A Ttha Theibik in

A Ttha Theibik in

Himi ca ngantu Roy Chapman Andrews (1884-1960) hi Amerikan khuarelphung mithiam (naturalist) hminthang a si. Amerikan Khuarellam Sanphung Thilhlun-inn (American Museum of Natural History) ih tawlrel hohanak thawi’ an thlah mi hawlhliahtupawl (explorers) hotu a ttuan hnu in a hmin a langsar vivo.

           

Amerika Dingkhawm Ram, Wisconsin ramkulh, Beloit khawpi ah a suak. Beloit College ihsin zircawilu a ngah.

           

Kum note a si lai ihsin whale nga lam ih mithiam pakhat ah cohlan mi a si. 1921 ihsin 1930 karlak ah Asia Laili (Central Asia) ah feh in khuarel sanphung lam zirhliahnak hrangih hawlhliahnak khualtlawn `um ruk tiang a hoha.

           

An zirhliahnak khualtlawn ih an tonteh mi pawl le khuarelphung lam thawi’ pehpar in Whale Hunting with Gun and Camera (1916), Camps and Trials in China (1918), Across Mongolian Plains (1921; Yvette Borup Andrews thawn), On the Trail of Ancient Man (1926), Ends of the Earth (1929),  The New Conquest of Central Asia (1932), This Business of Exploring (1935), le The Amazing Planet (1940) tivek cabupawl le mai-ngan-nunthu (autobiography) pathum: Under a Lucky Star (1943), An Explorer Comes Home (1947), le Beyond Adventure (1954) tivek pawl a ngan.

           

1916-17 lai ah Myanmar khal ah a ra tlawng dah.

****

Amerikan Khuarellam Sanphung Thil-hlun-inn ih thusimnak ka ngah hmaisabik lai ahcun kum 24 lawng ka si lai. Cu lai ih ka sim mi cu khemra (camera) kai ih ka telnak whale nga kaih tontehnak thuhla a si.

           

Thu simphuannak lam a tawlreltu ttuanrian pakhat ih tawlreltu (manager) William Glass khal cu mi ni ih ka thu sim ngaitu ah a tel ve. Cu mi ni ih thu ngaitu mipi cu an tawk zet. A thluathlam rel men khal ih a tak rak hmu thiam ban cin an si. Mipi an tthat ruangah kei khal ka phur ih ka thu sim a thaw zet. Curuangah puai kan `heh tik ah Glass cun anmai’ pawlkom ih tlaitluan simphuangtu si ding in i ret cih.

           

Lehhnu thla hnih hrawng a rei tikah ka thu simphuannak puai ah ra in a ra ngai lala. Cu mi ni ih mipipawl cu ziang ti zawng hman ih cawhphur theih lo ding hmel an pu. Thu ka sim thok vete’n thil umtudan cu ka thei cih. Mipi cu daite’n an to ciauciau men. Minit malte a hung rei cun keimah lala khal ka phurnak a hlo thluh. An thinlung hiplut thei khal ka tum nawn lo. Cutin, ka thusim cu mipipawl vek thotho in thlarau nei lo ah a cang.

           

“Tuizan na thusim cu a ngah lo si,” tiah Mr. Glass in i ti.

           

“Hi vek mipi thaw cun ziangtin a ttha thei ding? Cangkhai lo in an um ciauciau men, beidongza an si ko.”

           

“Cu ti ih rel cu a ngah lo ding. Hi mi puai ih an rat cun nangmah an lo sunlawih tinak a si zo. Nangmah an lo sunsak ruangah an ra, caan pek a ttul, paisa pek a ttul, lunglut ding ih tuahawk a ttul. Curuangah annih khal in na hnen ihsin nangmah ih na pek thei mi lak ih a tthabik co an phu ve. Asinan tu ahcun an ngah lo. Mipi lam in zianghman mi an sawn sal lo, cawhphur an har a si khal ah, a har rualrual in na zuam sinsin a ttul tinak a si. Thazang na suah sinsin a ttul tinak a si. Hmailam nor a har ti mi pakhat ruang men ih dung sip ding a si lo. Thusim pakhat a cem tinte’n ka thusim lai hmuahhmuah in a `ha thei bik pe suak thei ding in ka zuam ti nangmah le nangmah na cohlanawk thei asile na phuhrung aw lo ding. Na tlin tawk ih a tthabik in na tuah maw tuah lo ti cu nangmah in na theih ding mi a si ko.”

           

Mr. Glass hnen ihsi cu mi ttongkam ka theih hnu, ka hringnun lamtluan hmuahhmuah ah hnattuan pakhat ka ttuan zik tinte’n a sim mi tahfung thawn ka tah ringring. Thil pakhat a hlawhsam tinte’n puhmawh ding thuhla phunphun khal ol-aite’n hawl theih a si ttheu ko nan, keimah le keimah cu ka bum aw thei dah cuang lo. A ttha theibik ih ka zuam lo ruangah a hlawhtling lo ti cu keimah cun ka theih thotho ruangah a si.

