Bahnak cu Cahnak ah

Nun Tthansohnak (XXIII)

Bahnak cu Cahnak ah

Himi ca ngantu Estes Kefauver (1903-1963) hi Amerika Dingkhawm Ram ih ramkheltu hminthang zet pakhat a si. Tennessee ramkulh, Madisonville khawpi ah a suak. Tennessee Phunsangtlawng le Yale Phunsangtlawng pawl ah fimthiamnak a zir.

           

A tir ah daanthiam (lawyer) a ttuan ih lehhnu ah ramkhelrian ah a lut. 1939 ihsin Hnuaita Tlangsuakbu Palai, 1948 ihsin Tlunta Tlangsuakbu Palai a ttuan vivo.

           

Tlunta Tlangsuakbu Palai lakah huvang ngah zet a si ih, 1956 kum Ramhotu Hrilnak ah Democratic Party lam in, Ramhotu Sangtu hrilnak ah a zuam ve.

****

           

Tualsung tlangleng (local train) fate ahcun a zate kom hman in minung tonak kop khat le thilri phurhnak kop khat lawng a um. Cu hman cu a cet-lu in ti chukcho ih awn phah in ‘heh’ tiah a dir nan meikhu lawng a suak luailo men. A tthawn aw thei hrot cuang lo.

           

Zarh cem tlawng cawlh caan, inn tlun zin ah tlangleng tarte par ah to in thu ruatnak caan tampi ka ngah. Kan khua cu Tennessee ramkulh ih Madisonville ti mi khawpi tenaute pakhat a si. College kai ding cun ramkulh nisuahlam ih Knoxville khawpi ah va kai a ttul. Cu tawk ah Tennessee Phunsangtlawng a um.

           

Phunsangtlawng ka thlen pek, zarh hmaisabik ih ka tontehnakpawl cu ka ruat non sal rero. Ka hringnun ah tu lai fang ni malte sung tluk ih ka beidong thanau lai a um dah lo. Kan dung tthal tir lai, Madisonville suakthuan tlawng camibuai ka on pek ih ka uanawknakpawl hmuahhmuah cu tu ahcun an kiak soprop thluh zo.

           

Kan dung zarh Knoxville feh ding ih tlangleng par ka kai lai ahcun tu vek a si lo lawlaw. Knoxville khawpi cu va nuaicim thluh keng khaw ti’n kimcang fahran in ka tim ka tuah. Ka thuamhnaw khal cazin felfai zet thawi’ duh-er ih cah mi a tthapawl hlir. Ka savun thingkuang khal thar verver a si. Ka lukhum kal dak nawn ih khum cun a sittal lawlaw. Ka hngawngvetpawl, angki sih pawl khal a turu pawl hlir an si.

           

Cu lai ahcun Knoxville Tlangleng Cawlhhmun ih i ra hmuaktu ka unau seu Thomas Walker in cun i zoh ih mangbang deuh vek in a um. Cui hnu ih, Phunsangtlawng Tlawngta Cuangmuar Club ih kan feh tikah hmailam sangka ihsi hruai lut lo in, a sir sangka isi i hruai lut kha ka mang suak. (Tlawngta Cuangmuar Club cu cuangmuar zet ih a ongtu tlawngtapawl lawng sungtel ih a latu club a si). Cui hnu, bawhlung kan leh khal ah in zirhhruaitu saya Benda in i rinsan lemlo. Vei khat khal, a rualpi pakhat in ka u Thomas hnen ah, “Hei, khi mi tenau khi khui ihsin si na rak hruai? Tlawngta cuangmuar si a beisei cu a si lo ding ti aw?” a ti lai ka thei. Cu vek pawl ka vun ruat sal. Ka thin a nom lo zia cu rel ci hman a si nawn lo.

           

Ka thilri hmuahhmuah tuah sal in inn lam ih tlan tlung vurvo ka duh. Phunsangtlawng ah mi hlawhtling ka si ding, ka hmin a thang ding ti ih sunmang ka rak man mi hmuahhmuah cu an ziamral thluh zo.

