Chowgarh Pawpi pawl

Chowgarh Pawpi pawl

I

Ka hmai zawn ih tar mi Kumaon Nisuahlam hmunram zuk ahcun rin kawkalh thai mi le cui rin kawkalh hnuai ih ngan mi ni-thla pawl an um. Rin kawkalh umnak cun Chowgarh pawpi ih mi a dehnak hmunram an kawhhmuh. Ni-thla tar mi cu a deh ni le thla an si. Mi thi cazin hi cozah zung lam in an theihpi mi vial an si. Hmunram zuk ahcun rin kawkalh sawmruk le pali an um. Mi thi hi hi zat lawng an si ding ka ti ngam lo. Ziangahtile himi hmunram zuk ka tarnak kum hnih sung ahhin deh a tuartu hmuahhmuah ka hnenih theihter an si thluh lo. Cuihleiah kheuh lawng a tuartu, le cumi ruangih a rung thi-hlo leh sal mi pawl hrangah cun rin kawkalh le ni-thla ka ngan lo.

Rin kawkalh hmaisabik cu 1925 kum December thla ni 15 ihta a si ih, a netabik cu 1930 kum March thla ni 21 ah a si. Rin kawkalh an um luarnak hmunram cu saklam ihsin thlanglam tiang peng sawmnga, nisuahlam in nitlaklam tiang ah peng sawmthum ih kau a si. Tlang le horkuam kil li peng 1,500 ih kau a si ih, thlatang ah vur an tla sah zet. Phairawn pawl cu tthal khawhlum ahcun a hut in mi an hut vohvo lala. Himi hmunram ahhin Chowgarh pawpi cun ttihphannak hmang in a siangpahrang ram a din. Hitawk hmun ahhin khawte tam zet an darh aw. Khawte tthenkhat cu mipum za simaw, cuhnak ih tam deuh simaw, an si ih, khawte tthenkhat cu innsang pakhat lole pahnih fang an si ve. Khaw khat le khaw khat cu ke feh zin thawn an pehtlaih aw. Himi ke feh zin tthenkhat ahhin hramlak sah zetzet an um. Curuangah milai dehtu in an lamzin pawl ah ningttih thlabarnak a run thlenter tikah khaw khat le khaw khat cu kuut-auh aw in an pehtlaih aw. Lungto tumpi asilole inn diphun par tivek, hmun langsar ah ding tahrat in an khaw venghnen pawl ih theih ding in an ku ruangro ttheu. An kuut awn cu khatlam in an rak sawn asile a ring thei patawp in an simtheihawk duh mi thuthang kha an hei aupi ttheu. Cui thuthang cu khaw khat hnu khaw khat an theihter aw vivo ih, rei lo te ah cumi hmunram ih um pawl cun an thei thluh mai.  

1929 kum February thla ih tuah mi Pengpi Tonkhawmnak (District Conference) ttum ihsin himi pawpi hi pel ding ah thu ka botcat. Himi lai ahhin Kumaon Ramtthen ah milai-eitu pawpi pathum an um. Chowgarh pawpi hi siatralnak thlen nasa tu bik a si ruangah a hmaisabik ih pel ding in thutiamkam ka tuah.

Cozah in i tawlrel sak mi hmunram zuk parih rin kawkalh le ni-thla pawl ka zoh tikah milai dehtu cu Kala Agar tlangtluan saklam le nisuahlam kap ih a um mi khawte pawl ah a cangvai tambik ti ka hmu. Peng sawmli hrawng a sau mi himi tlangtluan hi pii 8,500 a sang ih, a zimlam ahcun sah zet in thingkung an um. Tlangtluan ih saklam kap ah hramlak lamzin pakhat a um. Cui lamzin cu a cancan ah, sasaw kung le sokhlei kung sah zet ih a kho mi hramlak sungah peng tampi a lut ih, hmun dang ahcun hramlak le thlawh-lai loram karlak ih ramri khal a si. Hmun pakhat ahcun lamzin cu a kual aw in a feh. Cumi lamzin kual aw sung ahcun Kala Agar Hramlak Bangla (Forest Bungalow) a um. Cumi bangla cu ka pan tum mi a si. Ni li sung ka feh ih, hmun hrap zet pii 4,000 ka kaisuah hnu, 1929 kum April thla ih siimlam vei khat ahcun cui’ bangla cu ka va thleng. Hitawk hmunram ih deh a tuartu netabik cu kum kulhluan hnih mi tlangval suakthuan a si. Rannung a khalh lai ah pawpi in a rak deh. Ka va thlen ih a thaizing, thawhhlam ka ei lai ah cui tlangval ih pi cu i tong ding in a ra.

Pitar in pawpi cun ziang puhmawh ding hman um lo in leitlun ih a sungkhat neihsun a thahsak thu i sim. A tupa ih thuhla cu a piansuah thok ihsin a rel thluh ih, a tthatnak le tlamtlinnak pawl nasa zet ih a fak hnu ah hnawi sawr mi a naa pathum cu pawpi tarh ding ih hmang ding ah i dil. A naa pawl ih bomnak thawn pawpi ka thah ngah thei asile a tupa ih phuba laksaknak ah a di a riam ding tiah i sim. A naa pitling zo pawl cu ka hrangah hmannak ding an um lo. Asinan i dil mi ka el cun ka parah a lung a awi lo ding fawn. Curuangah lungawithu sim phah in Naini Tal ihsin ka rak lei mi naa cang no pali ka hman thluh tikah amai’ naa pawl ka hman ding thu ka sim. Cumi can ahcun a kiangnai khawte pawl ih khaw lal pawl an ra suak khawm. An hnen ihsin pawpi an hmuh netabiknak cu kan dunglam ni hra ah a si ih, Kala Agar tlangtluan ih nisuahlam hmun hrap ih um, peng kul a hla mi khawte pakhat ah a si thu ka thei. Cutawk hmun ahcun pawpi in pacang pakhat le a nupi a rak deh dah.

Ni hra rei zo sa hnuhma cu thlurh tlak ah ka ngai hran lo. Curuangah khaw lal pawl thawn rei zet kan relkhawm hnu in Dalkania khawte ih va feh ding ah thutluknak ka tuah. Dalkania hi Kala Agar ihsin peng hra a hla ih, tlangtluan nisuahlam kap ah a um. Pacang le a nupi deh an tuarnak khua ihsi khal in peng hra hrawng a hla ve.

Hmunram zuk parih rin kawkalh ka tuah mi pawl zoh tikah Dalkania le a kiangnai khawte kiangkap pawl hi pawpi in umhmun a khuarnak si in a lang.

Thawhhlam ei khawh ah Kala Agar ihsin ka pok. Hramlak lamzin pi thlun in ka feh. Cumi lamzin pi zawh in tlangtluan cemnak ah ka thleng ding ih, cutawk ihsin zinte pakhat ah pial in Dalkania tiang peng hnih vung feh a ttul tiah in sim. Tlangtluan cemnak ih va thleng mi lamzin pi hi hramlak sah zet sungah a um ih a hmangtu an mal zet. Sa hnuhma thlithlai phah vivo in lamzin pi cu ka zawh. Lamzin pi ihsin lamzin te ih pialnak zawn cu siimlam nazi pahnih ah ka va thleng. Cutawk ah Dalkania ih pacang pawl ka tong hai. Khaw khat le khaw khat kuut-auhawknak ihsin Dalkania ih va tthumawk ka tum cu an rak thei. Curuangah cumi zing ah Dalkania saklam peng hra ih um khawte pakhat ih nunau pawl thlairawl an sengh lai ah pawpi in a tibuai thu in ra sim ding ih ra an si.

Ka riahbuk thilri phurtu pawl cu peng riat an feh zo ih, phurh peh an huam lai ko. Asinan Dalkania khaw mi pawl hnen ihsin, peng hra a hla mi cui’ khawte zin cu a se zet ih, thingkung an sah zet ti ka theih ruangah, ka milai pawl cu Dalkania khaw mi pawl thlun ding in ka fial hai. Pawpi ih mi a tibuainak hmun lam cu keimahte pan ka tum. Ka siahhlawh in rawnhru in tuahsak lohli ih, ka ei khawh in, siimlam nazi pathum ah peng hra hla ahcun ka va feh thok. Peng hra cu boruak nuam le remcang ahcun nazi pahnih le hrek feh a si. Asinan hitawk hmun ih boruak cu a duh um lo ci deuh hlir an si. Tlangmual nisuahlam ih a um mi zinrua cu khuarkhawhrum thuk zetzet sungah a lut thul, a suak thul, khatlam sanghsangh ah lungto tumpi pawl an um vivo ih, hrampi le thingkung sah zetzet an um fawn. Milai dehtu rilrawng tivek simaw, thil pakhatkhat ruangih thihnak thleng thutthi thei a si ruangah ralringtei’ naihniam vivo a ttul ih, feh a cak lo duh nasa. Sun khawvang reh vivo in cawlh can a si thlang ti i run theihter tiang hman ah, ka pan tum mi hmun cu peng tampi a hla lai.

Hmun dang ahcun si sehla thinghnah ro parah zau in van arsi cuan phah ih riah cu thil hahdam zet a si ding. Asinan hitawk hmun vek ah leilung parih riah cu ngainat um lo zawng kherkher ih thihnak kawhsuah tluk a si ding. Hivek can ahhin riahnak remcang ding thingkung hawl lam ih tontehnak ka rak neih tam zo ruangah siseh, thingkung parah hahdam ding ih um dan ka thiam ruangah siseh, tluangtlamte’n thingkung par ah ka riak mai ttheu. Tui ttum ahcun sasaw kung pakhat ka hril. Sasaw hngettek ah hnget zet ih ka rifle ka ttawn hnu ah nazi tawkfang hrawng ka itthat. Asinan thingkung hnuai ih ramsa awn-au pawl in i tthangharhter sal. Thawmvang lak ahcun tin thawi’ thingkung kheuh awn ka theih ruangah tlangmual tlanglam naite ih ka hmuh ta mi karphal kung pawl parah savom innsang pakhat an kai a si ti ka vun theisuak (Karphal kung hi himi hmun tlangmual, pii 6,000 a sannak ih keuh mi thingkung an si. Pii sawmli tiang hrawng an sang ih rah sen, thlum zet an nei. An rah cu minung le savom in an duh zet). Savom pawl hi rawl an ei lai ahcun an thawmvang nin a um thei zet. Curuangah rawl an ei khop ih an tlan lai hlan lo cu ihthah a theih lo.

Ka pan mi khawte ka va thlen ahcun ni a suahnak nazi pahnih a rei zo. Khawte cu hramlak in a kulh mi hmun kolh ekah nga hrawngah a um ih, deuthlam pahnih le ran-inn pakhat lawng a um. An khaw sungih mi maltakte cu ttihphannak in an rak khat ih, in hmuh tikah an lungawi van a ban. Pawpi in bokvak ih vak in sangvut fang a at laitu nunau pathum a pelnak sangvut loram cu hloptlo zet in in kawhhmuh. Sangvut loram cu an deuthlam ihsin ttangphel (yard – pii thum) malte lawng a hla ih, pawpi cu an kiangte a thlen lawng ah nunau pawl cun an thei. Pawpi rak hmu ih theihternak rak tuahtu pacang cun pawpi cu hramlak ah a kir sal ih, cutawk ah pawpi dang pakhat in a rak thlun thu, pawpi pahnih cu tlang hrap an zawh suk hnu ah a hnuai ih horkuam ah an vung feh thu, i sim. Deuthlam luahtu minung pawl cu an rak itthat lo. Ziangahtile zanvar in pawpi pawl cu rawl hawl phah ah an huk rero. Ka va thlen zawng te lawng ah an huk an cawl. Pawpi pahnih a um ti ih in sim mi cun milai dehtu cu pawpi fa pitling zo pakhat in a cenpi ti ih in rak simtheih dah mi kha a nemhnget.

Thingtlang khawte mi pawl cu mikhual an zoh ttha thei zet. Hramlak ah zan ka riah thu le ka riahbuk cu Dalkania ah a um ti an theih tikah ka hrangah rawl timtuah an tum. Asinan minung malte lawng a um mi khua hrangah ei-in harsatnak ka thlenter ding ka phang ih, tisa no khat in tuahsak sawn ding in ka dil hai. Asinan tisa a um lo ruangah cawhnawi tharhlam zet no khat in tuahsak. An cawhnawi cu ttha-ngiah thawn thlum zuizo ding ih tuah mi a si. Vun in ah di a riam kuahko zet. A in tthangtui’ hrang ahcun thil thaw ci khat a si ve. Inntek pawl ih in dilnak vek in, a tang lai mi an sangvut fang an at lai cu ka rak kil hai. Sundir a thleng ih, khaw sung mi pawl in duhsaknak in hlan hnu ah, pawpi an huknak hmun an timi horkuam lam pan in ka suk.

Horkuam cu Lydhya, Nandhour le Nisuahlam Goula tiva pawl an ttek thoknak hmun ihsin a thok ih nitlak-thlanglam zawn ah peng kul tiang lai a va thleng. Sah zetzet ih thingkung an um ruangah pawpi hnuhma zawt ding cu a cang thei lo. Pawpi ka ton thei dan ding cu ka hnenah ra ding ih thlem, asilole thingtlang minung pawl bomnak thawi’ a pel ih pel, lawng a si.

Nan lakah ke ih feh phah in milai dehtu pel lam a huam mi pawl hrangah cun hramlak ih vate le ramsa pawl siseh, thli umtudan siseh, thil thupi zet an si ti hi theih ding ih ttha an si. Ramtawipa in amai sahimnak le a pel mi ih cangvaih dan a theihtheinak ding hrangah hramlak ramsa dang pawl ih theihternak au-aw a rinsan ttheu. Asinan a rinsan mi ramsa cu a hmunram ih zir in a danglam thei. Ziangahtile, peng thum asilole peng li feh so simaw, feh suk ruangah simaw, hmunram san le niam pii thawng tel in a thlau aw thei ih, cutawk ih a cengtu ramsa khal, ci dangdang an si thei. Asinan thli cu hmun sang khal ah, hmun niam khal ah a hran dan a thuhmun ringring. Ke thawn feh phah ih milai dehtu pelnak hrangah thli ih thupit zia hi hngilh lo tei’ cinken ringring ding a si.

Pawpi pawl hin minung hi rim kan thei thei lo ti an thei lo. Curuangah pawpi pakhat cu milai dehtu ih a hung can tik khal ah ramsa a pel dan vek thotho in a pel. Sim duh mi cu, a deh tum mi kha thli pah so zawng in a pan ttheu. Asilole thli hran thlun zawng in a rak bawh thup cia ttheu.

Himi hi ramtawipa in pawpi hmuh tum in a hawl ih, pawpi in ramtawipa a rak pel ve rero can, asilole a rak bawh can, tivek ah a thupitzia an lang. Pawpi ih sanlam, rong, le awn nei lo ih a fehtthawn theinak pawl cu ramtawipa ih thiamtlinnak thawn tahtthim ahcun an cungcuang lawlaw. Asinan thli hi ramtawipai’ lam ah a ttang ve thung.

Pawpi hin mi a pel ah siseh, a thuptei’ a naihniam ah siseh, an dunglam hlir in a deh ttheu. Curuangah thli umtudan felfaitei’ hmang thiam lo tu ramtawipai’ hrang ahcun, pawpi a relh a si ti hnget zet ih a zum mi hramlak sah zet sungih vung luh cu mah le mah thahawk tluk a si ding. Tthimnak ah ramtawipa cun leilung umtudan zoh in hmailam pan a ttha ding ti’n a ruat ih thli pah zawng in a feh a si ahcun thil ttihnung cu a dunglam ah a um ding. A dunglam cu a kilven theilonak bik zawn a si fawn. Asinan thli hoinak zawn kawkalh ih a taksa a her leuhleuh thei asile thil ttihnung cu a vorhlam le kehlam ah a sangsangte’n a ret thei ding. Himi thuhla hi ca ih vun ngan cun mi a hip tuk lo tla a bang. Asinan a taktak ahcun a ttangkai zet.

Siimlam ah horkuam ih saklam kap ka vung thleng. Pawpi khal ka hmu lo ih, himi hramlak ih an um thu vate lole ramsa hnen ihsi theihternak khal zianghman ka ngah lo. Ka hmuh thei mi lak ih milai cennak hmun umsun cu horkuam saklam ih a um mi ran-inn lawng a si.

Tui zan cu thingkung ka hril tikah ka ralring. Curuangah hnoksaktu nei lo in zan ah ka cawl hahdam ngah. Khua a thim hnu rei lo te ah pawpi an huk. Minute malte a rei hnu ah horkuam ih rung khawk ruangro meithal puak awn vei hnih ka thei. Cui meithal awn cu ran vulhnak hmun ih ran vulhtu pawl ih au-aw tampi in a thlun. Cumi thluh cun zan cu awn-au a reh.

A thaisun sunhnu hrawng ahcun cui horkuam cu ka hrawh suak thluh. Curuangah Dalkania ih ka milai pawl hnenah va feh ding in tlang hrap ah ka so. Culai ah ran-inn lam ihsin sau nguahngo ih kuu awn ka thei. Vei hnih dang a kuu sal. A sonnak ih ka hei kuut ve tikah pacang pakhat lungto pheng tumpi parih a kai kha ka hei hmu. Cutawk lungto par ihsi cun milai dehtu kap ding in Naini Tal ihsi a ra mi ‘bawipa’ na si maw tiah i rak auh. Ka si thu ka hei auh ve tikah, sundir hrawng ahkhan ka umnak lam kap horkuam ih khuarkhawhrum pakhat sung ihsin a rannung pawl an tlan ciamco thu, ran vulhnak hmun ih ra thlengtu pawl a siar tikah cawpi var pakhat a hloh thu i rak sim.

