang riahsia in na um zo. Cumi sapbai ih nangmah le nangmah retheihnak pekawk bet rero cu a ttha ding maw? Mai thinlung ong ih kholhfai ngamnak huaisennak na vulh nun thei hlan cu nangmah lala in na tuar na ringring ding.”

           

A ttongkampawl cu ka hna sungah a tang hnget ta. Cui’ ttongkampawl ruangah anhai in ka thinlung khal a nuam thei lo. Ni tawk fang rei tiang keimahte el aw buai, talhton aw buai ih ka um hnu ah ka rang (pasal ih pa) cu ttelifawn in ka hei bia. Ram leng ka suah hlan ah an sungkawpawl cibai ta ka duh ti ka sim.

           

Anmah thawi’ kan tonawk ih minit nga hman a kim hlan ah an hnen ih ka vat ruangah an thinlung ih phur rit a zangkhai ti ka thei mai. Ka thil ti ding pawl ka sim hnu ah ka hringnun ih hma thar laknak ah hlawhtling ding ih thla in cam sak hai ding in ka sim. Cu ti ih kan tonawknak ih rahsuah cu keimai’ hrang ah mit-hmuh-hmai-theih in a lang. I delh rit tu phur rit pi pakhat tla vuarvi vek in ka thei aw. Ka thinlung khal a zangkhai vuarvi ih, ka thinlung khal a zalen in kel ka awh sal.

           

Sungkhatpawl thawi’ a pehpar mi cui’ thilthleng cu lehhnu lam ih ka ton ding mi thlengawknak langsar pawl hrang ih hmaitlan a rak si. Kum khat le hrek a rei hnu ah Ram Ttangrual hrang India palai bur ih hotu ttuan in New York khawpi ah ka thleng. Cumi caan ih kan buaipibik mi thil thupi zet cu Thlangta Africa ram ih um Indian hrinpawl par ah cui’ ram in a zohdan thubuai a si. Cumi thu ruang ah anni’ lam in siseh, kanni’ lam in siseh, ttongkam ngai har zetzet kan barh ton aw zo. Khatlam pawl in India ih zahumnak siseh, keimah bulpak ih zahumnak siseh hmuhsuam zawng ih an rak ttong tinte’n kei khal in kam khat hman hrelh lo’n anmai’ hman mi ttongkam hang kha zetzet thawn ka ttong khum ve.

           

Cuti ih khatlam khatlam thin hartertu thu elawknak kan neih hnu lawngah Pu Gandhi ih ttongkampawl ka vun mang sal fang. Anih si sehla a lung a kim pei maw ti ka ruat. Anih cun ziang thil khal si sehla tuahttuandan kalhmang le a rahsuah cu a manmual a bangrep ti ih ruattu a si. Khua rei hrang ah phei cun tuahttuandan kalhmang a thupi sawn lam ti ih hmutu a si. Tui ttum thil khal ah a netnak ah kan neh a va si hman ah, mai tumtah mi ngah ding ih kan hman mi kalhmang cu India ih zahumnak a tam simaw, a mal simaw tal cu a siatsuah theitu ding kalhmang a si ahcun ziangtin kan tuah ding?

           

Cumi zan, ka ih hlan ah thutluknak pakhat ka tuah. Ziangvek boruak kan tong a si khalle, Ram Ttangrual ih ka ttong mi pawl cu ttongkam mumal lo an si hrimhrim lo ding ti’n.

           

Cumi hnu cun kan thu elawknak ah kan thubuai thawi’ a pehpar mi hruang sung thil lawng ka rel.  Bulpak dodalnak lam khal zianghman ka sawn kir sal nawn lo.

           

Cutikah khatlam pawl khal in pitling zet in in run sawn sal ve. Cutin lehhnu ahcun kan thubuai cu dikdawhte’n thu dung thu hmai thlir in kan faksel, kan relkhawm thei sal.

           

Relkhawmnak netabik ni ih kawmitti meeting-nak pindan kan suahsan hlante ah khatlam palaipawl hotui’ hnen ah feh in, “Thukam el aw phah in, ka umtudan in simaw, ka hman mi ttongkam in simaw, ka lo tuahmawhnak a um pang asile na ngaidamnak lo dil ding ih ra ka si,”  ti ih ka va cibai tikah ka kut cu sopar zet ih thing phah in, “Zianghman ngaimawh ding a um lo e,” ti’n i sawn sal.

           

Cui’ palaipawl hotu thawi’ remawknak ka tuah thei mi cun man a nei zet. Asinan keimah le keimah remawknak ka ngah mi cu a man a khung sawn. Pu Gandhi ih nunsimnak thucah cun ka ral a si mi keimah lala hnen ihsin vei khat dang i runsuak sal a si.