           

Mr. Glass in i fakselnak thu simphuan puai ihsin kum hleihnih hrawng a rei hnu, zirhliahnak khualtlawn tontehnak khal vei ruk lai ka neih hnu ah, ka nunnak ih hnattuan thupibik pakhat ttuanvo ka la ngah. Mongolia ram ih Gobi nelrawn ah dengfelphunglam zirhliahnak khualtlawn nei ding in pawlkom tumpi pakhat dinsuah ding le, cu mi hrang ih a ttul ding mi tinh-sum (fund) hawlsuah ttuanvo a si.

           

Ka hawlsuah ttul mi paisa cu dollar  million khat ih tthen li tthen khat a si. (Cu bang san lai ih sumpai boruak le mipipawl ih ngaihven zawng dinhmun in) thil cang thei lo ding rori tluk a si. Asinan dengfelphunglam zirhliahnak khualtlawngtu pakhat dinhmun ih ka hlawhtlin ding le hlawhtlin lo ding thu cu hi mi sunmang a tak in ka cangsuakter thei maw thei lo ti mi ah a tthum aw fawn.

           

Dollar thawng za hnih le thawng sawmnga ti mi sumpai ka vun mitthlam tikah a zim tiang kai thlen a theih lo ding mi tlang sangpi vek in ka hmu. Asinan cui’ thil cu a zatei’ ruat thluh ringring lo in, ka neih mi ruahnak ttha le thazang cahnak pawl cu ni tinte’n a ttha theibik ih hmang in, cui’ tlang sangpi cu phel khat tete’n ka tthiat vivo ding tiah thutluknak ka tuah.

           

Asinan a tak ahcun a rak ol-ai lo. Harsatnak cun a sun a zan in i cencilh. Ka bangcau vivo. Vei hnih-khat ah phei cun tiam aw cia zo cing in mipi hmai ih simphuan ding cu tlin sal nawn lo zik vek in ka um. A thok in a cem tiang thatho zet ih cangvaih a ttulnak zanriah ruai ih tel ding in ka thazang in a tlin lo. Tinh-sum pehlan theitu ding mi pakhat a tirhsiang dingih hipleemnak ka tuah thei lo. Asinan ka bangtuk ti puhmawh ih cu vek pawl ka thlahthlam vete’n a rahsuah khal a ttum suk zutzo ti ka thei fawn. Tinh-sum check-pawl an rung lut nawn lo.

           

Cu vek caan ah William Glass ih, “Ziang tik caan khalah na hnen ih ta a  tthabik kha na pek suah thei a `ul. Hmailam nor a har ti pakhat ruang men ahcun dung sip ding a si lo,” ti mi ttongkam kha ka vun mang suak sal `heu. Cu tik ah ka thok sal. Keimahte’n thazang ka pe aw sal lala.

           

Cu tin cu mi kum a cem tik ahcun a ttul mi tinh-sum cu kimcangte’n kan khawl ngah thei. Cui’ tinh-sum cun Asia Laili zirhliahnak khualtlawngtu pawlkom cu hliahfiahnak thupi zetzet  tuah thei ding in kum hra sung lai a somdawl.

           

1922 kum, khualtlawn ttum khatnak ah thil thupi ngaingai pakhat kan hmu. Luruh fate pakhat a si ih, a danglam zet mi vunnel sen pawl umnak horkuam pakhat sung ih kan hmuh mi a si. Cui luruhte pakhat ruangah hlan kum tampi sung a sannak (answer) an rak hawl suah thei lo mi thubuai pakhat cu cinfel theih ah a rung cang. Ki a nei mi Amerikan dinosaur-pawl khui tawk ihsin an sem thok ti mi thubuai cu cui’ luruhte cun a fiangter. Luruh an umnak cu tawk hmun cu Mei-alh Horkuampawl tiah hmin kan pe.

           

1923 kum ah kan pawlkom cu ttum khat kan tlawng suak sal. Cu mi ttum ahcun Mei-alh Horkuampawl ih nisuahlam peng 400 hlatnak ih um ‘Hlawnthil Phaikuam’ ah kan riak. Amerikan Khuarellam Sanphung Thil-hlun-inn hotu ih in fial bang in, Mei-alh Horkuampawl ah vei khat va feh sal in cu tawk hmun kiangkap cu cipciar zet ih va zirhliah tum kan si. Asinan kan dung kum ih hi tawk kan suah san hnu ah ruahpi fang khat hman a sur hrih lo. Curuangah Hlawnthil Phaikuam le Mei-alh Horkuam karlak peng 400 cu ttihnungza in a ro remrem mi nelrawn ramcar a si thlang. (Gobi ti mi cu Mongolian ttong in ‘tidai umlonak hmun’ tican a si......calettu).