Mizan ah tui’ ka dinnak ihsi peng hrek hlatnak ih pawpi huk awn a theih ruangah a caw cu pawpi in an deh a si a zum thu i rak sim. Thuhla i simtheih ruangih lungawithu ka sim hnu ah khuarkhawhrum cu vung zoihnit ding in ka pok. Khuarkhawhrum tlang hrut ih malte ka feh tikah cawrual pawl an buai celcel nak hnuhma ka va hmu. An hnuhma ka zawt kir sal tikah harsa lo zet in cawpi ih dehtuarnak hmun cu ka va hmu. Pawpi pawl cun cawpi cu an deh hnu ah tlang hrap ihsin khuarkhawhrum sungah an dirthla. Caw an dirhnak ihsi va thlun cu thil ttha a si hmel lo ruangah horkuam ah vung ttum in kau zet in ka helkual. Khuarkhawhrum khatlam kap ah caw ruak a um ka zum ruangah a si. Khuarkhawhrum ih hitawklam kap cu caw an dehnak lam kap hnak in a hrap lo deuh. Hramlak kaikok kung (khangca kung tum pawl) no te pawl sah zet ih an um fawn ruangah sa pelnak ding ih saduhthah a si. Kar khat hnu kar khat, relh phah vivo in ka va pan. Kaikok pawl cu ka tai tlunlam tiang an thleng. Khuarkhawhrum tawdam ihsi qangphel sawmthum hrawng a hlatnak ka thlen tikah thil cangvai pakhat in ka mit i la vukvi. Caw ke var pakhat cu thli lakah a hung khir thutthi ih nasa zet ih thin a tuar. Cu thluh ah dang sung ihsi hrum awn a hung um. Pawpi cu an deh mi sa an rak ei lai ih, kawh khat kawh hnih thuhla ah an hmuh dan a bang aw lo a rak si.

Minute tam zet sung cang lo khai lo in ka ding ringring lawk. Caw ke cu a thing aw rero lai. Asinan hrum awn cu a um peh nawn lo. Nai deuh ih va pan cu a ti ci lo. Ziangahtile in hmuh lo ding te’n ttangphel sawmthum tiang va feh thei in, pawpi pakhat ka that ngah a si hman ah, a dang pakhat cun i ra suasam pang thei. Ka umnak hmun cu mah le mah humawk theinak ding a si fawn lo. Ka hmailam kehlam ttangphel kul ah lungto pawngsuak pakhat a um. Pawpi pawl ih umnak ihsi khal in lungto cu ttangphel kul hrawng thotho a hla ih, pii hleinga ihsin kul hrawng a sang. Cutawk lungto ah a thuptei’ ka va thlen thei ahcun olte’n ka kap thei hai ding. Kut le khuk ih feh in, ka rifle cu ka hmai ah ka tul phei vivo ih, kaikok lak ih relh phah in lungto cu ka pan. Ka thlen hnu ah minute khat sung ka thaw ka la ta ih, ka rifle cu a mawn kau cia a si le si lo zohfel in, lungto parah ka kai. A tlunlam ih ka mit a hung lang rual ah pawpi pahnih cu ka hei hmu cih.

Pawpi pakhat cun caw ih dunglam sa a ei. Pakhat cu a kiang ah bok phah in amai ke a liak rero. Pawpi pahnih cu a tiat aw hrawng an si. Asinan amai ke a liak rero tu sawn cu a rawng a eng (vang) sawn ngaingai. A hmul rong eng deuh cu kum upat ruangah a si ding ih, milai dehtu pawpi tar sawn a si ding tiah ka ruat. Curuangah khimkhuahte’n ka meithal ka tin ih ka kap. Ka kap mi cu a a tung so aw lawk ih, zapathal in a tlu sal. A dang pakhat cu khuarkhawhrum ihsin a khirsuak ih, meithal ka hmeh bet man hlan ah a liam hlo. Ka kap mi pawpi cu a cangvai nawn lo. A thi ngah ti theihnak ding ah lungto thawn vei tampi ka den hnu ah ka va pan. A kiangnai ka va thlen ihsin thil ka ti sual ti ka thei cih ih ka lung a hmui lo zet. Ka kap mi cu pawpi nu no te a rak si. Cui ka thil ti sual mi cun a lehhnu thla hleihnih sungah, cutawk pengpi sungih minung hleinga nunnak a liamter bet ih, keimah khal ka nun ka hloh dengmang phah.

Asinan himi pawpi no hin amahte’n minung deh lo hmansehla a tar zo mi a nu in minung a dehnak ah a bawm tla a si thei (himi hi lehhnu ah a dik ti ka run hmu) timi ka ruat ih ka lunghmuilonak cu khuimawcin a zia-um sal. Cu lo khal ah, minung sa thawn cawm mi a si ruangah milai dehtu hung si theinak ding lamzin tampi a neitu a si timi ka ruat ih ka thin a dam sal deuh.    

Hmun awl riahriah ah bawmtu nei in, a ttul mi thilri pawl um thluh ih pawpi phaw hawk cu thil olsam zet a si. Asinan hitawk ahcun a ol lo nasa. Keimahte lawng ka si ih, hrampi sah zet lak ah ka um. Ka thilri neihsun cu thleh-theih-nam (penknife) lawng a si fawn. Cui sapbai ah ka thinlung ah pawpi kha a ra kir sal ih ka cangvaih dan ziangkim i ra bih vek in ka thei. Asinan, pawpi hin an ttulhai zat ih luangliam in zohman an deh dah lo ruangah milai dehtu a ratsalnak ding san taktak cu a um lo.

Ka hnattuan nin-um zet ka ttheh ahcun ni khal a liam zikte thlang. Tui zan khal hramlak ih ka riah sal lala a ttul ding ruangah ka umnak hmun ahcun riah mai ka tum. A keneh pawl ihsin a nung lai mi pawpi pinu cu a tar zet ti ka hmu. Himi pawpi pinu cu, a hmang theitu pacang hmuahhmuah daih deuhthaw ih meithal a tamnak hmunram ah a nun sung hmuahhmuah rak hmangtu a si ruangah, minung le an thil ti dan cu zir bet ding a nei nawn lo. Asinan khatlam ahcun, zan ah an deh mi caw sa ra ei ding in a ra kir men thei ih, zinglam khua a van tikah hmuh ban ah a um tla a si men thei.

Hril ding thingkung remcang an um mumal lo. Ka hril mi khal ttul tuk thuhrat ih ka hril mi a si. Cu ngaingai in, zinglam khua a hung van tikah nazi hleihnih sung ka riahnak thingkung cu ka riah dahnak thingkung hmuahhmuah lakih nuamlobik a si ti ka fiang vuarvi. Pawpi pinu cu zan ah a khattawk in a huk. Zinglam a nai rual in a huk awn cu a dim vivo ih, a netnak ahcun ka tlun tlangtluan lak ah a huk awn cu a hlo.  

Ka taksa hmuahhmuah in an tthop tthemtthem thluh. Nazi sawmruk le pali sung rawl ka ei lo zo. Zan ah nazi pakhat sung ruah a sur bet ruangah ka hnipuan cu ka taksa ah an bet thlepthlep. Khua a van fel ngah in thingkung par ihsin ka ttum. Pawpi phaw cu ka kortlunthuah ih ka ttawn cih hnu ah, Dalkania lam pan in ka pok.

Pawpi vun hi a hrin lai ah a khing ka rak tah dah lo. Cumi ni ah peng hleinga sung ka thiar mi pawpi vun, lu le ke pawl kha ka phurh thok ah pound 40 ih rit an si ahcun, Dalkania ka thlen zawng ahcun pound 200 rit an si thu sia ka sam ngam rori.

Dalkania khaw sumtual ahcun ka milai pawl cu khaw sung mi minung za asilole cuhnak ih tam thawn an tonawk khawm kha ka hmu. Inn pahnih karlak ih ttangphel khat tluk kau lamzin ihsin ka va feh lai cu in rak hmu lo. Ttophnop hniaphniap le thisen ih ciah thluh mi taksa thawn pacang rak tokhawm vialvial pawl ih laili ah pai cuapco ih ka vung thlen lai, le in rak hmuah dan cu ka cinken theinak thluak a um sung cu ka hngilh nawn lo ding.

Pound 40 a rit mi ka riahbuk cu khua ihsin ttangphel za khat a hlatnak, rawl sengh zo mi loram ah an pharh. Cutawk hman cu ka va thleng thei ceu. Suitcase pahnih le khaw sung ihsi an san mi thingpheng pawl thawn ka hrangah lakphak innak cabuai an tuah lohli. Lehhnu ah khaw sung mi pawl in ka milai pawl cun milai dehtu in i deh zo a si ti an zum lo ruangah a sun a zan in lakphak an awm ih ka tlun ding an rak hngak tiah in sim. Annih hi kum tampi sung keimah thawn kan um tlang ih, hivek ramtawih khal hi vei tampi in telpi ttheu tu an si. A netnak phei ahcun Dalkania le a kiangkap khawte pawl ih khaw lal pawl in Almora le Naini Tal ah ka hloh thu va report an tum mi khal khoh zet in an rak el.

Ti hlum thawn ka bual aw. Ka bal hniaphniap tuk ih, ka bangcauh tuk fawn ruangah khaw sung mi pawl in ka bualawk lai an hmuh khal poisa nawn lo in a langpang ah ka bual aw mai. Cumi ttheh ah zanriah ka ei. Zanriah ka ei phah cun zan ka hman dan ding thuhla ka ruat phah. Ziangahtile nimthla an kau zohzo ih, khawri thawmvang ring zetzet pawl cun thlipi a ra hrang ding ti an langter. Riahbuk khuh hrennak fung men cu hivek hmun ahcun an ttangkai lo ding. Curuangah mansahlap in tthuam sau pawl kan hawl lohli. Cui tthuam pawl cu leilung ah hnget zet ih kan phun hnu ah riahbuk khuhnak hri pawl cu fek zet in kan ttawn. Ralrin thilthu ah hridai kan hawlhmuh thei mi hmuahhmuah khal riahbuk khuh tlun ah a kawkalh in kan zam thluh ih, tthuam pawl ah kan hreng. Thlipi le ruahpi cu nazi pakhat sung sam an cai. Himi hi ka riahbuk in a tuar dah mi nikhua lakih siava bik an si. Buk hrennak hri tampi cu buk-khuh-puan ihsin an cat thluh. Asinan a kawkalh ih kan zam mi hri pawl cu tthuam ah hnget zet in an ttawn aw lai. Ka thilri tamsawn cu an ciar thliakthliak thluh. Zungpibok tam zet a thuk mi lihong fatakte tampi cu ka riahbuk sungah an rung luang lut. Asinan ka ihkhun cu awmang tawk in a ro ttha ko. Nazi pahra a kim in, khaw sung mi pawl in an cennak ding hmun ih an ruahmansak mi inn ah ka milai pawl an lut. Cumi thluh cun rifle mawn kau cia thawn nazi hleihnih sung ka hngawk hluahhlo.

A thaisun cu ka thilri pawl ro ding ih pho phah in siseh, pawpi phaw kholhfai phah le pharh ttha aw ding in a tlangzim pawl khen kual in can ka hmang cem. Himi pawl ka buaipi lai ah, an hnattuan ihsin cawlh can hmangtu khaw sung mi pawl cu, ka tonteh mi pawl sim ding in siseh, anmai tonteh mi pawl in ruah ding in siseh, ka hnenah an ra pungkhawm aw. A ratu pawl cu milai dehtu ruangah sungkhat pakhat asilole cuhnak ih tam a hlohtu hlir an si. Mi tampi phei cu an taksa parah pawpi haa neh le kuttin neh pawl an um. Cui hmaphe pawl cu thlan an thlen tiang an ken lanta ding mi lawnglawng an si. Milai dehtu ka thah ngah lo ruangih ka sirawknak cu a ra pungkhawmtu mipi cun in pompi lo. Taktak khal ah milai dehtu cu pakhat lawng si hmansehla, kan dunglam thla rei lo te ihsin, pawpi ih deh mi minung run ding ih fehtu runsuaktu mibur pawl in pawpi pahnih an hmu ttheu. Kan dunglam zarh hnih ah pacang pakhat le a nupi cu a rual ih deh an tuar fawn. Cumi pawl cu an hrangah pawpi pahnih hi milai dehtu veve an si zo ti ih ruat theinak ding tlak a si zo.

Ka buk cu tlangmual laili ah a um ruangah hmunram kau zet hmuh a theih. Ka thlanglam naite ih tlangmual ahcun Nandhour tiva a um. Loram pakhat hman a um lo mi cui tlangmual cu a khatlam ral ahcun pii 9,000 lai a sang. Siimlam ah cangdawl loram lakah ralkap durbin thawn ka to ih, Cozah in i tawlrel sak mi hmunram zuk cu ka kiang ah pharh phah in khuaram ka hliakhlai. Khaw sung mi pawl cun kan dunglam kum thum ih minung kul deh an tuarnak hmunram ciahciah cu in kawhhmuh hai. Dehawknak a thlennak hmunram hi a tlangpithu in kil li peng sawmli lenglo a huap.

Cutawk hramhlak pawl cu rannung khalhnak ding remcang hlir an si. Curuangah rannung fehnak zin pawl ah ka naa cang no pali cu hreng ding in ka ruatcat.

Cumi hnu ni hra sung cu pawpi pinu ih thuhla zianghman a um lo. Zinglam ah ka naa pawl ka va vehvai, sun ah hramlak ka hrawh kual ih, siimlam ah ka naa pawl ka duhnak hmun ah ka hreng sal ttheu. A ni hleikhatnak ahcun ka buk saklam ih caw pkhat deh a tuar thu ka theih ruangah ka beiseinak a kaisang sal. Asinan deh a tuartu caw ka va zoh tikah tlavang tar zet pakhat in a deh mi a si ti ka a hmu. Cui tlavang tar ih keneh cu vei tampi ka rak hmu dah zo. Khaw sung mi pawl in cui tlavang cun kum tampi sung an caw-naa le me pawl a deh ringring an ti ruangah tlavang cu bawh ka tum. Caw ruak kiangnai ih puk puan deuh pakhat cu ka hrangah tlavang rak bawh theinak remcang a si. Ka bawh rei hlan ah tlavang cu khuarkhawhrum ih khatlam ral ihsin a ra. Ka rifle thlir in ka kap tum zawng ah khaw sung lam ihsin manhlap zet ih kawhnak aw ka thei thutthi.  

Thil thupi zet lo ahcun in ko lo ding ti ka thei. Curuangah ka lukhum ka cuh lohli ih puk sung ihsin ka suak. Tlavang cu thinphang in a thir dukdi. Leilung ri ah a bawk thutthi lawk ih thinheng ruangih hrum phah in a ratnak lam ah a khir lut sal. Kei cu ka umnak lam khuarkhawhrum tlang ihsin ka kai ttualtto ih a tlunlam ka hung thlen vete’n a ra tlantu pa cu vun auh phah in ka vung pan turto.

Pacangpa cu khaw sung ihsin a hung tlan so mi a si. A thaw a lak ngah hnu ah, tu rori ahkhan, an khua ihsin peng hrek a hlatnak hmun ah milai dehtu in nunau pakhat a deh thu i sim. Tlangmual ihsi kan tlan suk lai ihsin khaw sung mipi pawl cu tualrawn ah an pungkhawm aw ih an sa hiaihiai ti ka hmu. Tui ttum khal ah inn karlak zin te ihsin ka va feh cu in hmu cuang lo. Minung pungkhawm aw liailiai lak ahcun leilung ih zau nunau pakhat ka hei hmu.  

Cui nunau no ih hnipuan tlunlam cu an tlek thluh. A lu cu a dunglam ah a tlaiter ih, tlu lo ding in a kut pahnih thawn leilung a nam. Zianghman a ttong lo ih a cangvai fawn lo. A cangvai mi umsun cu a thawthawt ruangih a awm khir hluthlo lawng a si. Khuhtu nei nawn lo a awm ahcun a hmai le a hngawng ihsi rung luang mi thisen an um ih, khal lam naih in an hnun deuhthaw zo.

Ka vung thlen cu an thei sal lohli ih nunau ih umnak va thleng thei ding in lamzin in kian hai. Nunau ih hriamhma pawl ka zohfel lai ahcun, minung pahra lai in, pawpi in nunau a dehtumnak cu hmun kolh rualri deuh a si ih minung tampi in an hmuh thu, a rual in in sim ciamco. A hmutu lak ahcun nunau ih pasal khal a tel. Cui thilthleng an hmuh tikah an au ciamco ih pawpi cun nunau cu thlah sal in hramlak ah a lut. Nunau cu thi ding in an tanta. A rualpi pawl cu keimah in ra sim ding in khaw sung ah an ra tlan tlung. Asinan rei lo te ah nunau cu a lung a hung fim ih khaw sung ah a ra tlung. A rualpi pawl cun a hriamhma pawl ruangah minute malte hnu ah a thi ding ih, a thih hnu ah a ruak cu pawpi in deh a tumnak hmun ah thiar kir sal in, cui miruak ihsin pawpi ka rak bawh a tthat an zum.

Cui thuhla pawl in sim rero sung hmuahhmuah ah, nunau ih mit cun keimah lawnglawng in zoh ih, hriamhma a tuar mi ramsa ningttih bang in a mit ih mitthli tlingkhawm thawn ka cangvaihnak hmuahhmuah cu i zoh thlun cuahco. Mipi ih hnoksak lo mi pindan pakhat, ka thiamnak pawl hnaihnoktu nei lo ih ka hman theinak ding hmun, le nunau in thli thiang a ngah theinak ding hmun ka tawlrelter. Thil ti dan ding ka fial hai dan cu duh hnak in an hrothak deuh pang kei maw ti khal ka phang. Mipa pawl an suah thluh vete’n dunglam ih a um mi nunau pawl cu tidai va la ding in siseh, awmang tawk ih a fai le ro mi ka angki kha hma tuamnak ding ih rak thlek ding in siseh, ka fial hai. Cu thluh ah nunau dang pakhat, ttap thul hni thul ih um khop in a lung a hlo thluh mi, cu khaw sungah kaihci pakhat va hawl ding in ka fial. Kaihci ka hawlter mi nu a ra thlen hlan ah tidai le hma tuamnak pawl cu an tuah thluh zo. Nunau cu an khaw sung ih kaihci umsun pakhat keng in a ra kir. Cui kaihci cu a thihnak a rei zo mi thiltthitu ih inn ah a va hmuh mi a si ih, thil tthitui’ nupi nuhmei cun aalu laihnak ah a rak hmang dah ttheu. Zungpibok pariat hrawng a sau mi kaihci tlap tthiangtthiang thawn hriamhma tuar nu ih sam cu tan ka tum mengmang nan a ngah riai lo. Curuangah thi khangh thawi’ a rawi aw mi a sam pawl cu tan lo in ka um sal.