           

Tualsung tlanglengte cu kan khua ih tlangleng cawlhhmun a thlen tikah kan sungkuapawl in in ra hmuak ti ka hmu. Ka nu cun i hmuh vete’n boruak a `ha lo ti a thei cih. Inn kan thlen vete’n reipi khal hngak lo in amai’ pindan ah i hruai ih sangka khar in ka nu thawn reipi thu kan rel.

           

Ka harsatnakpawl, ka beidongnak thu pawl a ngai thluh tik ah ka nu cu a hni no.

           

“Aw, ziang tluk in na thin a nuam lo ti ka theithiam zo, pate. Tu ah kum 16 lawng na si lai ruangah silawm. Minung nunnak hrang ah hminsin ttul mi thupibik pakhat a um. Na nauhaktuk lai ih tontehnak na neih mal lai ruangah na hmu thiam hrih lo men silawm,” ti phah in ka nu cun ka hringnun hrang ih thucah man nei bik i sim.

           

“Hringnun ih kan ton mi tluk-bahnakpawl cu tthangso thei ding ih in somsotu kailawn ah cang ding ih kan thlengh thei a ttul. Bahnak ih kan hman mi lungtum kha paldam ih kan hman thiam a ttul. Kan riahsiatnak, thinnatnak pawl kha hlawhtlinnak le hminthannak ngah thei ding ih in cokthotu thazang ah kan thlengh thei a ttul. Tlawng khaan sungah midang tluk ih na thiam lo ruangah na bei a dong maw? Cui na beidongnak kha tlawmlaknak ah thlengh sawn in midang hnak ih thiam ding ih na zuam a `ul. Cu lawng ah na hlawhtling ding, na hmin a thang thei ding.”

           

Tlawngkai ni khat ni ah tlawnginn ah ka kir sal. Bahnak ih ka hman mi lungtumpawl cu paldam ah ka hmang ding ti ih tumhngetnak thawn.....

           

A hmaisabik in rugby bawhlung lehnak ah ka tumtahnak cu ka hmang. Rugby ah khui tawk zawn ka tlasam ti ka thlir sal tikah midang khampitnak lam le bawhlung cuh ih tlanpi cihnak lam ah ka tlasambik ti ka hmu. Curuangah cu mi pawl kha ka thiambiknak zawn siter ding in thutluknak ka tuah.

           

Rugby bawhlung leh ni a thlen tinte’n midang thawi’ kan leh tlang hnu ah nazi hrek sung hrawng keimahte’n dummy milem thawn ka cinh bet ttheu. Dummy milem cu bawhlung lektu pian keng ih tuah mi, hluah-har-phut khat tthettthet ih thun mi, a tir ah a hnawng (a ciar) ih lehhnu ih ro sal, a si ruang ah thirtum vek in a hak remrem. Anih thawi’ khaikhin cun bawhlung lektu ngaingai pawl cu an nem zet. Cu mi thawi’ ka cinh ringring ruangah mit hmuh hmai theih in ka tthangso vivo ih Phunsangtlawng Rugby lektu team ah ka tel ngah thlang. Nuamtete’n Kappa Sigma Pawlbur (Kappa Sigma Fraternity) ah mi ih theih ka hlawh vivo.

           

Tlawng ka kai lai ah, hostel (bawda) um man ngah ding in thukpi (meisa tihnak) ih meisa somtu ka ttuan. Thlatang khawsik zet zingpit ah zingtei’ tho ih meisa muah a ttul. Ka ttuan ding mi ka ttheh hnu ih ka ih sal paih nawn cuang lo ruangah ca ka zoh ttheu. Midangpawl ih lai ah thluak fim zet thawi’ zingpit nazi pahnih sung hrawng ca ka siarnak cun tlawngca lam ih tthansohnak ah tampi i bawm.

           

Phunsangtlawng ih kum li a rei hlan ah bahnak ih ka hman mi lungtum tam zet cu paldam ah ka thlengh thei hai. Fimthiamnak lam ah siseh, lehpannak lam ah siseh hlawhtlinnak le sunlawihnak tacik pawl ka ngah.