           

A nunsimnak thucah cun thil thupi pawl lawng si lo in, thil tenau pawl tiang khal ah, thil umtudan boruak pawl hmu thiam ding in in bawm in, i kilveng ringring fawn.

           

Vei tampi ka manh ttheu mi mang sia pakhat a um. Nunau tam zet khal keimah vek in an tuar dah ko ding ka zum. Mikhual thupi pakhat zanriah ei kan sawm. Mikhual an ra thleng. Ei-in tuah a cu thlang. Asinan ziang rawl hman man cia mi a um lo. Thlan sa phulkai in ka hung tthang. Cu lawng ah ‘ka mang a si hi’ ti’n thin a nuam sal ttheu.

           

Kan dung rei lo te ahcun cui’ ka mang sung vek boruak pakhat a leng ah ka tong taktak. Ka sawm mi mikhual cungcuang pawl cu British Tlangbawipi (Prime Minister) Eden le a nupi Lady Eden an si. Britain ram ih India Mangki Bawipi ttuantu ka hrang ahcun annih nupa hnak ih mikhual thupi an um thei nawn lo ding. Cui’ zanriah ruai hrangah ei-in cazin ihsi thok in cabuai par ih ret ding mi pangpar rong phunphun pawl, van ding mi sathaufar pawl tiang in, cipciar le felfai zet in ka suai thluh.

           

Mikhualpawl an ra thleng. Theiti vei hnih kan do hnu ah sumkiltu cu zanriah ei ding thu phuang ding in theihternak ka tuah. Cutin ei-in cu kan rak hngak hai. Asinan ei-in cu ra thleng lo in theiti sawn cu a vei thumnak ah an rak thle lala. Ka um thei nawn lo, mikhualpawl hnen ah siannak dil in coka ah zamrangte’n ka va lut.

           

Coka ih ka va hmuh mi cun ka mang i bangter zet. Rawl suan bawmtunu cu pindan kel ah mithmai se zet in a ding. Hnen-um nu khal pindan kel pakhattu ah cuti thotho in a ding. Rawlsuangtu cu cabuai par ah to in a kut thawn tihang hai cu vai kual in a ke in awkhiah a tuah ih hla a sak rero. A mit cu an ri riaria ih a thinlung khal khui lam ram simaw a thlen ding? Cabuai par ahcun arsa sem pawl an darh aw zelzel.

           

Ka kutke khal cangvai thei nawn lo in a zawng thluh. Asinan a cang thei tawk ih ka aw khontthawl phah in ka sut hai.

           

“Ziangruangah zanriah tuah nan man hrih lo?”

           

“Kan ttheh zo ka Pi, a zate’n kan man thluh zo,” rawlsuangtu cun a hlasak cawl thluh cuang lo’n, hlasak awn thawn i sawn. “Kan man thluh zo, to uh, nan zate’n to uh,”

           

Ka thinheng dan cu a mak lawlaw. “Tu rori ah suak cih aw, na hnattuan in ka lo suah,” ti ka ttong man leuleu, ka lei zim a thleng zo. Cu lai fang ahcun thinlung hnget ding ih i rak khontthawl ttheutu thucah ttongkam cu ka vun mang suak lohli. Ka thinheng ka sup thei lo ahcun keimah sawn harsatnak ka tuar ding ti ka vun theithiam lohli. Curuangah a cang thei tawk in ka khontthawl aw ih, “Khah, pakhatkhat zamrangtei’ pe thei ding in tuah hnik uh,” tiah aw tthia lo te’n ka sim hai.

           

Cu ve te’n zamrang zet in an cangvai cih thluh. Rawl kan tuah tikah a tir ih kan pek mi ei-in cazin thawi’ a milawk tuk lo ruangah ngaidam ka dil hai. Asinan coka ih thil umtudan ka sim hai tikah mikhualpawl cun a rual in mangbang aw an suah thluh. “Zu ri cing hman in hitluk ih thaw in a suang thei a si ahcun, ri lo sehla cun ziang a bang ding?” tiah pakhat in a ti.

           

Ka thin hahdam sualso ih ka hung hnih awn cu ttah aw a tel deuh in ka thei. Ziang khal si sehla cui’ boruak  ahcun anhai buairuai lo in ka tuah aw thei. Zanriah ruai cu ziangtluk ih thupi a va si hman ah thih le nun thilthu tluk cu a si lo lawlaw ti ka theithiam. Thil pakhat ih huapcin ramri theihthiamnak khal hi thinlung sung ih thinheng phuleisam duhnak um lo ding tluk in a thupi zet ve.

           

“Nangmah lala lo cu zo hman in harsatnak an lo pe thei lo,” ti ah Pu Gandhi in i rak sim. A nunsimnak thucah cu keimai hrang lawng si lo in, ziangvek hna a ttuantui’ hrang khal ah man a nei mi ttongkam, sullam a nei mi ttongkam a si.

(Advice - Reader’s Digest, February 1956)