Hriamhma luarbik pahnih cu pawpi tin ih kheuh mi an si. Pakhat cu a mit karlak ihsin a thok ih a luthlung zawn lam ah feh in a hngawng hram tiang a pem. Cumi zawn ih a luvun cu an hawk ih vun tlai hniaphniap pahnih an um. A dang pakhat khal a mit karlak ihsin a thok ih a cal ihsin a vorhlam hna tiang a pem. Himi hriamhma besia hlei ah a awm vorhlam, vorhlam liang le hngawng pawl khal ah kheuhnak pem thuk zezet an um. A vorhlam kut khal ah pem thuk zet a um. Himi cu a kut thawn a lu a hum tum zawng ih a ngah mi an si ti a fiang.

Vei khat ah pawpi pel ding in ka rualpi sibawi pakhat ka rak hruai. Zing khat cu thinlung sa hiamhiam ih kan tlun hnu ah ounce (awngsah) hnih dawl palang te pakhat i pe. Ti aihre (eng) a um mi cui’ palang te cu ramtawi ih ka veivahnak kip ah keng ringring ding in i cah ta. Cui’ palangte cu ka ramtawih kortlunthuah sungta deuh ih zalte ah kum khat lenglo ka pai zo ih, a ti tthenkhat cu a khu ah cang in a heu thlang. Asinan palang ih tthen li tthen thum cu a khat lai. Nunau ih lu le taksa ka kholh ttheh in palang hngawng cu ka khiak ih a hriamhma pawl ah for netabik tiang in ka toih thluh. Cumi thluh ah a vun hawk mi kha amah kel ih um ding in ka tuah ih, ka tuam. Cu thluh in nunau cu ka cawi ih an inn ah ka fehpi. An inn cu mileng pindan, coka le nau-umnak pawl hmuahhmuah hrangah pindan pakhat lawng a um. Nunau pawl in ka dung in thlun.

Sangka kiang ih bantlang ahcun rua ih tuah mi nau sepbawm a um ih, naute cu rilrawng in a kiau-raak rero. Cui thil cu ka cinfel thei mi a si lo ruangah nunau pawl ih run buaipi ding in ka tanta. Ni hra a rei hnu, an khua ka suahsan ding ni ih siimlam ah nunau cu a netabik hrangah ka va veh ta. Nunau cu an inn sangka hram kailawn ah naute itthat lai cawi phah in a rak to.

A hriamhma dang pawl cu an dam thluh zo. Pawpi tin in a taksa sung thuk zet ih a kheuhnak, a hngawng hram ih hriamhma bese bik lawng a tang. A lu vun hawk khal tthate’n an peh aw sal. Ka feh sal zawng ah, a sam dum ttha thlenthlen zet cu i hmuh phah in a naunu in thiltthitui’ nupi ih kaihci se deuh a rak san ngah kherkher kha a lung a awi zet thu, hni phah in i sim (ziangahtile hitawk hmun ahcun nunau lukawng cu nuhmei tinak a si). Himi catluan pawl hi ka rualpi sibawi in a rak siar ngah leh pang a si ahcun, ruahnak nei zet ih ti aihre a um mi palang te i pek mi in, nu ralttha pakhat ih nunnak a run a si ti a theih ngah ka beisei.

Nunau hriamhma ngah ka buaipi lai ahcun ka milai pawl in me pakhat an rak hawl ngah. Nunau ih thisen hnuhma ka zawt kir sal ih, pawpi in deh a tumnak hmun ka va hmu. Cutawk hmun ah me cu ka hreng. A kiangnai ih thingkung dang an um lo ruangah a umsun sasaw kung tthanherh par ah kai in, zanvar in pawpi cu bawh ka tum. Cumi zan cu vung molhmeh duak men khal a ngah lo. Ziangahtile ka tonak cu leilung ihsin pii malte lawng a sang ih, pawpi cu zanriah a ei hrih fawn lo. Asinan zanvar in pawpi cu hmuh le theih ding a um lo.    

Mizansun ah pawpi hnuhma ka zohfel man lo ruangah zinglam ah ka zohfel sal. Pawpi cun nunau a deh tum hnu ah horkuam saklam peng hrek tiang a feh. Cu thluh in, Nandhour tiva tan ih feh mi rannung zin cu Dalkania khawlu tlangtluan ih hramlak zinpi thawi an tonawknak tiang, peng hnih sung a zawh sal. Cutawk ihsi cun leilung a hak tuk ih a hnuhma ka hloh.

Ni hnih sung cu a kiangkap khawte minung pawl hmuahhmuah suakvak lo in an um thluh. A ni thumnak ah zualko pali an ra thleng. Zualko pawl cun Dalkania thlanglam peng nga ih um, Lohali khawte ah milai dehtu in nunau pakhat a deh thu in ra sim. Zualko pawl cun hramlak lamzin pi ih feh cun peng hra a hla ih, pumpelh zawh cun peng nga lawng a hla tiah in sim. Curuangah pumpelh zawh ding in thuron in pe. Ka tim ka tuah ttheh lohli ih, sundir hnu rei lo te ah zualko pali thawn kan pok.

Peng hnih sung hmun so zet kan feh hnu ah Dalkania thlanglam ih tlangtluan saupi zim ah kan thleng. Cutawk ihsin a hnuailam peng thum hlatnak ih um mi, pawpi in mi a dehnak an timi khua cu a lang. Zualko pawl cun pawpi ih mi a deh dan thuhla cu rel ding zianghman an thei hran lo. Annih cu Lohali kiang peng khat hlatnak khawte mi an si. Zinglam nazi 10 ah Lohali ihsin pawpi in nunau pakhat a deh thu, thuthang an rak kuut-auh ih Dalkania ih ka hnenah cui’ thuthang cu ra sim dingih fial mi an si.  

Kan dinnak tlangmual zim cu thingkung an um lo. Ka thaw ka lak ngah hnu, kuak ka fawh thluh hnu ah ka fehpi pawl cun hmun pakhat in kawhhmuh. Kan cawlhnak ihsi hla lemlo, lungto tumpi pakhat hnuai ah, thlam rop pakhat a um. Cui’ thlam rop cu hling hauhruang ih kulh mi a si. Cui thlam thuhla ka sut tikah, ka fehpi pawl cun a hnuai ih thuanthu hi in sim. 

Kan dunglam kum li ahkhan Bhutia (ramri khatlam ihsin a ra mi pacang) pakhat a um. Cu pa cun thlatang ah gur, ci,  thilri dangdang pawl tlangtluan tawhram ih um mi bazar pawl ihta la in pengpi sung thuk hmunram pawl ah a zuar ttheu. Tthal le fur ih a me rual cawlhnak ding le vulhthaunak ding ah cumi thlam cu a sak. A me pawl cu thlatang can ah zuar theih ding ih a cawm mi an si. Zarh malte a rei tikah a me pawl cu tlangtluan thlanglam ah an suk ih, thuthang i ra simtu pawl ih thlairawl an vung siatsuah. Thlairawl neitu pawl in me vulhtu hung to ding ih thlam an hung pan tikah, zohman an rak um lo. Hivek ran vulhtu pawl in zan ah an riahbuk kiltu ding ih an hruai ringring ttheu mi ran khaltu uico khal thirfung ih hreng aw in a rak thi. Minung le minung thahawknak a si an zum ruangah a thaisun ah a kiangkap khua ih pacang pawl an suakkhawm ih an hawl. Kan umnak ihsi ttangphel zali hrawng a hlatnak ih um mi, ttek ih tlak mi sasaw kung kawhhmuh phah in, cui’ sasaw kung hnuai ah cu pai’ luruh, ruh them malte le a hnipuan pawl an hmuh thu in sim. Cumi cu Chowgarh milai dehtu in milai a deh hmaisabik mi a si.   

Kan tonak ihsin tlang hrap ttentten ih vung ttum cu a theih lo. Pacang pawl cun tlangtluan hi peng hrek kan zawh hnu ah zin hrap le se zet pakhat zawh ding a um ih, cumi zawh suk in an khua kan thlen hnu ah, kan hnuai ih a lang mi Lohali ih feh bet a ttul tiah in sim. Tlangtluan kan zawh ding mi a hrek hrawng kan thlen ah, ziang puhmawh ding hman um hran cuang lo in, thlun thuptu kan nei vek in ka vun thei thutthi. Cui’ ka thinhrik nung cu thil cang thei a si lo ding tiah ka ruat lawk. Ziangahtile hitawk hmunram ahhin milai dehtu pawpi pakhat lawng a um ih, kan umnak ihsi peng thum ah mi a deh zo. A deh mi cu a tlansan hrih hmel fawn lo. Asinan ka thinhrik nung cu a luar deuhdeuh. Tu fang ah hrampi tam zet keuhnak cui tlangtluan ih a kauhnakbik ah kan um lai. Curuangah pacang pawl cu ka toter hai ih ka ra kir lai hlan lo rak tthawn lo ding in ka cah ta hnu ah, thil umdan va thlingthla ding in ka feh. Kan ra pawhsuahnak hmun lam ah ka sulhnu zawt in ka kir sal ih, hramlak ah lut in, khimkhuahtei’ kiangkap ka zoh hnu ah, pacang pawl ka toternak ah ka kir sal. Ramsa asilole vate pakhatkhat ih ai-awn a um lo mi zoh in pawpi cu kan kiangnai ah a um ti a lang. Cutawk ihsi cun pacang pawl cu hmai ah ka fehter ih, meithal mawn khap  (safety-catch) cu ka zungpi thawi’ dai cia phah le ralringtei’ dunglam zoh phah in an dung in ka khor hai.

Ka fehpi pawl ih khua kan vung thlen tikah, in thlun nawn lo ding in in dil. Cumi in dil cu ka lung a awi zet. Ziangahtile hramhri kung sah zetzet umnak lamzin ah peng khat lai ka feh a ttul ih, thluntu nei vek ih ka thinlung a um mi khal a rehnak a rei zo nan, keimai nunnak lawng kil a ttul thlang ding ruangah ka him sawn in ka hahdam sawn ding tiah ka ruat. Hramhri kung sah zetzet an um thoknak, cangdawl loram hnuai naite ah tidai fim riahriah a luang mi tivate pakhat a um. Himi tiva hi cui’ khua ih tidai an laknak a si. Tiva kiang ih leilung nem par ahcun milai dehtu ih keneh tharhlam zetzet ka hmu.

Himi keneh pawl hi ka pan rero mi khaw lam ihsin a ra ih, tlangtluan kan zawh lai ih ka thinhriknung buaitertu a um fawn ruangah, pawpi ih mi a deh mi ah thil dik lo a um ih, pawpi pel ding ih ka feh cu hlawhsam ding vek in ka thei aw. Hramhri kung lak ihsin ka vung suah vete’n Lohali khua cu ka hmu cih. Inn fatete panga ruk hrawng a um mi khawte a si. Inn pakhat ih sangka kiang ah minung an pungkhawm aw hai. 

Hmun hrap kolh riahriah le cangdawl loram bi tak tete lakih ka hung feh lai cu in rak hmu. Sangka kiang ih um pacang malte cu ka hnenah an rung. Pacang lakih putar pakhat cu ka hmai ah ka ke dai in a kun ih, a biang ah mitthli luang rero phah in a fanu ih nunnak run ding ah zangfah i dil ciamco. A thuanthu cu a tawi rual in, a riahsiat thlak zet. Leitlun ih a sungkhat neihsun a fanu, nuhmei, cu zinglam nazi pahra hrawng ah an suncaw suannak ding thinghnge ro hrep (hawlkhawm) ding ah a feh. Horkuam ah tivate pakhat a luang ih, khua ih ralkah tiva khatlam ahcun tlang hrap zet pakhat a um. Cui tlang hrap hnuailam deuh ahcun cangdawl loram malte an um. Loram hnuaitabik ri ah nunau cun thinghnge ro cu a hrep thok. Cutawk cu inn ihsin ttangphel 150 hrawng lawng a hla. Malte a rei hnu ah tiva ih hnipuan soptu nunau tthenkhat in kiau-raak awn an thei. An hei zoh tikah hling bur sah zet sungih nunau le pawpi an pil hloh lai an hmu. Hling bur sah zet cu loram ri ihsin tiva tiang a um. Nunau pawl cu khaw sungah an tlan tlung ih mi an va tthangphawk. Khaw sung mi pawl cun an ttih ruangah runsuak ding in an pok ngam lo. An khaw saklam ih um mi khua pakhat ah bomnak dil in thuthang an kuut-auh. An kuut-auh mi khua in khaw dang pakhat an kuut-auh sawng ih, cutawk khua ihsin keimah hawl ding ah pacang pali an ra pok. Thuthang an kuut-auhawk hnu nazi hrek ah hriamhma tuartu nunau cu inn ah bokvak ih vak in a ra thleng. Pawpi in a zon zawng ah a rak hmu ih, tlannak ding can a um lo ruangah, tung zerzer deuhthaw a si mi tlang hrap ah a dawp thla. Thli lakih a um lai ah pawpi in a kaih ih tlangmual tawhram lam ah an suk thla tlang. Cumi hnu cun zianghman a thei nawn lo lawk. A lung a hung fim sal tikah tivate kiang ah a um ti a hmu aw. Bawmtu ding a kawh thei lo ruangah a kut le khuk thawn khaw sung ah a ra tlung.   

Himi thuhla in sim rero lai ah inn sangka kan thleng. Inn ih sangka umsun kiangah a dingtu mipi cu dunglam ah kirter in, thisen ih a ciah thluh mi nunau ih tangphah (ihphah) cu ka vun dir. A dinhmun zangfah um zia cu relsuah khal ka tum lo mai ding. Bungraw kimcang neitu sibawi tlamtling ka si lo ih, kor zalte ah potash permanganate (nathrik khamnak sii) maltakte lawng neitu mi menmen ka si fawn tikah, nunau ih nunnak cu runsuah theih a si ka zum nawn lo. Ziangahtile a hmai, hngawng, le a taksa hmun dangdang ih pawpi haa le tin in hriamhma thuk zetzet a baih mi pawl cu, thli lut-suak ttha thei lo pindan hlum zet sungih an rak umter ruangah, septic ah an cang thluh zo. Vanduainak lakih vantthat thlak deuh in a lung a fim lemlo ih a zia-um. A pa putar cun pindan sung ahcun i run thlun. Tthathnemnak a neih ding cu ka zum cuang lo nan, a pai’ lungkimnak ah ti’n nunau ih lu le taksa ih thisen khak pawl cu kholh ih, ka hrukpuante le permanganate ti tam zet thawn a hriamhma pawl khal ka tlin tawk ih thiangfaibik in hnulfai.

Tu ahcun ka riahbuk ih kir sal ding cu a tlai tuk zo. Curuangah zan ka hmannak ding hmun ka hawl a ttul. Tivate ih saklam deuh, nunau pawl in an hnipuan an sopnak ihsi hla lo te ah, hmawng kung tumpi pakhat a um. Hmawng kung tawhram cu mirang leilung thawi’ tuah mi platform pii khat hrawng ih sang thawn an kulh. Platform cu khaw sung mi pawl in sakhawlam thiltinak hrangih an hman mi a si.

Platform ahcun ka hnipuan ka phelh ih tivate ah ka bual aw. Thli in ka taksa ciar a hran ro hnu in hnipuan ka hruh sal. Cu thluh ah hmawng kung hngohsan in ka to ih, ka kiang ah rifle mawn kau cia ret in, zan cu hmansuah ka tum. Taktak ahcun hitawk hmun hi zan hmansuahnak ding ttha a si lo. Asinan khaw sung khal ah hmun remcang a um cuang lo. A hleice in thli rim sia le thothe zam hluahhlo lakih, natnak nasa zet tuartu nunau pakhat in thaw thawt ding a hawl rero nak pindan thim lephei kha cu riahnak ding ci a si lo.

Zan ah nunau pawl ih aihram awn a ra thang ih, natnak tuartu ih retheihnak pawl an cem thlang ti ka thei. A thaisun ih an khaw sung ka va feh tikah ruak vuinak ding an timtuah ttha zet zo ti ka hmu. 

Himi nunau vanduai le Dalkania ih nunau in an tonteh mi zoh tikah, pawpi tar hin minung a dehnak ah a fa kha tam zet a rak rinsan ti fiang zet in a lang thlang. A tlangpithu cun milai dehtu pawpi in minung an deh mi za ah pakhat lawng an luat ttheu. Asinan tui ttum ih milai dehtu hi cun a deh ngah cih mi hnak in hriamhma a baih mi an tam sawn ding in a lang. Hitawk hmun ih zato (hospital) naibik cu peng sawmnga ih hla ah a um. Curuangah Naini Tal ih ka va kir sal qum ah, milai dehtu a hrannak hmunram ih khaw lal pawl hnenah hma hrik thahnak sii le hma tuamnak puan pawl kuat ding in Cozah hnenah ka dil. A lehhnu ih ka va tlawn sal tikah ka dilnak cu Cozah in a tlamtlinter ih, hma hrik thahnak sii pawl cun minung tampi ih nunnak an runsuak ti ka theih tikah ka lung a awi ngaingai.

Dalkania ah zarh khat dang ka cam leh hnu in, Zarhteni ah a hmai zarh Thawhttan ih tlun ka tum thu ka sim hai. Milai dehtu ih uknak ram sungah thla khat zik ka um thlang ih, hmun langpang ah bukte sungih ka riah ringring ruangah siseh, sun ah cawl lo bang lo ih ka veivah rero ttheu ruangah siseh, ka thahri pawl in an tuar tuk thlang. Ka tlunsan ding thu ka sim tikah khaw sung mi pawl cu an thin a phang. Can remcang hmaisabik ah ka ra kir sal ding ti ih ka tiamkam hnu lawng ah cam hrih ding ih in sawm ciamco mi cu an cawl. 

Nipini, thawhhlam kan khawh ah Dalkania khaw lal in i ra leng ih, ka tlun hlan ah sa mallai tal kah sak ta ding ah in dil. In dilnak cu lungawite’n ka cohlang. Nazi hrek a rei tikah ka .275 rifle le ziandawng bawm khat keng in, khaw sung mi pali le ka milai lakih pakhat thawn Nandhour tiva khatlam ral pan in kan pok. Cutawk tlang hrap lak ahcun ka riahbuk ihsin zathar in rawl an hawl lai ka hmu ttheu.

In thluntu khaw sung mi lak ahcun pacang sang le ttawl ttiangttiang pakhat a tel. A hmai cu ttihnungza rori’n a sisawi. Anih hi ka riahbuk ih ra leng ringring tu pakhat a si. A thu rel mi tthate’n ka ngai ttheu ti a hmuh ruangah milai dehtu thawi’ an hmatonawk thu vei tampi i sim nolh rero. I sim tamtuk ruangah ka itthat lai hman ah a thuanthu hmuahhmuah cu buai lo in ka rel thei ding ka zum. Pawpi thawn kan dunglam kum li ih rak hmaton aw an si ih, a thuhla cu amai’ ttongkam ih rel hin ngai a nuam bik.