           

Zircawilu ka khum ttheh ciah, donsang par ihsi ka ttum lai fang ahcun i zirhhruainak ttongkampawl ruangah ka nui’ hnenah lungawithu ka sim rero.

           

Lehnu ah daan zir in camibuai khal ka ong. Cu la ahcun ka uar bik i daanthiam cu Mr. J. B. Sizer a si. Mr. Sizer cu kan khua Madisonville ah daanthiam hna ttuan thok in, lehhnu ah Chattanooga ih Daan lam Tawlrelnak Ttuanrian tumpi a dinsuak theitu a si. Kei cun Mr. Sizer hnenah amah bawmtu ihsi ttuan thok in nuamtete’n partner dinhmun tiang thleng ding ih zuam ka tum. Cu mi ruahsan ih amah ka pehtlaih tikah tu fang ih hmun awl a neih hrih lo thu, asinan ttul caan ih pehtlaih sal ding in a thluak sung ih a ret ding thu i khirh sal.

           

Zarh malte a rei hnu ah nuhmei pakhat in ka bomnak i ra dil. Cangsualnak ih a thi mi a pasal hrangah tlangleng kampani (company) hnen ihsi zaang an domnak paisa dil ding thu a si. Ka hrang ahcun thubuai cinfel ding ka neih hmaisabik ttum a si ruangah, cui’ nuhmei in thubuai i ra ap cu ka lung a awi zet.

           

Zaang na domnak sumpai thu tlangleng kampani ah ca thawi’ ka suthlam tikah an kampani ih daan lam palai cu Mr. Sizer tei’ pawlkom an si ti mangbangza in ka thei ngah. Thubuai hrang ih Mr. Sizer in a khirh sal mi ca sung ih a awphawi zoh tikah hi mi thubuai ahcun anih cun zaang na domnak sumpai pek ttul ih a ruah lo zia a langfiang zet. Hi ti vek ih, hi mi thubuai ka buaipi vivo ahcun Mr. Sizer thawi’ ttuan kop ding tiang ih ruahsannak ka rak neih mi cu thuhlolak ah a cang thei. Asinan khatlam ah le’n, kan thuhla fehpi mi cu a luan thluh zo, mawihnai zet ih dung sip san theih ding ci a si nawn lo.

           

Ni malte a rei tik ah thutthenzung pindan sung ah Mr. Sizer thawn kan hmaton aw. Ka hmasong zet ih, ka um a nuam lo. Asinan kan thubuai hrang ahcun taimak suah in ka rak timtuah cia ih, ka thiam tawk ih ttha in thutthentui’ hnenah ka thlen fawn. Thubuai cinfel lai hmuahhmuah ah Mr. Sizer cun tthittha in vei khat hman i zoh lo. Thutthentu in kanmai’ lam nehnak in pek tik khal ah kam khat hman ttong lo in thu`henzung ihsin a suak cih.

           

A thaizing zingpit ahcun Mr. Sizer cun a office ih ra ding in i ko. “Estes, hi mi thubuai na herhawi dan cu ka duh nasa,” a ti tikah ka mang a bang. Cu thluh in a din mi Daan lam Tawlreltu Ttuanrian sung ih thlahlawh nei hnattuantu men si lo in, junior partner dinhmun ih ttuan thei ding ah i tawlrel sak. Hi mi hi ka nunnak ah kaisohnak kailawn ih ka thlengh thei mi bahnak lungtum lak ih a tumbik a si.

           

1947 kum ah Tlunta Tlangsuakbu (Senate) palai hrilnak ih zuam ve ka tum. Cu lai ah, Hnuaita Tlangsuakbu ahcun kum tawkfang sung palai ka rak si zo. Hnuaita Tlangsuakbu cu pengpi (district) pakhat hrawng aiawhtu fang a si ih, ramkulh aiawhtu Tlunta Tlangsuakbu palai si ding ih ka zuam tikah harsatnak tampi ka tong. A hmasabik cu mipi in ka hmin an theih lar theinak ding ih tawlrel a si. Van siat le malmak ah ka hmin hi minung tampi hrangah sal a rak har. Ka zuam ding mi mi dang pahnih le’n huvang ngah ttha zet an si ruangah ka boruak cu beidongza a si.