           

Curuangah Asia Laili Hliahfiahnak Khualtlawngtu kan zatei’ tong aw in thu kan ruat khawm. Peng 400 rori nunnak thap ih feh ding cu zo hman in an paih lo. Kalaukpawl an thi thluh ding. Annih an tel lo cun lamcaw le thil ttul dang a catlak ding. Cu ti vek a si pang ahcun kan cem a si ko.Mei-alh Horkuam lam pan hnak in nisuahlam ah feh sehla a `hahnem sawn tla a si thei. Cu tawk lam khal ah zirhliah hrih lo mi hmunram an um lai thotho ruangah, cu tawk hmun khal ah thil danglam zetzet kan hmu lo ding ti theih a si cuang lo. Tui kum ahcun Mei-alh Horkuam lam ih feh cu a can thei lo thu kan zate ih kan sim ahcun Thil-hlun-inn ih hotupawl le siahrelh-sum pehlantupawl khal in in theihthiampi ko ding tiah kan ruat.

           

Cui thu cu zan ah thu dung thu hmai talhton in, a phunphun in ka ruat sal. Dung sip ding thu ka ruat tinte’n William Glass ih ttongkampawl cu ka hna thlam sung ah an ra thang khawk ringring. Nelrawn ih harsatnak um mi pawl cu hmaton le zuam sinh lo ih ka kir san ahcun ka tlin tawk ih tthabik in ka zuam lo ti cu midang in an theih lo hman ah keimah cun ka thei ringring ding ti ka ruat.

           

A thaizing ih ka thutluknak ka sim hai tikah zo hman in an el lo.

           

Cutin, nelrawn ramcar ahcun kan lut. A keuh thei um sun hrampipawl khal an vuai, an tlu sialsi hai. Tili a rak um dahnak hmunpawl khal ah alkali ruang ih a tang mi thil var bial pawl lawng in tikap rak um dahnak hmun an langter men. Nelrawn ahcun tleu-hmuithlam cu lu zingter vutvo khop in a lek rero. Hi tawk kiangkap ah vunnel lo bak cu ziang dang hman a um lo ti kan thei cing keukeu in, kan mit in phairuang sah zet ih an keuh hliarhliarnak tilipawl, thingkung hnem dai riahri a um mi tikulhtepawl tu le tu a hmu leuhleuh. Hi tawk hmun ahcun thilnung khal tlan hlo zulzo ttheu ngangdol `henkhat le, a cangcang ah muthla bang ih hung lang hruakhri in a hlo sal vukvi ttheu mi zukneng tepawl pahnih-khat ti bak cu an um lo. Lamzin tluan ahcun kala-ukpawl, tuupawl, rangpawl ih ruh var verver pawl hmun tin ah hmuh ding a um. A cangcang ahcun Mongolian miphunpawl ih pipu cindan thlun ih tuah mi rin bial pakhat kiangah minung ruhpawl khal kan hmu fawn.

           

Kan hruai mi kala-uk 75 lak ih 16 lawng nungdam in Mei-alh Horkuam cu kan va thleng. Cu tawk ahcun laksawng ropi zetzet kan va ngah.

           

Zo hman ih hmuh dah hrih lo mi dinosaur tii tumpipi pawl kan va hmu. Sanphung thok pek ih rak nung dinosaur tumpipi pawl ih ruh-hlawm hlawm 14 le luruh 75 khal kan khawl khawm. Bokvakpawl San (Age of Reptiles) cem zawng ih a rak um zo mi hnawi-fawp rannungpawl thawi’ a pehpar mi thil tthenkhat khal kan ngah. Cui hnu ah, Vunnel Tlangmual ih Cengtupawl (The Dune Dwellers) ti ih hmin kan pek mi minung nunphung (civilization) pakhat thawi’ a pehpar mi sirhsan-thilpawl khal kan ngah fawn.

           

Leilung sanphung hmaisabik lam ih a rak nung mi thilnungpawl thuhla zirnak ah hi tawk hmun tluk ih theihfimnak a pe tam theitu hi leilungtlun khui tawk hmun hman ah a um lo.

           

Hitawk hmun kan hmuhsuahnak thei ruangah William Glass parah lungawi ding ka si hrimhrim. “Hmai nor a har ti pakhat lawng men ruang ahcun dung sip ding a si lo,” ti ih i cah mi a zirhhruainak `ongkam ruangah Mei-alh Horkuampawl ah ka feh thlen theinak a si.