“Bawipa, tlangmual liang zawn hrampi umnak hmun hrap tawri ih farkung khi na hmu maw? Aw, a kiang nisuahlam ah lungpi var a um mi far kung khi a si. Milai dehtu in i deh tumnak cu hrampi umnak hmun hrap tlunta tlang ahkhin a si! Hrampi umnak hmun hrap cu inn phar vek rori in a tung so aw. Thingtlang pacang lo cun an kaisuak thei lo ding. Vansiat ka ton ni ahcun ka fapa kum riat mi thawn khimi hmun hrap par ahkhin hrampi kan at. Hrampi cu pom thei tawk ih pom in thingkung ih tai zawn hrawng, hmunrawn a umnak ah ah ka thiar. 

“Hmun hrap tlang rori ah cawl in hrampi cu tumpi’n ka tom rero. Culai ah pawpi in i run zon ih ka mit vorhlam hnuai ciah ah a haa pakhat, ka khabe ah pakhat, le hitawk ka hngawng dunglam ah pahnih, pil ko in i run keu. Pawpi kaa in i ttam ih a taksa thawn na zet ih i nor fawn ruangah zapathal in ka tlu. Pawpi cu ka par ah a bok ih kan awm an dai aw. A pum cu ka ke pahnih karlak ah a um. Ka tluk phah ah ka kut ka vai ih, ka vorhlam kut in sasaw kung no te pakhat ka pawk ngah. Thing no pawk phah cun thu ka vun ruatsuak. Ka ke an awllak ruangah ka com ding ih pawpi pum zawn ah ka ke ka ret thei ahcun, pawpi sirhpet in ka tlansuak thei men ding tiah ka ruat. Pawpi in ka hmaifang vorhlam kap ih ruh pawl a ttam kiak thluh ruangah a nat zia cu a maksak lawlaw. Asinan ka lung a hlo lo. Ziangahtile, bawipa, i hmuh vek hin, cumi lai ahcun mino ka si lai ih, kan sehvel tlangmual ahhin thazang lam ih i khing theitu an um lo. Pawpi thinthengter lo ding in nuamtete’n ka ke cu ka hnuk so hrethro ih, a pum zawn ah ka ret. Cu thluh in a awm zawn ah ka kehlam kut ka ret ih, ka tha neih hmuahhmuah suah in ka tul rual ah ka ke khal in ka sirh cih. Pawpi cu leilung dai nawn lo ko in ka sirh pet ih, hmun hrap zet kotlang ciah ih um kan si fawn ruangah, cang hrap ah a ril thla. Ka pawk mi sasaw kung no te kha rak ttang ttha lo sehla cun keimah khal i hnuk thla cih ko ding.   

“Ka fapa cun a ttih tuk ih tlannak cang khal a rak thiam lo. Pawpi a um nawn lo vete’n ka fapa ih biar thawn ka lu ka tuam hnu ah, ka fapa hruai in ka tlung. Inn kan thlen tikah ka rualpi hmuahhmuah ra suak khawmter ding in ka nupi ka fial. Ziangahtile ka thih hlan ah an hmel hmuh ta ka duh. Ka rualpi pawl an ra thleng ih ka dinhmun an hmuh tikah zawnlang thawn peng sawmnga a hla mi Almora zato ih zawn in tum. Asinan keimah in ka duh lo. Ziangahtile ka tuarnak cu a na tuk ih, ka thih can a kim thlang ti ka theih ruangah, ka suahsemnak le ka nun hmuahhmuah ka hmannak hmun ih thih ka duh. Ka ti a hal ruangah le ka lu cu meisa ih ur mi vek rori’n a sat ruangah tidai in suah. Asinan ka kaa ih tidai an run thlet tikah ka hnawng ih um mi ong ihsin an suak sal thluh. Cumi hnu cun reipi tiang nasa zet in ka lung a buai, ka lu le hngawng khal an na tuk lawmam. Ka tuarnak pawl cemter ding ih thihnak a ra thlen ding can hngakhlap phah ih can ka hman rero lai ah ka hriamhma cu anmahte’n an hung dam vivo ih, ka dam ttha sal.

“Bawipa, tu ahcun i hmuh vek hin, ka tar in ka ttawl. Ka ttuak khal an par zo. A hmutu hmuahhmuah ih mitkemza a si mi hmelfang ka nei fawn. Ka ral cu tu tiang in a nungdam lai ih mi a deh bet vivo lai. Asinan himi hi pawpi a si ti ih ruat ding in zohman in lo bum hlah hai seh. Ziangahtile pawpi si lo in khawsia a si. Milai titsa le thisen a hiarhal can lawng ah can malte sung pawpi pianhmang ih a thleng aw mi a si. Asinan bawipa, nang cu sadhu (mi thianghlim) na si an lo ti. Sadhu a kiltu thlarau pawl cu khawsia hnak in an cak sawn. Hramlak ah ni thum le zan thum nangmah lawng na um nan, na milai apwl in an rel vek ciah in, siatsuah aw lo le nungdam ih na ra kir sal thei mi kha a lo kiltu thlarau pawl khawsia hnakih an huham a tthat sawn ruangah a si.”

Cu pai taksa khawngkham ka zoh tikah, ziangvek thazang cak a rak nei ding ti cu olte’n a theihtheih. Cuvek thazang cak a rak neih ruangah a lu keu tartu pawpi rori thli lakah sirhpet in tlanghrap ih a nor thlak theinak a si. Ziangahtile mi zaran thazang men cun mah keu tartu pawpi cu cuvek ih sirhpet theih rual a si lo.

Ka rualpa mi ttawlpi cu lamzin in hruaitu ah amahte’n a ret aw. A liang ah mawi zet ih tat ngil zerzer mi hreitlung, a tawlam zuih vivo mi hreitlung ha (hreitlung kaihnak fung) sau zet nei, a bat ih zin hrap khokrok lak ihsin a hnuai ih horkuam lam ah in hruai. Nandhour tiva kan tan hnu ah cangdawl loram kau zetzet tampi umnak in kan feh. Cui cangdawl loram pawl cu milai dehtu ttih ruangah an thlo nawn lo. Tlangmual tawhram kan thlen tikah tlunlam ih hrampi tam zet keuhnak tlang awn (tlang hrap tuk lo) hung thleng ding cun thingkung lakih hmun hrap zet kai a ttul ding ti a lang. Ka rualpa cu a tum liailiai zet nan, a thaw a sam hran lo. Cop le cop ah cawl lawk ding in ka sim ih, hitluk hmun hrap ahhin a feh dawi man thei ding in ka rak cakvak ve lai a si hi ti ih uanawknak thinlung thawn kan hung fehnak hmun hrap cu ka cuan ta ttheu.

Thingkung umnak kan feh thluh in, hrampi keuhnak tlang awn cu a pheizawng in kan hrawh ih, pii thawng khat asilole cuhnak ih a sang mi lungto kham hrap umnak lam kan pan. Hrampi phur tawitete kang hriathriat ih an keuhnak, hitawk kham hrap hi ka riahbuk ihsin zathar pawl rawl an hawl lai ka rak hmuhnak hmun a si. Ttangphel za malte lawng kan feh lai ah khuarkhawhrum pakhat ihsin tlang-me (zathar) te pakhat a hung pawt. Ka kap ruangah a talbuai lawk ih, dunglam ah tolh in a pil hlo. Rifle puak awn a theih ruangah, lungto kham hrap tawhram ih rak itthat zathar pakhat cu a hung ding thutthi. Amah asilole a u lawng ih an tuah thei mi ti si awm tak in lungto par ah a kai. Tlunlam ih a kai rero lai ahcun ka to ih, ttangphel zahnih ih hla cu meithal thawn tin phah in a cawlh ka hngak lawk. Lung pheng par a thlen in in run zoh ding in a cawl. Cumi ciah ah ka hun kap. A hawr ttuatto nan, a ding ttha sal ih nuamtete’n tlang hrap ah a kai peh. Vei hnihnak ka hun kap tikah a rung tla. Lung for zum fate parah second khat maw hnih hrawng simaw a tang lawk ih, cu thluh cun a kai thoknak tlang hrap lakah thli lak in a vung tla thla. Leilung a dai hnu khal ah a ril vivo. Kan umnak ihsi ttangphel za khat hrawng ihsin a ril thla vivo ih, ttangphel za le sawmnga a hlatnak rannung zinrua ah a vung cawl.  

A lehhnu minute malte sungih kan hmuh mi thilthleng cu ram ka tawih can kum tampi ah vei hnih lawng ka hmuh mi thilthleng lak ih a pakhattu a si. Ka hmuh mi dang pakhat ahcun ka kap mi ramsa in cuhtu cu tlavang a si.

Zathar cu ril nawn lo in a cawl ngah ciah ti fang ah, Himalayan savom tumpi pakhat cu hrampi tamnak tlang awn lam ih khuarkhawhrum sung ihsin a hung kai luailo. Malte hman cawl le ding lawk lo in rannung zin ahcun cak tuato’n a ra phei. Zathar thi kiang a thlen in a to sutsi ih zathar cu a cawn parah a ret. Zathar ih rim a hnim zawng ah ka vun kap. Manhlap tuk ih ka kap ruangah maw, cerek a hawi ruangah simaw, cerek cu a feh niam deuh ih a awm ah vung ngah lo in a pum lamlam a ngah. Kan paruk in lunglut zet in kan zoh. Savom cun cerek ih ngah mi cu zathar in a kut a thlak ah a ruat a si hmang, dunglam ah khir in zathar cu a hlon ih, rannung zinrua ahcun khir koko phah in a ra tlan. A tlan phah cun thinheng in a nguk hrunhro phah. Kan thlanglam ttangphel za khat zawn a ra thlen ah ka ziandawng netabik thawn ka vun kap. Lehhnu ih ka hmuh sal mi ahcun, ka cerek cu a dunglam kawng tit lakah a lut.   

Ka hruai mi pawl in zathar pahnih an va lak lai ah thisen hnuhma cu ka vung zoh. Thisen tam zia zoh tikah savom cu na zet in hriam a tuar ti a lang. Asinan ziandawng um nawn lo rifle thawi’ a dung thlun ding cu a ttihnung thotho. Ziangahtile savom pawl hi ramsa thin se zet an siih, hriamhma an neih can ah phei cun mi buaithlak ngaingai an si.

Zathar an va lak ttheh tikah ral do dan ding relkhawmnak tawite kan nei ta. Riahbuk cu peng thum le hrek a hla ih, tu hi siimlam nazi pahnih a si. Curuangah cerek hung la bet in savom hnuhma zawt ih va kap that ding cun, khaw thim hnu ih kan tlun a ttul ding ruangah, a cang thei nawn lo. Cutin, savom hriam tuar cu lungto le hreitlung thawn va cingfel lawlaw ding in kan lungkim tlang.    

Tlangmual cu a hrap ih hrampi a sah tuk lo. Savom cu a saklam ihsi kan naihniam vivo ahcun cangsualnak siava um lo ih cinfel theih si ding in a lang. Keimah in hmai ka hruai ih kan pok. Mi pathum in in thlun ih, a dungta bik ahcun zathar pawtu pahnih an um. Ka kap netabiknak hmun kan thlen tikah thisen a suak bet mi kan hmu ih kan tha a tho ngaingai. Ttangphel za hnih kan zawt tikah thisen hnuhma cu khuarkhawhrum thuk zet sungah a lut. Hitawk ahcun kan thazang kan tthek aw. Khuarkhawhrum ih khatlam ral ah mi pahnih an va feh ih, hreitlung neitu le kei cu hilam ral ah kan um. Kan dung ah zathar pawtu pahnih an um. Kan tiamawk ngah khuarkhawhrum kap tlang hrap ihsin a rual in kan suk. Khuarkhawhrum tawhram, kan hnuailam pii sawmnga ah sah zet ih a keuh mi raw phur pakhat a um. Cutawk raw phur cu lungto ih kan vun den vete’n savom cu a ra suak ih thinling in a kiau-raak. Cuvete’n kan paruk in tlang hrap so lam ah a cak thei patawp in kan tlan ciamco. Hmun so ih tlan lam hi ka nehsawh lo zawng a si. Curuangah savom cun in dawi maw ti’n dunglam ka zoh tikah ka thawpi ka suah. Kannih a so lam kan pan lai ah anih a suk lam a rak pan hi a si. Ka rualpi pawl ka auh hai ih, kan hoinak lam kan thleng lohli hnu ah, au celcel phah kan sa zawt mi cu kan thlun sal lohli.

Savom cu tthatei’ tin in lungto in kan deng phah ih, mallai cu kan deng ngah. Kan den ngah cun lungawi in kan au vualvo ih, savom cu thinheng in a hrum hngurhngo. Asinan khuarkhawhrum hrap zet pakhat kan thlen tikah, ralring tuk ih naihniam a ttul ih, savom cu kan hloh. Thisen hnuhma ih zawt cu a olsam zet ding. Asinan hitawk khuarkhawhrum cu lungto tumpipi in a khat ih, cui lungto pakhatkhat phen ihsin savom cun in rak bawhthup pang thei. Curuangah zathar pawtu pawl an cawlh lai ah khuarkhawhrum cu khatlam khatlam ihsi thlir kual kan tum. Khuarkhawhrum sung vung zoh ding ih ka rualpi pawl an feh suk tikah kei cu kan kehlam ih pii za hnih hrawng a hrap suk mi lungto kham hrap umnak ah ka va feh. Thingkung pawk phah in kham hrap hnuai cu ka vun zoh tikah ka hnuai ciah pii sawmli ih lungto forsuak bite ah savom a um ti ka vun hmu. Pound sawmthum hrawng a rit mi lungto ka la ih kham hrap tlang ahcun va feh sal in lungto cu ka lu tlun ah ka thlir ih, keimah le keimah deng thla aw cih lo ding ih ttang phah in, ka vun deng.

Ka denthlak mi lungto cun savom lu kiang zungpibok malte ih lung forsuak sawn a vun ngah. Cuvete’n savom cu a ding ttualtto ih hmun dang ah a liam hlo. Asinan a lehhnu minute khat ah tlangmual hrap ah a hung lang sal. Cutin, savom cu kan dawithlun lala. Hitawk ahcun hrampi a kolh deuh ih lungto a mal deuh fawn ruangah phurh mi nei lo minung pali cun savom cu harsa lo te’n kan dawi man vivo thei. Peng khat maw, cuhnak ih hla tiang simaw cu cak zet in a dung kan thlun vivo ih, a netnak ahcun hramlak a cem ih cangdawl loram pawl an ra lang. Loram ahcun lihong kuar thuk le bi zetzet tampi an um. Cuvek lihong kuar pakhat ah savom cu a rak relh.

Kan lakih hriamhrei neitu umsun cu hmai sisawi pa lawng a si ruangah amah in savom cu hreitlung thawi’ va cek ding in kan lungkim tlang. A nih khal in a el lo. Ralring zet in savom cu a va pan ih, a hreitlung tat hriam mi mawi zet cu thlir in savom lu cu a va cek. Cumi ttheh ih thilthleng cu kan ruahsan vek a si lo nasa ih, ttih khal a nung ngaingai. Hreitlung fang cu rubber bel cek vek in dunglam ah a hung saih aw kir vukvi men. Cutikah savom thinheng cu a ke dunglam in a hung ding luailo. Hmun khat ih kan umkhawm mi kha tlan tum in hmun dangdang ih kan tthekawk thluh ruangah, vanqhat thlak zet in a hamtthatnak cu a hmang suak sal lo.

Savom cun hivek hmun kolh rialrial cu a ngaih hnai lo a si hmang; malte hrawng lihong a zawh suk hnu ah a relh lala. Tui ttum ih hreitlung lentu ding cu keimah ka si thlang. Savom cu vei khat cek a tuar zo ruangah ka va naihniam ding phang in a rak ralring. Curuangah ka thiamnak hmuahhmuah suah ih ka pel ciamco hnu lawng ah cek bannak ding hmun ka va thleng thei fang.Ka nauhak lai ahcun Canada ram ih thing-ai hlamtu si ka rak tumtah dah. Curuangah hreitlung hman lam ahcun nawh-alh fung cek phel thei khop in ka rak thiam ngah. Cuihleiah, hreitlung neitu vek in, ka cek theuh pang asile lungto lakah hreitlung fang ka va siatsuah ding ti ka phang ve lo. Curuangah ka vun cek tikah hreitlung fang cu savom luruh sungah a pil thluh.

Kan thingtlang minung pawl hin Himalayan savom vun hi an sunsak ngaingai. Curuangah zathar sa vo hnih hleiah savom vun na co ding ti ih hreitlung neitupa ka sim tikah a uang aw zet ih, midang khal in an nahsik phah. Sa vun hawk ding le can ding ih khaw sung minung dang pawl an rung pun belh vivo lai ah kei cu khaw sung ah ka hung so ih, ka rel cia vek khan, hriamhma ngahtu nunau ka va feh sal ta. Cumi ni cu ka cau hnephnep. Curuangah milai dehtu in cumi zan ahcun i ra vehvai sehla cun naute itthat thiar in i thiar ngah men thei.  

Dalkania ih ka ra feh lam ahkhan thingkung um lo tlangmual hrap zetzet tampi ka kaiso. Khaw sung mi pawl hnenah cui lamzin feh a nom lo thu ka sim tikah Haira Khan lam ah kirsal sawn ding in thuron in pe. Cumi lam ih feh cun an khawlu tlangtluan lawng hmunso kai ding a um ih, cutawk ihsi cun Ranibagh tiang a suk lam pan vivo a si. Ranibagh ihsi cun Naini Tal ah mawttaw ih feh a theih.

Mizan ihsin ka milai pawl hnenah zingpit ih pok man cia ding in ka cah. Curuangah zing ni a suah hlan deuh ah thilri run timtuah ih in run thlun leh ding in ka cah ta hai ih, Dalkania ih ka rualpi pawl mangttha ta in khaw lu lam tlangtluan peng hnih hla ih um mi hramlak lamzinpi ka pan thok. Ka zawh mi lamzin cu keimah le ka milai pawl Dalkania ih kan ratnak zin a si lo.