           

Curuangah vawt (vote) netupawl ih hmuhdan fiangfaitei’ theicia thei ding in mipi hmuhdan laknak lam ih hmin a ngah mi pawlkom pakhat ih, palai pakhat kha palai pathum ih dinhmun hliahsinh ding in ttuanvo ka pe. A zingzoinak ahcun vawt neitu lak ih zatek 13 lawng in vawt in pe ding si awm in a lang. Boruak cu a se nasa. Cui zingzoinak rizal (result) cu vawt hipluhnaklam tawlreltu (manager) khal ka hmuh duh lo. A theih cun a beidong pang ding ti ka phan ruangah a si. Kei khal in amah ka sim lo menmen, keimai pindan sungah to in zuamawknak ihsi tuantei’ suah lawlaw a ttha pei maw tiah ka thinlung a sual aw buai rero.

           

Ka nui’ ttongkampawl ka vun theihsalnak ruang lawng ah cui’ zuamawknak cu suah san lo in, ton ttul mi harsatnak hmuahhmuah thazang neih hmuah suah ih pahtlangh ding in thutluknak ka tuah thei fang a si.

           

Vawt sawmnak nasate’n ka tuah. Khawpi, khawte za thum hrawng ah ka feh. Hmun tthenkhat phei cu vei hnih vei thum tiang ka feh non. Vawt neitupawl thawn tong aw in ramkhel buainakpawl, thubur mi pawl thawn pehpar in ni khat ah nazi hleiruk, hleisarih tiang relkhawm fakselnak ka tuah. Mipi thawi’ kan tonawk tinte’n ka hmin (Estes Kefauver) cu phuang in ‘Ke’ ah aw santer ding a si ti ka sim ih, fiangte’n ka hmin kawhdan cu ka sal sak hai ttheu. Lehhnu cun hmin dangdai deuh hi cinken cengmang ahcun zaran hmin menmen hnak in thluak sungah a tang thei sawn ti ka thei ih ka tha a tho deuh.

           

Mipi hmuhdan zingzoinak cun ziang vek in rak tarlang khal sehla, a netnak ahcun keimah in ka neh thotho. Asinan rizal beidongza hmu in, nasa zet ih ka zuamnak ruangah nehnak ka ngah mi a si.

           

Kan dunglam kum ruk ah kha cun ka nu in mual in liam san. Ka thluak zungzam sung ih ka nu thawi’ a pehpar mi hmuahhmuah lak ahcun 1920 kum, nipini sun vei khat lai ih, ka nui’ hmel le ttong awn pawl kha an lang fiangfelbik lai. Cu mi ni hnu lam ka hringnun lamtluan ah, daan ttuanrian le ramkhel khawvel lawng ah si lo in, keimai’ bulpak thilthu tiang ah hlawhsam thanaunak phunphun ka tong. Cu vek ih ka ton ttum tinte’n ka nu ih i pek mi thuron kha tthate'n ka hmang lo a si ti cu el ding a um lo. Asinan ka nui’ zirhhruainak thucah tthate ih ka thlun tinte’n cui harsatnak le dawnkhamtu hmuahhmuah cu ka pahtlangh thei thluh ringring.

(Advice - Reader’s Digest, September 1954)

......................

Hlawhtlinnak cu Pathian in a lo pek mi thluakfimnak, thazang le thiamnak pawl hmanter a  lo duhdan ih na hman kha a si.

Kathi Hudson

Hlawhtlin ding tumtah hlah. Ka paih mi tuah in zumhnget awla hlawhtlinnak cu zaran thil vek in a ra thleng men ding.

David Frost

Hlawhtlinnak hi vanneih thil ih ngah ci a si lo. A pakhatnak ah, hnattuan; a pahnihnak ah, hnattuan; a pathumnak ah, hnattuan; thluak tampi, hmuhcianak tampi, le suangtuahnak tampi thawi' komkhawmnak ihsi ngah theih thil sawn a si.

B.C. Forbes