Asinan khaw sung minung pawl in tlangmual tawhram ih bazar an kai qheunak zin a si. Lamzin cu khuarkhawhrum thuk zetzet ih sasaw kung, far kung le hrampi sah zetzet tampi umnak hramlak ah a lut thul, a suak thul. Pawpi pinu thuhla cu zarh khat sung kan thei nawn lo zo. Cumi ruangah ka ralring hleice. Ka camp ihsi nazi pakhat ka feh tikah rin lo pi’n tlangmual luzim ih hmun kolh rialrial pakhat ah ka hmu. Cui’ hmun kolh cu hramlak lamzin ihsi ttangphel za khat hlatnak ah a um.

Hmun kolh cu tittaw rah pianhmang a si ih ttangphel za khat hrawng sau in sawmnga hrawng a kau. A laifang ah ruahpi tlingkhawm tili cangvai lo pakhat a um. Zukneng le ramsa dang pawl in himi tili hi tidai tlannak le tidai le ciarbek lakih ciahawknak ah an hmang. Cutawk ih sa hnuhma pawl zoh ka duh ruangah ke-feh-zin ihsin ka pial. Ke-feh-zin cu hmun kolh ih kehlam kap in a feh ih lamzinpi tlun ih rung khang aw lungto pawng hnuai lam ah a feh. Tili kiang ka thlen tikah tidai kap ih leilung nemnak ah pawpi keneh pawl ka va hmu. Anih khal in tili cu ka ratnak lam ihsin a ra pan. A tidai in tum ka hnoksak ruangah tidai a tankai ih hmun kolh vorhlam thingkung le hramhri kung sah zet umnak lam ah a tlan lut. Canvo ttha zet ka hloh! Ralringtei’ ka dunglam ka zoh vek thotho in ka hmailam khal rak zoh sehla cun i hmuh hlan ah ka hmu man thei ding. Asinan vantthatnak vei khat hloh hmansehla, hamtthatnak hmuahhmuah cu ka lam ah an um lai ih, ka duhzawng ciah an si fawn.

Ziangahtile pawpi in i hmu zo. I hmu lo sehla cun, a neh ih a lang vek in, relhnak pan lohli ding in tidai a tankai lo ding. I hmu ih, keimah lawng ka si ti khal a hmu. Thil pakhatkhat phen ihsin i thlingthla rero lai ding ti a fiang fawn. Anih cun amah vek in tili ih tidai ka in tum ve ah a ruat ko ding.  Himi tiang ah ka um dan cu umdan zaran men a si hrih ih, amah a um ti thei lo vek ih ka um peh vivo thei ahcun, can ttha dang pakhat i pe leh men thei. Ka lukhum hnuai ihsin ralringtei’ kiangkap zoh phah in ka kun ih vei tampi ka khuh hrim ih, tidai khal ka thai ttek. Cu thluh ah nuamnaite’n, thinghnge ro lakhawm phah in, lungto hrap zet tawhram ah ka va feh. Cutawk ah meisa fatakte ka hmuah ih lungto hngohsan phah in ka kuak ka thlah. Ka kuak ka fawh thluh rual ah meisa khal cu a alh cem. Cu thluh in ka kehlam ban lukham ih hmang phah in ka zau ih, ke rifle cu ka vorhlam kut zung thawi’ a zangte kai cia phah in leilung ah ka ret.

Ka tlun ih lungto cu a hrap tuk ruangah ziangvek hramsa hman in ke palnak ding an hmu thei zik lo. Curuangah ka hmailam lawng kil ding ka nei ih, hliahphentu thingkung le hrampi cu ka umnak ihsin ttangphel kul hnak ih hla hlir ah an um fawn ruangah ka him thawkhat ve zet. Himi tiang ah zianghman ka hmu lo ih, ziang awn khal ka thei lo. Sihmansehla pawpi cun i zoh rero ti ka thei. Ka mit lang lo ding ih hliahtu ka lukhum tlangparh cun ka mit ih thil hmuhtheinak cu an phen lo. Curuangah ka hmuh ban cin hramlak cu zungpibok pakhat hnu pakhat ka mitmei kual vivo. Thli hrang maltakte khal a um lo ih, thinghnah le hrampi hnah cangvai khal a um lo. Nai aw tei’ feh khawm in, camp an suahsan ihsin hramlak lamzinpi ih keimah in ton tiang hla sak phah vivo ding ih ka cah mi ka milai pawl an ra thlennak ding cu nazi pakhat le hrek a duh lai. Cumi sungah pawpi cu a relhnak ihsi ra suak in i ra pel ding, asilole i ra zon ding, tiah ka ruat.

Can hi ti hnuaphno ih a feh cang a um ih, a zuan ih a zuan vurvo can khal a um. Lukham ih ka hman mi ka kehlam ban cu thisen feh thei nawn lo in reipi a um zo ruangah a hit thluh. Asinan a rei hlan ah ka hnuailam phairawn ihsi hla sak phah ih hung so ka milai pawl ih aw ka thei. An aw cu a ring deuhdeuh ih, tawkfang ah tlangmual kil ih an hung suah kha ka hmu. Cutawk kil cu pawpi in i rak hmuhnak, le tidai a in ttheh ah amai keneh hlun thlun ih a kir tumnak hmun a si hmang ding. Vei khat dang ka hlawhsam lala. Tui ttum ka ra tlawnnak ih hamtthatnak ka neih netabik a si fawn.

Ka milai pawl an cawlh thluh in lamzinpi ah kan hung kaiso. Cutawk ihsin peng kul a hla mi Haira Khan khua ih hramlak Cawlh Inn hla zet pan in kan feh. Ttangphel za hnih hrawng thingkung malnak ih kan feh hnu ah, lamzin cu hramlak sah zet sungah a lut. Cutawk ihsin ka milai pawl cu hmai ah ka fehter ih kei in dung ka khar. Cutin peng hnih hrawng kan feh ih zinkel pakhat kan va kel tikah lamzin parih rak to pacang pakhat kan hmu. Cu pa cu naa a rak khal. Thaithawh ei ih cawlh can a si thlang ruangah cu pa cu tidai kan ngah theinak ding hmun ka sut. Cu pa cun a hmai zawn ih tlangmual vun kawhhmuh phah in,cutawk ah an khua in tidai an laknak tivate a um thu in sim. Tiva umnak cu tlangmual ih liang zawn ah a si. Asinan tidai khai ding ih tlangmual thlanglam vung suh a ttul hran lo. Ziangahtile malte ka feh bet cun lamzinpi ih um mi tivate thiang zet pakhat kan hmu ding. 

An khua cu kan dung zarh ah pawpi in nunau a dehnak Lohali khua ih saklam horkuam deng ah a um. Cu pa cun, pawpi in nunau a deh ihsin ziang thuhla hman theih ding a um nawn lo ruangah an pengpi khatlam deng ah a va tthawn a si ding tiah i sim. Asinan cumi a rel ciah ah, a ruah dan cu ka el. Tili ah pawpi keneh tharhlam zetzet ka hmuh thu sim in, an naa pawl ko khawm in an khua ih a tlun a ttha ding tiah  nasate’n ruahnak ka pe. A naa cu pahra hrawng an si ih, lamzin lam hun pan so phah in rawl an ei rero. A tonak hmun ih a naa pawl an hung thlen vete’n a tlun lohli ding thu i sim ve. Ka kuak pakhat pe phah in, ralrinnak netabik ka pe ta ih ka feh san. Cumi hnu ih thilthleng cu, a lehhnu thla tawkfang rei ih vei hnihnak ka va tlawn ttum ah, an khaw mi pawl in a lehhnu ah in sim sal.

Cumi ni ih cu pa khaw sung a thlen tikah a ra suakkhawmtu mipi pawl cu kan tonawk thu, ralrinnak ka pek thu pawl a sim. Ttangphel za khat hlatnak lamzin kel ih ka feh lai i zoh hnu ah ka pek mi kuak cu thlah a tum. Thli a hran ruangah nawh-alh alh hum phah ding in hmailam ah a kun. Cumi laifang ah a dunglam ihsin pawpi in a rak zon ih a vorhlam liang in dunglam ah a dirh. A thinlung ih lang hmaisabik cu tubaite ih a ton mi minung pawl an si. Asinan vanduai thlak zet in bomnak dil ih a au-aw cu an rak thei lo. Asinan a kiangnai te ah bawmtu an um. Naa pawl cun a raak awn le pawpi hrum awn an theih vete’n lamzin ah an hung tlan lohli ih pawpi cu an dawi tlan. Cu pa cu a liang le ban an kiak. Amah runtu naa pawl lakih pakhat parah harsat zet in a kai ttuntto ih, an dung ihsin naa dang pawl in an thlun hnu ah, a inn a vung thleng. Khaw sung mi pawl cun a hriamhma cu an thiam tawk ih tthabik in an tuam ih, peng sawmthum hla ih um mi Haldwani zato ah cawl lo in an tlanpi ciamco. Asinan zato ih hmin an thunlut hnu rei lo te ah a thi.  

Nunnak hriphang celhtantu khuavang pathian Atropos cun pakhat a celh tthelh tikah a dang pakhat a celhtan ttheu. Kannih cun ziangruangah nunnak hriphang pakhat a celh tthelh ih a dang pakhat a celhtan ti kan thei lo. Curuangah cumi cu Hualvan, Kismet, asilole kan duh dandan in kan ko.

Thla khat sung rori, ka kiangnaibik ih minung thawn ttangphel za khat a hlatnak, kulh nei lo riahbuk ah ka um. Zing khawvang ihsin siimlam khawthim tiang hramlak ah ka tawivak. Vei tampi cu nunau vekih thuam aw in, tualsung minung zohman ih feh ngamlonak hmun ah, hrampi ka at. Himi can hmuahhmuah ahhin milai dehtu cun a kheng sungsa ih i ret theinak canvo tampi a hloh tla a si thei. Tu khal ah, a netabik hrangah i pel sal thotho ih, cumi i pelnak ah cui’ mi vanduai pa kherkher tong ngah in, a deh mi cazin ah a telh phah riangri. 

II

A lehhnu February thla ah Dalkania ah ka ra kir sal. Kan dung tthal caan ih himi pengpi ka tlunsan ihsin tu tiang ah, hmunram kau zet sungah hin, minung tampi deh an tuar bet ih, tampi in hriamhma an tuar. Pawpi cu khuitawk ah a um ti theih a si lo ih, ton theinak ding remcang ah hmun pakhat le pakhat ih tthatzia an bangawk thotho ruangah, ka nel cia zo mi hitawk hmun ih ttankhuar sal ding in ka ruatcat.

Dalkania ka thlen tikah mizansun siimlam ah cawpi pakhat cu savom kan hualnak tlangmual ih deh a tuar thu in rak sim. Cawpi deh a tuar lai ih rannung khaltu pawl cun cawpi dehtu an hmuh mi cu pawpi a si an zum thu an rel. Deh tuartu caw cu thingkung umlonak hmun kolh deng ih hrampi phur tthenkhat kiang ah a um. Cutawk hmun cu ka riahbuk umnak ihsin fiangte’n hmuh a theih. Deh mi cawpi tlun ahcun mulukolh pawl an zuang kual rero. Ka durbin thawn ka hun zoh tikah deh mi caw umnak kehlam ih thingkung pakhat parah mulukolh tam zet an fu ttiamttiam ti ka hun hmu. Deh mi caw cu hliahphentu a nei lo ih, mulukolh pawl in an ttumhnawh fawn lo ruangah cawpi cu (a) tlavang in a deh mi a si ih; (b) tlavang cu a deh mi cawpi kiangah a um lai, tiah ka ruat.

Caw a umnak hnuailam cu hmun hrap zet a si ih, hrampi sah zetzet an um. Milai dehtu ttih a nun lai fawn ruangah, cutawk hmun lam ihsi pan ding cu ruahnak ttha a si lo. 

Cawpi umnak vorhlam ahcun hrampi keuh mi tlang suk deuh pakhat a um. Asinan hitawk lam cu a thuptei’ cawpi va naihniamnak ding ahcun a langpang tuk lala. Tlang zim kiang ihsin thingkung tam zet umnak khuarkhawhrum pakhat cu cawpi umnak kiangte ihsin a suk thla ih Nandhour tiva tiang a vung thleng. Mulukolh pawl an futnak thingkung cu cumi khuarkhawhrum tlang ih keuh mi a si. Cumi khuarkhawhrum cu va naihniamnak ding zawn ah ka hril. Cutawk hmunram pii khat hman hrelh lo ih thei neknek tu khaw sung mi pawl thawn sa va pel dan ding kan ruahman lai ah, ka milai pawl in tisa in tuahsak. Khua a siim thlang nan zamrangtei’ ka feh ahcun deh tuartu cawpi cu va vehvai in, khawthim hlan ah riahbuk ah ka rung kir man thei ding.

Ka pawhsuah hlan ah ka milai pawl cu in rak cuan ringring ding in ka cah ta. Meithal puak awn an theih hnu ah cawpi umnak hmun langpang ih in hmuh asile, an lak ih pathum lole pali cu riahbuk ihsin ka umnak lam ah, hmun langpang ihsi hung feh lohli ding in ka cah ta. Khatlam ah, meithal ka kap puak lo ih, zinglam tiang ka rung tlung lo asile, i hawltu ding mipi sawmkhawm ding khal in ka cah.

            Chowgarh Pawpi ih Dehmi Mipum Cazin

            Khua                        Deh Zat

            Thali    ......................................................1
            Debgura...................................................1
            Barhon....................................................2
            Chamoli...................................................6
            Kahor    ......................................................1
            Am..........................................................2
            Dalkania..................................................7
            Lohar......................................................8
            Aghaura..................................................2
            Paharpani................................................1
            Padampuri...............................................2
            Tanda......................................................1
            Nesoriya.................................................1
            Jhangaon.................................................1
            Kabragaon...............................................1
            Kala Agar................................................8
            Rikhakot.................................................1
            Matela....................................................3
            Kundal...................................................3
            Babyar....................................................1
            Khansiun................................................1
            Gargari...................................................1
            Hairakhan..............................................2
            Ukhaldhunga..........................................1
            Pakhari...................................................1
            Dungari..................................................2
            Galni......................................................3
                            Kom -        64

                    Kumcam Komkhawm
            1926    ............................................15 deh
            1927    ..............................................9 deh
            1928    ............................................14 deh
            1929    ............................................17 deh
            1930    ..............................................9 deh
                            Kom -     64


Khuarkhawhrum ahcun sah zet in ram theihmu an um ih, lungto tumpipi an pengkhawm aw. Cuihleiah, a suklam zawng ih thli a rung hran fawn ruangah ka feh cak thei lo. Cang hrap pakhat ka kai hnu ah mulukolh pawl futnak thingkung cu ka hung thleng. Asinan cutawk hmun ihsin deh mi cawpi cu hmuh a rak theih lo. Ka durbin ihsin dingh ttha tawk ding ih ka rak ruat mi hmun kolh cu thlade vekih ngawikual sawn a rak si ti ka hmu. A kauhnak bik ah ttangphel pahra a kau ih a khatlam zim veve ah a zuih. A lenglam zim ahcun hrampi sah zet an um ih, a sunglam zim ihsi cun tlangmual cu hrap zet in a suk thla. Ka dinnak ihsi cun hmun kolh ih tthen thum tthen hnih lawng a lang thei. Deh mi cawpi a umnak, hmun kolh ih tthen thum tthen khat tu, hmu thei ding cun hla zet ih helkual hnu ah a khatlam ral ihsi va naihniam simaw, mulukolh pawl an futnak thingkung parih kai simaw, pakhatkhat a ttul. 

Kalhmang neta deuh ka hril. Ka rinruah thiam tawk ah, cawpi cu thingkung ihsin ttangphel kul hrawng a hla ih, amah dehtu ramsa cu cumi hnak hman in keimah thawn kan nai aw sawn men thei.Cawpi dehtu hnoihnok lo tei’ thingkung par kai ding cu thil cang thei lo a bang. A taktak khal ah, mulukolh pawl um lo sehla cun ka kai lo ding. Ziangahtile tu ahcun thingkung parah mulukolh kul hrawng an um ih a dang an rung thlen bet vivo ruangah, thingkung tlunlam ttek ah an tlem aw nawn lo ih, an thla zap awn le sualawk awn pawl a um celcel. Thingkung cu tlangmual ihsin hmun hrap umnak lam ah a va awn ih, leilung ihsi pii hra hrawng ah, a ttek tumbik ihsi a tla thla mi hnge-hram tumpi pakhat cu tlang hrap ah a vung dawt lut aw. Cumi thinghram tla thla ihsin ka hung kai. Riffle thawi’ thing par kai cu a hnoksak ruangah harsa zet in ka hung thleng ttungtto fang. Mulukolh pawl ih sualawk buai laifang ka hngah hnu ah, thing hngettek cu harsa zet in ka hei zawh. Tawlh pang asilole kekar sual pang ahcun, pii za khat lenglo ih um, a hnuailam lungto pawl lakih vung tlak ding a si. Thinghnge a ttek thoknak zawn ka va thlen in ka to. 

A sa pound malte lawng ei zo mi cawpi cu tu ahcun a zate’n a lang thluh. Cutawkih minute pahra hrawng ka um tikah ka tonak hmun cu hmun remcang lo tuk lawmam a si hran lo ti ka hmu. Culai ah tlunvan ih zam kual rero mulukolh pahnih cu thingkung parih umnak ding hmun an neih remcang hmel lo ruangah cawpi kiangnai leilung parah an vung cawl. Asinan leilung an thlen rual deuh thaw in an zuangsuak sal ih, culai fang ah cawpi le keimai umnak karlak ih hrampi phur an rung cang sulhso. Hrampi lak ihsin tlavang pacang tuak zet a rung suak.

Siatsuah hrih lo mi khuarel thingram le nungca umnak hmun ih tlavang hmu dah lo tu cun khuarel boruak le cui’ tlavang ih rong a milawk zia siseh, kan India hramlak sungih ramsa tuakbik le mawibik ih cangvaih dan zahum zia siseh, an suangtuah thiam lo ding. Asilole, mi hip thei khop ih ngaisan phu a sinak hi a lenglam lang dan lawng ah hin an lang kim thei lo tla a si thei. Ziangahtile amai’ khing zat ciocio ahcun anih tluk ih thazang cak an um lo ih, huaisennak lam ahcun tlaksam mi zianghman a nei ve lo. India ram ih hmun tthenkhat ah an ruat vek in, hivek ramsa tla huatthla la zet ramsa ih a ruattu cu tlavang thuhla a theihnak hi a kim lo tuk luarkai ruangah a si ding. Cuvek ih ruattu pawl cun an kaihngah ban mi ramsa vanduai, ei-in tlasam, le cinung hnuaihnung pawl ih thuhla lawng an theih ruangah sualnak an tuah a si.

Asinan ka hmai ih ding mi ramsa cu mawi nasa zet khal sehla, a nun cu dantat mi a si zo. Ziangahtile minung ih vulh mi rannung a deh ih, Dalkania le khawte dang ih mipi pawl hnenah can remcang a um ahcun an ral tenau deuh khal hi ka rehter ding tiah thu ka rak tiamkam zo. Can remcang cu tu ah a ra thleng ih, tlavang cu amah thattu meithal puak awn thei ta ter lo ih thlah liam ka tum lo.

Minung pakhat in a nunnak ih a ton mi theihthiam theih lo thil tampi lakah, a san le vang puhmawh ding hawl har ka tibik mi cu vansiatnak in mi pakhat, asilole innsang pakhat, thlurh ngurngo rori in siatsuah ding ih a hual ttheu mi hi a si. Tu ih ka kap mi tlavang in a deh mi caw neitu hi tahtthimnak ah vun rel sehla. Nauhak kum riat mi a si ih, fapa neihsun a si fawn. Kan dunglam kum hnih liam zo ahkhan an cawpi hrangih hrampi attu a nu cu milai dehtu in a rak deh. Cumi hnu thla hleihnih a rei ah a pa khal in cuvek hualvan thotho cu a tong. An innsang ih an neih mi bel le kheng malte cu a pa in a tanta mi leiba mallaite rulhnak ding ah an zuar. Cutin, nauhakpa cun cawpi pakhat neitu dinhmun in a nun cu a thok sal. Tui ttum kan zoh tikah, khaw sung ih um mi rannung za hnih za thum lak ihsin, anih ih cawpi neihsun kherkher tlavang in a deh sak a si cu! (Himi zawn ah thinnat riahsiatnak tuamdam ding ih ka zuamnak hi a hlawhtlin tuk lo ka phang. Ziangahtile tu ahcun cawpi cu, a sen ah a cang zo. A taksa bungtthen zoh cun caw cu a si lai ve ko. Sihmansehla nauhakpa hrangah dam sung rualpi a si mi cawpi var ahcun a cang thei nawn lo).

Ka naa cang no pawl cu rak kilkhawi ding ih ka fial mi in ttha zet in an rak kilkhawi. Cutin, ka va thlen ih thaisun ah hramlak ah ka va hreng hai. Asinan ka thangtarh pawl pawpi in a ngaihven cu ka beisei ban tuk lo.

Nandhour horkuam thlanglam peng nga a hlatnak, lungto kham hrap tumpi ih tawhram ah khaw fatakte pakhat a um. Lungto kham hrap cu pii thawng khat lole cumi hnakih sang deuh hrawng a si. Kan dunglam thla malte liam ahkhan milai dehtu in himi khaw hnar kiangkap ah minung pali a deh. Tlavang ka kap hnu rei lo te ah cumi khua ihsin palai an ra ih, Dalkania ihsin an khaw kiang ih ka umnak ding an ruahman mi ah vung tthawn ding ah in ra dil. An khaw tlun ih lungto kham hrap ah vei tam zet pawpi an hmu dah ih, lungto kham hrap ih um mi puk tam zet lakih pakhatkhat ah a ceng a si ding tiah an zum thu in sim. Cumi zing rori khal ah hrampi attu nunau pawl in pawpi an hmu ih, an ttih tuk ruangah, an inn ihsin an suah ngam nawn lo thu in sim fawn. Ka tlin tawk hmuahhmuah in ka lo bawm ding tiah palai pawl cu ka sim hai. Curuangah a thaizing cu zingpitte’n ka pok ih, cui’ khaw khatlam ral ih tlangmual ah kai in, lungto kham hrap tumpi cu ka durbin thawn nazi pakhat lenglo sung ka thlir kual vivo. Cumi thluh ah horkuam paltlang in khuarkhawhrum tum zet pakhat ka hrawh ih, an khaw lu kham hrap ahcun ka hung kai. Kham hrap ih veivah cu a har zet ih, ka duh lo zawng tak khal a si. Ziangahtile tlak pang phan a um zet. Tlak pang ahcun hngawng kiak ko ih siatsuahawknak ding an si. Cumi lailak ah milai dehtu in i ra do sehla cun, hivek hmun cu mah le mah humhimawk theihnak ding hmun a si fawn lo. 

Siimlam nazi pahnih ahcun lungto kham hrap ih ka thlen duhnak hmun cu ka thleng thluh. Curuangah ka riahbuk ah ka thaithawh hun dawi ding in horkuam ihsin ka so. Dalkania khawlam ih hmun so ka thlen zawng ah ka dunglam ka hei zoh tikah, mitu ih ka ra fehnak lam ihsin pacang pahnih an ra tlan lai ka hmu. Ka hnen an ra thlen tikah zinglam ih ka rak fehnak khuarkhawhrum ahkhan tu pekte rori ah pawpi in cawcang a deh thu in sim. Pacang pakhat hnenah ka riahbuk ah hung so in ka milai pawl in tisa le rawl mallai in run kuat ding ih hung sim ka fial hnu ah, pacang dang pakhat cu ka hruai ih, keimai’ sulhnu zawt sal in horkuamlam ah kan suk sal.

Pawpi in cawcang a dehnak khuarkhawhrum cu pii za hnih hrawng a thuk ih, pii za khat hrawng a kau. Kan va pan lai ah mulukolh tampi ih an pan rero lai ka hmu ih, kan va thlen ahcun mulukolh in an rak ei cem thluh zo ti ka va hmu. A vun le ruh pawl lawng an tang. Caw ruak nenang umnak ihsin khawte cu ttangphel za khat lawng a hla. Asinan khuarkhawhrum kap hrap zet cu kai theih a si lo ruangah, in hruaitu pa cun a thlanglam furlong hnih lai ah in hruai suk. Cutawk ah rannung zinrua a rak um. Zinrua zawh ih tlang pawng pakhat kan feh hnu cun, zinrua cu hramhri kung sah zetzet sungah a lut-suak kual vivo ih, cumi ttheh ah khua kan thleng. An khaw lal hnenah caw ruak cu mulukolh in an ei thluh thu sim in, naa no pakhat le hri tawi khohkhah pakhat i hawlh ding in ka dil. Naa le hridai an hawl sungah rawl run keng ding ih ka cah mi ka milai pahnih cu Dalkania ihsin an rung thleng.

Khuarkhawhrum ih ka luh sal lai ahcun ni a liam zikte thlang. Khaw lal in an venghnen khua ihta in lei sak mi naacang no cakvak zet hruai in pacang dang tampi khal in in thlun hai. Cawcang deh a tuarnak hmun ihsi ttangphel sawmnga a hlatnak ah, khuarkhawhrum tlun ih keuh mi far kung zim pakhat cu a rung tla thla ih khuarkhawhrum tawphah ah a rung sawh lut aw. Cui’ farkung tla thla ah naa cu hnget zet ih an ttawn hnu in, pacang pawl cu khaw sung ah an tlung. A kiangnai ah thingkung an um lo. Tonak ding remcang cu khuarkhawhrum tlang, khawlam kap, ih um mi lungto ra for suak lawng a si. Cutawk ahcun harsa zet in ka hung kai ttuntto. Lungto for suak cu pii hnih kau, pii nga sau hrawng a si ih, khuarkhawhrum tawphah ihsin pii kul hrawng a sang. Lung for suak ih hnuailam cu khuarkhawhrum tlang lam ah a zuih lut ih, ka umnak hmun ihsi hmuh theih lo mi puk thuk zet pakhat a umter. Lungto for suak cu hnuailam ah a hrap suk ih to a rem lo zet. Ka to ka vun rem ngah tikah pawpi ra suahnak ding ih ka zum mi cu ka dunglam ah a um ih, naa cu ka hmailam kehlam zawn ih ttangphel sawmthum hrawng ah a um.

Ni a liam ciah ah naa bok huahhi cu vei le khat ah a ding ttualtto ih khuarkhawhrum tlunlam a hun zoh. Rei lo te ah lungto pakhat a rung ril. Thawm a ratnak hmun cu ka umnak ihsin kap a theih lo ding ruangah, ka um thu pawpi ih theih lo ding in cang lo te’n ka um ringring. Tawkfang a rei ah naa cu kehlam ah a ra her ih ka umnak lam a ra hoi. Cumi cun a ttih mi cu ka hnuai ih puk ah a um ti a langter. Culai fang ah pawpi lu cu ka hnuai zawn ah a ra lang ngaingai. Pawpi lu ih kap hi cu cakkhai thilthu lawng ih ka ti ttheu mi a si ih, cumi ciah ih vun cangvaih khal ka um ti langtertu a si thei. Minute pakhat maw pahnih sung si maw cu a lu a cang lo lawlaw lawk. Cu thluh ah hmailam ah a tthawn thutthi ih, khir phah in cawcang parah a va thleng. Naa cu pawpi umnak lam hoi ih a um ruangah, naa ih ki in tuahmawh lo ding in a hrial ih, naa kehlam kap ah tthawn vukvi lawk in a va zon mi a si. Taksa rit zet pahnih an pahawk awn ti lo cu haa ih keu awn, sualbuaiawk awn tivek awn dang a um lo. Cumi hnu ah naa cu cang nawn lo in a ril ih, pawpi cu naa hngawng keu phah in naa parah a taksa tthenkhat a um. Pawpi hin ramsa a deh tikah an hngawng kiak ko ih beng in a that ttheu ti hi ruahdan tlangpi a si. Asinan himi hi a dik lo. Pawpi cun an haa in mi an keu that ttheu sawn.

Pawpi ih taksa vorhlam cu keimai lam a hoi. Zinglam, riahbuk ihsi ka pawhsuah zawng ih ka ken mi .275 meithal thawn tthate’n ka tin hnu ah ka kap. Pawpi cun naa cu a thlah ih, awn-ai nei lo in, a her vukvi hnuah khuarkhawhrum ihsin a khirsuak ih a liam hlo. Ka tthelh ti a fiang. Ka tthelhnak ding san ka thei fawn lo. Pawpi in keimah simaw, rifle zian alh simaw a hmuh lo a si ahcun a ra kir sal tla a si thei. Curuangah ka rifle ah cerek thun sal in ka to peh.

Naa cu pawpi ih a tlansan hnu khal ah cang lo in a um ringring. Cutikah pawpi si lo in naa sawn ka kap ngah a si ding ti ka zum sinsin. Minute pahra, hleinga hrawng a liam hnu ah ka hnuai ih puk sung ihsin pawpi lu cu a ra lang sal lala. Tui ttum khal ah reipi cecang lo in a um lala. Cu thluh ah nuamnaite’n a taksa pum a hung lang ih, naa va pan in a va zoh. Pawpi dunglam hmuahhmuah a lang thluh ruangah vei hnihnak ahcun ka kap tthelh nawn lo ding. Ralring ngaingai in meithal ka bih nguaingo hnu ah meithal zangte cu nuamte’n ka hmet. Asinan tlu tupti ding ih ka ruat mi pawpi cu kehlam ah a tlan phei ih khuarkhawhrum tlang hrap a bauh hruathro hnu ah a tlun tlangmual hrap ah a hung tlansuak. A kaisohnak ihsin lungto an rung ril khulkho. 

Khua a van tthat tawk lai rori ah ttangphel sawmthum ih um mi pawpi vei hnih ka kap. A kiangkap peng tampi sungih um mi khaw sung mipi pawl in ka meithal puak awn cu thin phu dutdo in an rak thei fawn. Asinan kei in anmah ka hmuhter thei mi umsun cu, naa ruak cerek lutnak ong pakhat, asilole pahnih, lawng a si ding. Ka mit a ciangkuang lo maw, lungto parih ka hung kainak ah rifle bihnak zawn ka pengter pang maw, pakhatkhat a si men thei. Asinan thil fatak tete hmang in ka mit ka check tikah ka mit ah thil dik lo zianghman a um lo. Meithal fung ka zoh sal tik khal ah a bihnak zawn khal an ttha thluh fawn. Curuangah vei hnih rori pawpi ka kap tthelhnak cu thil dang puhmawh ding a um lo. Ka kap fuh lo hrimhrim a si ko.

Pawpi cu vei thum tiang a ra kirsalnak ding san a um lo. A ra kir sal a si hman ah, khua a van tthat lai hman ih ka thah thei lo mi cu, khawthim hnu ahcun hriamhma bak ka baih thei lo ding ih, cumi cu thil ttihnung a si. Cuvek thil umtu dan pawl zoh tikah lungto for suak par ih ka um hrihnak ding san a um nawn lo.  

Sun ih ka rak veivahnak pawl ruangah ka hnipuan pawl cu ka thlan in an hnawngter ih an ro hrih lo. Thli dai zet a ra hrang ih khua a sik luar sinsin ding ti a fiang fawn. Khaki bawngbi tawi lawng ka hruh ih lungto cu a hak in a dai zet. Khaw sung ahcun tisa no khat in i rak hngak cia ringring fawn. Khatlam ah, ziangtluk in puhmawh ding nei ttha khal sehla, ka tonak hmun ih ka um hrih cu a ttha sawn thotho. Ziangahtile milai dehtu ruangah a si. Tu ahcun khua a thim thawkhat zo. Ka umnak le khaw karlak ah, furlong hnih ih a hla mi, lungto tumpipi umnak khuarkhawhrum le hrampi sah zetzet umnak lamzin kelkawi a um. Khaw sung mi pawl in mizansun ih an hmuh mi, le mitu rori ih ka kap mi pawpi kha milai dehtu a si ding ti ih rinruahnak ti men lo ahcun, tu fang ah milai dehtu hi khuitawk ah a um ti zianghman ka thei lo. Cumi can ciah ahcun peng sawmnga ih hla ah a um tla a si thei ih, ttangphel sawmnga lawng a hlatnak ihsin i zoh rero tla a si thei tiah ka ruat. Curuangah ka tonak hmun cu rem lo zet hmansehla, talhton khawruahnak cun ka umnak kel ih um ding ah i fial. Nazi rei nguahngo an liam vivo lai ahcun, zan ih milai dehtu kap ngah ding cu ka taimak paihnak in a daih nawn lo tiang ih thil harsa a si ding timi ka rinhlelhawknak a luar sinsin. Hi ramsa hi sun ih kah that theih a si lo ahcun tar thih ih a thih leh a ttul khal ka zum. Kiangkap ih pawpi a um khalle kap theih ding tluk ih khua a van vate’n lungto ihsin khur le tthia phah cun ka ttum. Ka ttum lai ah daidaw ih tlak mi lungto nal ah ka tolh ih leihnuai ah a tlak in ka vung tla. Cumi ciah ah phei cun ka rinhlelhawknak cu a luar sinsin. Vantthat thlak zet in vunnel lak ah ka vung tla ih keimah le ka rifle siatsuah aw lo te’n kan um sapbai.

A zing zet lai nan khaw sung mi pawl cu an sa hiamhiam zo. Minung malte cun in ra pan lohli ih hloptlo zet in thu in sut ciamco. Kei cun cerek um lo ziandawng thawn ka mitrau ih ka hmuh sual mi pawpi pakhat ka kap ti lawng in ka sawn thei hai.

Meisa alh puak tthukttho kiangah to phah ih tisa bel khat ka in mi cun ka sunglam le lenglam a hlumter sal. Cu thluh ah, an khaw sungih pacang le suakthuan mipa hmuahhmuah thawn, zan ka hmannak hmun tlun, khuarkhawhrum ih lungto for suak umnak lam ah kan feh khawm. Mipi pawl cu ka hnuailam puk ihsi pawpi a ra suah dan, naaa va zon dan, le ka kap hnu ah khuilam ah a tlansuak timi pawl ka sim rero. Khuarkhawhrum khih phah ih thu ka rel lai ahcun mi pakhat in, “Zoh hnik, bawipa, khitawk ah pawpi a thi a si khi!” i ti. Zanvar sa ka bawh ruangah ka mit cu an rau ruari deuh. Asinan hmun dang ka zoh hnu ih cutawk hmun ka zoh sal khal ah, pawpi cu cutawk hmun ah a rak thi taktak ti el theih a si lo. Minute kul lole sawmthum hnu ih meithal vei khat ka kap puak sal thuhla ah, pawpi cu hmaisa ih a ra suahnak zawn ciah ihsin a ra suak ih, naa kiang ih a din lai ah ka kap thu, le khuarkhawhrum ihsi a tlansuahnak lam ka sim sal. Cumi ka rel ciah ah, neta ih rung thleng ve tu nunau pawl hnen ihsin, “Zoh hnik, bawipa, khitawk ah pawpi thi a um lala khi!” tiah an run au. Pawpi pahnih cu an tia aw hrawng ih, ka kapnak ihsin ttangphel sawmruk hrawngah an rak thi.

Pawpi pahnihnak thuhla ah, khaw sung mi pawl in, minung pali deh an tuar lai, le mizansun lam ih cawcang deh a tuar lai khal ahkhan pawpi pakhat lawng an hmuh thu an rel. Pawpi hur can hi November thla ihsin April thla tiang a si. Pawpi pahnih lakah pakhatkhat hi milai dehtu pawpi pinu a si ahcun, tui’ can ah kop a rak nei a si thei.

Ka rak tonak hnuailam ttangphel za hnih hrawng ah, lungto hrap zet hnuai ihsin, khuarkhawhrum sungih lut theinak lamzin a um. Khaw sung mi pawl hmuahhmuah thawn naa umnak kan pan hnu ah pawpi hmaisa a umnak ah kan feh. Ka va nai vivo tikah ka ruahsannak a sang vivo. Ziangahtile pawpi cu pawpi pinu tar a si. Ka rifle cu ka kiangnaibik ih umtu ka kenter hnu in, a ke zohfel ding in ka tthilhtthiam. Pawpi in sangvut fang attu nunau pawl deh a tum ni ahkhan loram kap ah keneh mawi zetzet tthenkhat a tanta. Cumi pawl cu milai dehtu ih keneh ka hmuh hmaisabik mi an si ruangah ttha zet in ka zohfel. A keneh pawl ihsin pawpi pinu cu a tar zet ih, a kum tar ruangah a ke khal an pharhparh aw zo ti an lang. A ke hmailam zaphak pawl cu an kuar nasa zet. Zaphak kuar thuk pakhat cu a ke hmailam vorhlam laifang ah a um. A kezung pawl cu an sau ngaingai. Cutluk ih pawpi zung sau ka rak hmu dah lo. Cuvek danglamnak pawl a neih ruangah milai dehtu cu pawpi thi za khat lak ihsi hman in olte’n laksuah theih a si ding. Asinan ka hmai ih um mi pawpi cu milai dehtu a si lo ti ka hmu ih, ka sir aw nasa. Cui’ thuhla cu mipi ra pungkhawm pawl hnenih ka sim tikah hmuntin ihsin lungkimpilonak phun sepso an a ra thang. Hmaisa ka ra tlawn ttum ah pawpi cu pawpi tar zet a si ding ti ih ka rak rel cia hlei ah, pawpi ka kapnak hmun hi kan dung naite ah an lakih minung pali deh an tuarnak thawn ttangphel malte lawng a hlat thu thawn in el sal. Cuihleiah, pawpi ke hmuahhmuah cu an bangawk thluh fawn tikah, a ke ihsi zoh ih rel mi cu ziang sullam a nei cuang ding!

Thil umdan zoh tikah pawpi pahnihnak cu a pa lawng a si thei. Curuangah pawpi pinu ih vun hawk ding ih ka timlamawk lai ah pawpi pakhattu cu va thiar ding in pacang pawl ka fial. Khuarkhawhrum tlang cu a hrap zet ih, hmun a cepther zet fawn ruangah vei tam zet au phah, hni phah ih an thiar hnu lawng ah pawpi pinu kiang ah pawpi pacang mawi zet cu a ra thleng.

Ka zaangtluan ni ih in sat hlei ah, mipi in nai zet ih in buk cepcep lai ih, an thihnak nazi hleili a rei zo mi pawpi pahnih ih vun hawk cu ka ttuan dah mi hna hmuahhmuah lakih nuam lo bik a si ding. Sun siimlam tuan deuh ah hnattuan cu ka ttheh. Pawpi phaw pawl cu ka milai pawl ih phurh ding in felfaitei’ kan tten hnu ah, peng nga a hla mi ka riahbuk lam pan ding in pawhsuah ka man.  

A thaizing ah kiangkap khua pawl ih khaw lal pawl an ra khawm. Khaw lal pawl hnenah Chowgarh milai dehtu cu a thih hrih lo ruangah ralringtei’ um a ttul thu, ralrinnak pek mi thlun lo ih an daithlan ahcun pawpi in a rak hngak mi canvo ttha an pe ah a can ding thu, ka sim hai. Ralrinnak ka pek mi cu an sunsak a si hmang, a lehhnu lam thla pawl ahcun milai dehtu cun tuihlan hnakin deh mi a neih mal phah ngaingai.

Milai dehtu ih thuhla cu theih ding a um bet nawn lo. Curuangah Dalkania ih zarh malte ka cam hnu in pengpi thuneitu va tong ding in ka tlung.

III

1930 kum March thla ah kan Pengpi Mangki (Commissioner) Vivian cu milai dehtu a hrannak hmunram fang in khual a tlawng. March thla ni 22 ah Kala Agar ah va feh ding ih Vivian in manhlap zet ih i dilnak ca ka ngah. Kala Agar ah ka va thlen tiang i rak hngak a tum. Naini Tal le Kala Agar karlak hi peng sawmnga hrawng a hla. Vivian ih ca ka ngah hnu ni hnih, thaithawh ei tikcu ah, Vivian tei’ nupa an umnak Kala Agar Hramlak Bangla ka va thleng.

Thaithawh ei phah ah Vivian tei’ nupa cun March 21 siimlam ih bangla an ra thlen thu, verandah ih tisa an in lai ah bangla compound (kompawn) sungih hrampi attu nunau paruk lakih pakhat cu milai dehtu in a deh ih a thiar thu in sim. An rifle an cuh lohli hnu ah Vivian le a hnattuantu tthenkhat cun pawpi ih thiar mi nunau sulhnu cu an dawi. Nunau ih ruak cu sasaw kung pakhat tawhram ih um mi hrampi phur pakhat hnuai ah an va hmu. Lehhnu ih cutawk hmun ka va zohfel tikah, Vivian le pawl in an va pan ruangah pawpi cu tlangmual thlanglam ah a suk ih, an cangvaih lai hmuahhmuah cu ttangphel sawmnga a hlatnak hramlak theihmu phur sah zet lak ah a rak um ringring ti ka va hmu. Sasaw kung parah Vivian ih tonak ding ttheng pakhat an tuah ih, mithi ruak saklam ttangphel sawmthum ih um hramlak lamzinpi kiangih thingkung pahnih khal ah, Vivian ih hnattuantu hrangah, ttheng an tuah. An man vete’n ttheng ahcun an to. Zanvarte’n an bawh nan pawpi ih hmuithlam te khal an hmu lo.  

A thaisun ah nunau ih ruak cu ruak-ur vuinak ding hrangah an la ih, bangla ihsin peng hrek hrawng a hlatnak hramlak lamzin ah naa tuai pakhat an hreng. Cumi zan lala ah cawcang cu pawpi in a deh. A thaizan ah Vivian le a hnattuantu pawl cun cawcang ruak umnak ihsin pawpi an rak bawh. Thlapi van lo zan a si ih, sunvang a cem hnu, kiangkap thil pawl an langfiang lo deuhdeuh lai ah, sa thawm an thei ih, lehhnu ah cui’ sa cu naa ruak lam ah a ra ti an hmu. Asinan khua a thim muammi ruangah cui’ ramsa cu savom ah an ruat. Savom ah ruat sual pang lo hai sehla cun an ramtawih cu an hlawhtling ding ih, milai dehtu cu an phil ngah ding. Ziangahtile Vivian le a milai pawl cu rifle kap hmui thiam zet an si.

March 25 ah Vivian le a ho pawl cun Kala Agar an suahsan. Himi sungah Dalkania ih ka ret mi ka naa pali khal an ra thleng. Tu ahcun pawpi cun hivek thangtarh khal a cohlang thlang ih a lang ruangah, hramlak lamzinpi tluan ih ttangphel za malte hlatnak vivo ah ka naa pawl cu ka hreng hai. Zan thum tiang a pehpeh in pawpi cu naa pawl ih kiang in a feh nan a dai hai lo. Asinan a ni linak bangla thawi’ nai aw bik naa cu deh a tuar. Ka va zohfel tikah mizan lam ah bangla saklam ih an ai-awn ka theih mi tlavang pahnih ih deh mi a si ti ka hmu ih ka lung a hmui lo zet. Pawpi ka dawitlan ding ka phan ruangah, hitawk hmun ih meithal kap puak hi ttha ka ti lo. Asinan tlavang pawl cu ka kap lo ahcun a tang lai mi ka naa pathum khal an deh men thei fawn. Curuangah an deh mi naa saklam lungto tumpipi parih ni tlang an ai lai ah ka va pel ih, an pahnih in ka kap that. 

Kala Agar bangla ihsin hramlak lamzin pi cu nitlaklam ah peng tampi a va feh. Lamzin tluan ahcun far kung, sawsaw kung, le sokhlei kung pawl a um mi hramlak mawi zetzet an um ih, hitawk hramlak pawl hi Kumaon ih hmunram dang thawi’ khaikhin cun zukneng, sakhi le ngal pawl siseh, tlunzuang va phunphun siseh, an tam hleice ngaingai. Himi hramlak ahhin pawpi in zukneng a deh ti ih ka rinhlehnak hmun pahnih ka hmu. Asinan, a ttum hnih in, deh an tuarnak ih thisen suak mi cu ka hmu nan, deh tuartu zukneng ruak cu ka hawl hmu thei lo.  

A lehhnu ni hleili sung cu sun ahcun hramlak lamzin pi ah keimahte veivak in simaw, hramlak sungah tawivak in simaw, can ka hmang. Asinan himi sungah pawpi kiang cu vei hnih lawng ka thleng. A hmaisa ttum ahcun Kala Agar tlangtuan thlanglam kap ih um, milai dehtu ih siatsuahnak ruangih maurat san mi, khawte pakhat ah ka vung feh. Ka hung kir lam ah tlangtluan paltlang in a khatlam ih um mi hramlak lamzin pi thawn a va peh aw mi rannung zinrua ka zawh. Zirua zawh in ka feh ih lungto peng aw khawm umnak hmun pakhat ka thlen zawng ah, ka hmailam ah thil ttihnung a um ti’n ka vun thei aw. Tlangtluan ihsin hramlak lamzin pi cu ttangphel za thum hrawng a hla. Rannung zinrua cun tlangtluan a pialsan hnu ah ttangphel malte sung a suk ngurngo ih, cu ttheh ah vorhlam ah kel in ttangphel za khat sung tlangtluan thawi’ ar-tlang aw in a feh. Lungto peng aw khawm cu cumi zinrua ih hrek (laili) hrawng, zinrua ih vorhlam kap ah a um. Lungto peng aw khawm ih khatlam ahcun zin cu kehlam ah a kel ih, ttangphel za khat a feh hnu ah, a kel sal ih hramlak lamzin pi thawn an vung tong aw.    

Himi zinrua hi vei tampi ka zawh dah zo. Asinan tui ttum hi lungto peng aw khawm kiang ih va feh ka tthuktthunnak hmaisabik a si. Hrampi sah zet lakih ttangphel za tampi feh in simaw, a saklam hla zet ih hel kual in simaw, cui’ lungto peng aw khawm cu ka hrial thei. Asinan hrampi sah zet lakih feh cu ka hrangah a ttihnung tuk ih, hlapi ih hel kual ding cun can a um nawn fawn lo. Ziangahtile ni a liam zikte ih, peng hnih ka feh a ttul lai fawn. Curuangah, ka duh ah maw duh lo ah maw, lungto peng aw khawm cu ka va hmaton thotho a ttul. A so zawng ih thli a hran ruangah ka kehlam ih hrampi sah zet cu ka ngaihthah thei ih, ka vorhlam ih um mi lungto pawl umnak lawng tthate’n ka ngaihven thei. Ka ke vei za khat ka karsuah cun dinhmun ttihnung ihsin ka luat thei ding. Curuangah kar khat hnu kar khat, ka taksa a sirzawng ih ret phah, ka hmai cu lungto peng aw khawm lam hoi phah, ka liang ih ka rifle sawh cia in ka feh. Cuti ih ka feh lai cu i rak hmutu um sehla danglam an ti zet ding. 

Lungto peng aw khawm ih khatlam ttangphel sawmthum ahcun thingkung keuhlonak hmun pakhat a um. Thingkung keuhlonak hmun cu zinrua ih vorhlam kap in a thok ih, tlangmual lam ah ttangphel sawmnga, sawmruk hrawng hung pharh aw in, lungto peng aw khawm pawl umnak ihsin hrampi phur pawl in an khuh. Cui’ thingkung keuhlonak ahcun sakhi pakhat in hrampi a piat rero. Sakhi in i hmuh hlan ah ka hmu hmaisa ih, ka mit sirte’n ka zoh. I hmuh tikah a lu a hun tung. Kei cu amai’ lam hoi lo in nuamtete’n ka tthawn aw rero. Curuangah daite’n a ding ringring lawk. Ziangahtile hivek ramsa pawl hin in hmu lo ti ih an ruat ahcun daitei’ ding in mi an zoh rero ta ttheu. Zinrua a kelnak zawn ka thlen tikah ka liang tlun ihsin sakhi cu ka hei zoh sal. A lu hnuaiah kun in hrampi a piat rero sal zo.

Zinrua a kelnak ihsin malte lawng ka feh man lai ah sakhi cu tlangmual so ah, thinthir zet ih hawk phah in, a tlan vurvo. Zamrang zet in zinrua a kelnak ahcun ka kir lohli ih, zinrua thlanglam hrampi phur cangvai ka va hmu man. Sakhi in pawpi a hmu ti a fiang ih, a hmuhnak ding hmun umsun zinrua ah a si ti a fiang thawkhat zet. Asinan ka hmuh mi hrampi cangvai cu pawpi pinu ih cangvaihter mi a si thei bang in, vate pakhatkhat ih cangvaihter mi tla a si thei ve. Ziang a si khalle ka feh san hlan ah mallai tal hliakhlai ta cu a ttul.     

Lungto pawl ih hnuai ihsin tidai a putsuak cerhco ih cumi cun lamzin ih leilung sen cu a hnawngter. Curuangah keneh langnak ding hmun tthabik ah a cang. Cui’ leilung hnawng par ahcun ka keneh pawl an tang. Asinan tu ahcun ka keneh pawl ih parah pawpi pinu ih keneh parh derder pawl an um. Lungto pawl par ihsin rung khir thla in ka dung i thlunnak keneh pawl an si. Sakhi in a rak hmu ih ralrinnak au-aw a suah tiang i rak thlun. Sakhi a hawk vete’n pawpi cu zinrua ihsin hrampi lakah a lut. Hrampi cangvai ka hmuh mi kha cumi a si. Pawpi pinu hin hitawk hmunram hi pii khat hman hrelh lo in a thei thlepthlep thluh ding ti cu a fiang. Lungto pawl lak ihsi i rak deh tum mi a hlawhsam hnu ah, zin kel pakhatnak ih i deh tum mi cu sakhi in a hlawhsamter lala fawn. Curuangah hrampi sah zetzet lak ihsin rak feh in zinrua kel vei hnihnak ah i rak bawh sal tla a si thei men. 

Rannung zinrua zawh ih feh bet ding cu ruahnak ttha a si lo ruangah sakhi a tlannak hmun kolh lam ih ka soh ve hnu ah, kehlam ah kel in thingkung umlonak hmun ihsin hramlak lamzin pi ah ka vung suk. Cumi ni kha sun khawvang daihcang in um lai sehla cun pawpi cu keimah sawn in ka pel sal sawn thei ding. Ziangahtile lungto lakih a relhnak ihsi a suah hnu, thil umtudan hmuahhmuah cu ka duhzawng hlir an si. Cutawk hmunram cu amah vek thotho in ka thei thluh ve. Cuihleiah anih cun amah ka va pannak san a theih lo ding lai ah, kei cun anih ih i pannak san cu fiang zet in ka thei. Curuangah anih hnak in ka dinhmun a ttha sawn. Asinan thil umtu dan pawl cu ka duhzawng si hai hmansehla, nikhua a sim tuk ruang ah ka hamtthatnak cu ka hmang thei ta lo.  

Thil ttihnung ra thleng ding can ih ralrinnak in petu theihzung (sense) thuhla hi hmun dang khal ah ka tarlang zo. Himi theihzung asilole thinhriknung hi thil taktak a si rual in, ziangmi in a run tharthawh timi ka theih lo ruangah ka simfiang thei lo ih, himi hnulam cu zingzoi bet khal ka tum lo. Tui ttum thilthu khal ahhin pawpi cu ka hmu lo ih a thawmvang khal ka thei lo. Vate asilole ramsa pakhatkhat hnen ihsin theihternak ka ngah fawn lo. Sihmansehla rinhlelh ding um lo lawlaw ih ka theih mi cu, lungto pawl lakah pawpi in i rak bawh timi a si. Cumi ni ahkhan nazi tampi sung vaksuak in, ralringte’n hramlak sung peng tampi ka feh. Asinan tlangtluan zim thlen zawng, lungto peng aw khawm umnak ka thlen zawng lawng ah ka thinhrik a nung. Cui lungto pawl cun ka hrangah thil ttihnung an thup ti ka thei ih, cui ka thinhriknung ih theih mi cu a lehhnu rei lo te ah, sakhi in ramsa dang pawl hrangih ralrinnak a pek mi le ka keneh khuh ih mailai dehtui’ keneh pawl ka hmuh mi in a dikzia an run langter.   

IV

Ka rel mi thuhla saupi thinsautei’ rak ngaitu, ka casiartu pawl hnenah milai dehtu pawpi pinu thawi’ kan tonawk hmaisabiknak le netabiknak thuhla fiangfel le cipciartei’ lo simtheih ka duh.

Kan tonawk ni-thla cu 1930 kum April thla ni 10, Kala Agar ka thlen hnu ni hleikua ah a si.

Cumi ni cu zanlam nazi pahnih ah hramlak lamzin pi ih ka hril mi hmun pawl ah ka naa pathum va hreng ding in ka suak. Bangla ihsin peng khat a hlatnak, lamzin pi in tlangtluan kan in Kala Agar tlangtluan saklam ihsin nitlaklam ih a va pheinak zawn ah thing-ai hlamtu pacang tampi ka va tong. Cumi pacang rual lak ahcun putar pakhat a um. Putar cun kan dinnak ihsin tlangmual thlanglam ttangphel za nga hrawng a hlatnak ih sawsaw kung no umkhawmnak hmun kawhhmuh phah in, cutawk hmun cu kan dung thla ah a fapa neihsun, kum hleiriat tlangval te pawpi in a dehnak hmun a si thu i sim. A pa taktak  in cumi thu a rel mi ka rak ngai ngah dah lo. Curuangah lamzin tlang ah to phah ih kuak kan fawp lai ah a pa cun tlangval deh a tuarnak le a thaisun ih a ruak tanglai mi umsun an va hmuhnak hmun kawhhmuh phah in cui thuhla cu in ruah. Putar cun cumi ni ih thing-ai hlamtu pacang kulhluan nga pawl cu pawpi ih deh ding in a fapa an tanta ruangah nasa zet in a mawhthluk hai. Ka kiang ih totu pawl lakah cui’ thing-ai hlamtu pacang kulhluan nga lakih rak tel ve an um ih, annih cun tlangval ih thih thu ah mawh an neih lo thu nasa zet in an el. Annih cun tlangval in pawpi hrum awn ka thei, nun duhtu cu tlan uh ti ih an umkhawm lai a ttihtthaih ruangah amai’ mawh a si sawn thu an sim. Asinan cumi cun putar cu a thin a damter cuang lo. A lu thing phah in, “Nannih cu pacang pitling zo nan si ih, anih cu nauhak a si lai. Cumi rori deh tuar ding in nan tanta,” tiah a el hai. Elbuaiawknak suaktertu ding thusuhnak ka tuah ngah pang ruangah ka riah a se zet. Curuangah putar ih thin daihter  sal thei beisei in, a tthathnem cu ka zum cuang lo nan, a fapa deh a tuarnak kiang ah ka naa pakhat ka hren ding thu ka sim. Curuangah naa pahnih cu bangla ih hruai tlung sal ding in pacang pawl ka tanta hnu ah naa hruaitu ka milai pahnih thawn kan vung suk.

Kan tonak kiang ihsin ke-feh-zin pakhat cu tlangmual thlanglam ih horkuam ah a vung suk ih, a khatlam peng hnih ih um mi far kung tamnak tlang awn va pehzom sal ding in kelkawi zet in a so sal. Cui ke-feh-zin cu tlangval deh a tuarnak sawsaw kung umkhawmnak thawn a ri aw mi thingkung malnak hmun pakhat kiang in a feh. Cui’ thingkung malnak hmun, ttangphel sawmthum hrawng kil li ih kau, ahcun far kung no pakhat amahte’n a um. Cui’ farkung cu ka hau ih a tawhram ah naa cu ka hreng. Ka milai pakhat cu naa hrangih hrampi at ka fial. Ka milai dang pakhat, Ralbuai Pi a thlen lai ih Garhwalis ralkap rak quantu le tu ih Ramkulh Dingkhawm Senpi Hmaisat Ralkapbu (United Provinces Civil Pioneer Force) ih quantu Madho Singh cu sasaw kung pakhat parah ka kaiter. A hreitlung thawi’ thinghnge ro pakhat cek phah in thingtlang minung pawl in an rannung hrangih hrampi an at lai ih an au ttheu vek in, a aw neih suah ih au rero ding ah ka fial. Cu thluh in kei cu thingkung malnak hmun thlanglam kap ih pii li hrawng a sang mi lungto parah ttan ka khuar. Lungto ih khatlam ahcun tlangmual cu horkuam vung thlen tiang in hrap zet in a suk ih, cui’ hmun hrap cu thingkung le hramhri kung sah zet in an khuh.    

Hrampi attu pa cun a at mi hrampi cu naa kiang ah vei tampi a rak zet zo ih, thingkung parih um Madho Singh khal phur zet in au le hlasak a thleithlak rero. Kei cu a lawng mi ka kehlam kut ah rifle ret in lungto parah kuak ka fawp. Culai ah milai dehtu a ra thleng zo ti theihnak ka vun nei thutthi. Leilung ih hrampi attu cu ka hnenih ra lohli ding in ka kut ka hei zap hnu ah, Madho Singh ih theihthiam ding in ka hurhuk ih, daitei’ um ding in ka kut thawn ka sim. Hmun kolh kil thum cu an langfiang thawkhat ko. Thingkung parih um Madho Singh cu ka hmailam kehlam zawn ah a um ih, hrampi attu cu ka hmai ah a ra thleng zo. Culai ah ka hmaizawn ih um naa cu a um a nuam lo ti theihtheih in a hung um. Hitawk hmun pawl ihsi cun pawpi cun naa cu ka hmuh lo in a pan thei lo ding. Ka hmuh lo ih a pan theinak ding, le tu ih a umnak si thei ding hmun cu ka dunglam, ka hnuai ciah lawng a si.  

Ka umhmun ih ttan ka khuar phah ah lungto ih khatlam kap cu a hrap in a ngil ih, a thlanglam tlangmual ah pii riat lole pii hra hrawng a suk thla ti ka hmu. Lungto tawhram ah hrampi sah zetzet le far kung no tete an um. Curuangah pawpi hrang ahcun cutawk ihsi hung kaisoh ding cu, thil cang thei khal a si phah ko nan, a har deuh ka zum. Hrampi awn ihsin a ra ti ka theih thei fawn ding ruangah cutawk lam ihsi cun ka himdam ko ding tiah ka ruat. 

Pawpi pinu cu ka thlem tum vek ciah in, Madho Singh ih thawmvang ring zet ruangah a ra suak taktak ih, lungto umnak lam ra pan in i ra zoh hnu ah, a cangvaih dan ding a ruahman rero lai ah a ra thlen thu ka theih mi a si ti cu rinhlelh ding ka nei lo. Ka hoinak lam ka thleng mi, le ka milai pawl ih awn-au reh thutthi cun rinhlelhnak a neihter men thei. Minute malte a liam hnu ah tlangmual thlanglam naite ih thinghnge ro kiak awn ka vun thei. Cumi thluh cun ka thinlung um nuamlonak cun i tlansan ih, ka thazung dir rin aw khal an thlahzal aw sal. Canvo ttha pakhat ka hloh. Asinan a rei hlan ah a ra kirsal ding ti rinhlelh ding a um lo ruangah kap theinak ding canvo ttha ka nei thei lai. Cumi can ah kan rak tlan zo ti a hmuh ahcun naa khal thinthite’n a deh men thei. Khua a thimnak ding nazi pali maw panga maw a duh lai ih, horkuam paltlangh in a khatlam hmun hrap ih ka va feh ahcun naa kan hrennak tlangmual hmuahhmuah cu ka hmu thluh thei ding. Cutawk ihsin rak kap bang sehla cun ttangphel za hnih ihsin za thum lak hrawng a si ding ih a hla ve zet. Asinan ka ken mi .275 rifle cu a hmui a dingh tawk zet. Hriamhma tal ka baih thei ahcun thisen hnuhma in ka zawt thei ding. Cumi cu thla tampi sung kil li peng za huap tluk ih kau hramlak sung khuitawk hmun ciah ah a um ti thei lo ih ka rak hawl rero hnak cun thil ttha deuh a si ding. 

Ka hruai mi milai pahnih cu thil buaithlak ah an cang. Anmahtei’ bangla ih hung tlunter sal ding cu thahhrimawknak tluk a si ding fawn. Curuangah ka hnenah ka hruai peh lawlaw.

Thingbul ih hrentarh mi naa a um ruangah pawpi cu hmun dang ah a tlan hrimhrim lo ding. Curuangah hmun kolh cu ka suahsan ih, a khatlam tlangmual ihsin pawpi rak kap ding ih ka ruahman mi tuah ding in ke-feh-zin lam ah ka feh.

Ke-feh-zin cu ttangphel za khat hrawng kan zawh tikah khuarkhawhrum pakhat ah kan va thleng. Cui’ khuarkhawhrum ih khatlam ral ahcun ke-feh-zin cu hrampi sah ngaingai sungah a lut. Cuvek hrampi sah zet umnak ah minung pahnih hruai ih feh cu ruahnak ttha a si lo ruangah, khuarkhawhrum sung ihsin horkuam tiang vung suk in, horkuam kan paltlangh hnu ah hrampi um nawnlonak hmun ihsin ke-feh-zin cu zawh sal ka tum.

Khuarkhawhrum cu ttangphel pahra hrawng kau in, pii nga-ruk hrawng a thuk. Khuarkhawhrum sung ih ka vung ttum lai ahcun ka kut ih pawk mi lungto ihsin sambak pakhat a zuangsuak phurpho. Vate a zuansuahnak hmun ka zoh tikah a tii pahnih ka hmu. Cangpawl rong lakah senduk rong a cuk tete tampi a um mi cui vate tii pawl ih pianhmang cu thil um dah pangai lo bik ci khat an si. Ziangahtile pakhat cu a sawl ih a zum lai ah, a dang pakhat cu hlumttek vek in a hlum lellel. Vate tii ka khawl mi lakah sambak tii an um hrih lo ruangah himi vate tii danglam khal hi telh ve ding ah ka lak. Vate tii kennak ding ttha zianghman ka neih lo ruangah timan (pangman) malte thawn ka tuam ih ka kut kehlam in ka hum.

Thlanglam ih kan suh vivo tikah khuarkhawhrum kap hrap cu a sang vivo. Kan lut thoknak ihsi ttangphel sawmruk kan thlen tikah pii hleihnih ihsin hleili karlak hrawng a sang mi kham hrap pakhat kan tong. Himi tlangmual ih ruahti tla hmuahhmuah cu hitawk khuarkhawhrum ah an lut ih, kham hrap lungto khal cu thlalang tluk ih nal ah an canter. Ke palnak ding um lo khop ih a hrap ruangah ka rifle cu ka milai pahnih ka kenter ih a tawlh in ka vung tawlh. Ka ke in kham hrap tawhram ih vunnel a dai ngah ciah ti fang ah, ka khatlam khatlam ihsin ka milai pahnih cu an rung khir thla thleng cih ih, thinphang zet in pawpi thawmvang na rak thei ve maw tiah in sut. Kei cun zianghman ka rak thei lo. Lungto parih ka hnipuan rawtawk awn ruangah ka thei ngah lo tla a si thei. Ka sut sal hai tikah kan kiangnai hmun pakhatkhat ihsin dang sung thuk zet ih hrum awn an theih thu, asinan khuitawk zawn ihsin cui awn cu a ra ti an rel thei lo thu, in sim. Pawpi hin an zanriah ding an hawl lai ah an um a si ti langternak ah an hrum dah lo ih, puhmawh ka neih thei mi um sun cu, thinthih tlak lo zet cu a si ko nan, pawpi pinu cun hmun kolh kan suahsan ihsin in thlun ih, khuarkhawhrum kan zawh suk ti a hmuh tikah kan hmai ah rak feh in, khuarkhawhrum kauhlam a hrek tluk ih a bitnak hmun ah qankhuar in in rak bawh nan, i zon zik zawng ah lungto hrap ih ka tolh hloh thutthi ruangah a lung a awi lo ih, tumhrimnak um hran lo in, dimte’n a hrum a si ding, timi lawng a si. A zanriah ding ah keimah in hril ih ka milai pahnih a ngaihsak lo ti in, sullam nei lo zet ih, a ruattu hrang si lo ahcun, puhmawh thin diriam thlak cu a si lo.

Tu ahcun kan pathum in dai aw in kan um. Kan dunglam ah lungto hrap a um, kan vorhlam ah khuarkhawhrum tlang ah awn deuh ih a hung tungso aw mi pii hleinga sang lungto a um ih, kan kehlam ah lungto tumpipi pawl pii sawmthum maw sawmli hrawng simaw sang tiang in an thuah aw. Kan dinnak,vunnel ih khuh mi khuarkhawhrum tawphah cu pii sawmli hrawng sau in, pii hra hrawng a kau. Khuarkhawhrum tawphah a niamnak deng ah a kawkalh zawng in far kung tumpi pakhat a tlu. Cui’ farkung cun khuarkhawhrum ih tidai luang ding a kham ruangah a tawphah ih vunnel pawl an umnak a si. Lungto tumpipi thuah aw pawl ih kaptlang cu far kung tlu ihsin pii hleihnih lole hleinga hrawng hlatnak ah a va cem. Ka ke awn um lo ding in lungto cemnak lam ka va pan tikah, vantthat thlak zet in, lungto ih khatlam khal ah vunnel tawphah an um vivo lai ti ka hmu.   

Ka rel rero mi lungto cu tlawnginn ih calungpi tum zet vek a si ti sehla a fiangbik ding. A hnuailam ah pii hnih a sah ih, tung zerzer tuk lo, a awn deuh in, a kaptlang saupi thawn a tungso aw.

Cui calungpi tum zet ka va lan ngah in ka vorhlam liang ihsi dunglam ka hei zoh tikah pawpi ih hmaifang ka va hmu dukdi. Calungpi tum zet ih khatlam in kei ka feh ih anih khatlam ah a rak um a si cu!

Thil umdan langfiangtertu ding zuk pakhat lo pek ka duh.

Lungto dung ih vunnel tawphah cu a rawn thawkhat. Vunnel tawphah vorhlam kap ahcun pii hleinga a sang mi lungpheng ngil zet pakhat a um ih a lenglam ah tlu ding in a tungso aw. Kehlam ahcun pii hleinga hrawng a sang mi cang hrap ngil zet a um ve ih a tlunlam cu hling phur hnok zet in an run khuh. A khatlam deng khal ah ka rak tawlhnak hnak ih malte sang deuh lungto hrap nal pakhat a um. Khuarel phardawl pathum ih kulh mi vunnel tawphah cu pii kul hrawng a sau ih pii hra hrawng a kau. Cutawk ahcun a ke hmailam kak, a ke dunglam a taksa hnuai ah rem zet ih ttankhuarter in, pawpi cu a rak um. A ke tlun zungpibok malte ih khai aw a lu cu keimah thawn pii riat kan hla aw (lehhnu ah kan tah). A hmai ahcun hnih-no (smile) a um. A hnih-no cu reipi sung a vaksuak mi a pu ih ra tlun rak hmuaktu uico ih mithmai ah a um mi hnih-no vek khi a si.

Ka thluak ah ruahnak pahnih an hung suak vukvi. Pakhatnak cu, keimah ka cangvaih hmaisat a ttul timi a si ih, pahnihnak cu, pawpi va tthangphawk asilole thinthirter lo ding ih cangvaih a ttul timi a si.  

Ka rifle cu ka vorhlam kut ah a um ih ka awm thawi’ kawkalh aw in ka keng. A mawn kau hrih lo mi a si ih, pawpi umnak lam ah rifle fung zim hoiter ding cun rinbial ih tthen li tthen thum ka herh kual a ttul ding.

Ka kut khatlam lawng in rifle cu nuamnai zet, theih tham lo tete’n ka herh thok. Rinbial ih tthen li tthen khat hrawng ka herh tikah rifle tawkawng cun ka taksa vorhlam a run dai. Ka kut cu hmailam ah ka dok sauter deuh ih, meithal tawkawng a luat thei tikah, rifle cu nuamtete’n ka herh peh. Tu ahcun ka kut cu a zate’n a dok sau aw thluh thlang. Cutikah rifle ih khing cun lai a run rel thok. Tu ahcun rifle fung cu malte lawng herh a ttul thlang. Ka hnen ihsi a mit vei khat hman la lotu pawpi pinu cun i zoh ringring lai ih, a mithmai khal ah lunghmuinak cu an um lai.

Rinbial ih tthen li tthen thum tiang rifle ka herh kual sung cu ziangtluk a rei ti thei thei dinhmun ka si lo. Pawpi ih mit ka zoh ringring ruangah meithal fung hertthawnawk cu ka zoh phah thei lo ih, ka kut khal a zeng thluh zo vek ih ka theih hlei ah, ka thil herh cu cem ti nei lo ding vek tiang in ka thei. Asinan ka thil herh cu a netnak ahcun ka ttheh thei ih, rifle fung in pawpi taksa lam a tin vete’n meithal zangte ka hmet. 

Cui’ hmun cepther zet sung ahcun meithal aw a khawk durdo ih, ka liang khal in saih. Ka rifle cu a puak rori a si ti lang fiangtertu um lo hai sehla, ka meithal ka hmeh hnu ahcun can poimawhbik laifang ih a tlawlh mi rifle zangte hmettu in a ton ding mi zanmang siava maksak sungah ka lut ve cih ding.

Pawpi cu maltakte sung cang lo in a um lawk. Cu thluh ah nuamtete’n a lu cu a hmailam ke kak karlak ah a vung tthum aw. Cumi rual ah cerek lutnak ong ihsin thisen an rung putsuak zuizo. Cerek cun a zaangruh a ngah ih a lung tlunlam a vun ngah parh.

Ka dunglam ttangphel malte ihsi i thluntu, pawpi le an karlak lungto in a kham mi, pacang pahnih cun ka cawl ih ka lu ka her an hmuh tikah in ra pan. Pawpi ka hmu ti an rak theithiam cih ih, ka cangvaih dan ihsin pawpi cu naite ah a um ti khal an rak theithiam. A lehhnu ah Madho Singh cun vate tii kha leilung ah thla in ka kut hnih ih rifle kai ding ah i rak sim a duh zet thu i sim sal. Ka kap thluh ih ka meithal zim ka ke zawn ih ka thlak rual ah Madho Singh cun ka um dan theithiam in i ra somdawl ding ah a ra tlan lohli. Ziangahtile ka ke cun i tungding neh nawn lo vek in an um ih far kung tumpi tlu va pan in ka va to. A ke zaphak pawl ka zoh hlan hman ah himi hi Happy Hunting Grounds ih ka rak kuat mi Chowgarh pawpi pinu a si ti ka theithiam zo. Vok lal len ih a len thei lai ah, minung sawmruk pali – tualsung mipi cun himi let hnih lai a si an ti - ih nunnak hriphang ceptan thei ding ih rak bawmtu kaihci tumpi lala cun tu ahcun amai nunnak hriphang lala cu a ceptan ve a si hi.    

Nan hmuh dan ah ka hrangih thil remcang lo tiah a lang thei mi thil pathum kha, a taktak ahcun ka duhzawng sawn an si. Cui thil pathum cu (a) ka kehlam kut ih vate tii, (b) ka ken mi rifle zangkhai, le (c) pawpi kha milai dehtu kherkher a rak sinak, pawl an si. Ka kut ahkhan vate tii kha um lo hai sehla cun ka kut pahnih in rifle kha ka kai ding ih, ka dunglam ka vun hoi ahkhan kha tluk nai ih pawpi ka hmuh tikah amai’ lam hoi lohli thei ding in ka rifle kha ka herh cih ding. Cumi rak tuah pang sehla cun, ka cangvaih lo ruangih i run zon lo tu pawpi khan i run zon cih ding. Cun, rifle kha zangkhai lo sehla cun ka hertthawn dan vekih remcang in ka herter thei lo ding ih, ka kut pharhsuak thluh phah khal in ka herhawi thei lo ding. A netabik ah, pawpi kha milai dehtu si lo in, pawpi zaran men rak si sehla cun, hmun kerkawm ih kharhkhum a si ti a hmuhawk vete’n tlansuahnak ding hawl in a kut-ke thawn i thai pet ding. Pawpi ih mi an thai pet cun bese zet ih tuahmawhawk a si tlangpi.  

Pacang pahnih cun khuarkhawhrum cu helkual in tlangmual ih hren mi naa cu an hung thlah zalen ih, a hrennak hridai cu ttulnak le hmannak duh-um sawn ih hmang ding in an hung la. Cumi sungah lungto pawl par ihsin khuarkhawhrum saklam ah ka kaiso ih vate tii cu a neitu diktak hnenah ka hung ret sal. Ka unau ramtawi pacang dang pawl vek thotho ih thuserh ka neih ruangah in ngaithiam hram uh. Ziangahtile can reipipi ttum thum, kum khat lenglo rei mi, rori ah himi pawpi pinu kap ngah thei ding in nasate’n ka rak zuam nan ka hlawhsam. Asinan cui’ vate tii ka lak hnu minute malte sungah ka hualvan cu a thleng aw cih.   

Cumi can tiang ka kehlam kut sungah himtei’ a um mi vate tii pawl cu vate in bu ih a hman mi lungto kuar fatakte sungih ka va ret sal tiangah an hlum thertho lai. Nazi hrek hnu ih vatebu umnak zawn kan thlen sal tikah cun vate pinu in a rak op sal zo. Vate pinu ih rong cu lunto ttial dan thawn an bangawk ciahciah ruangah, a umnak zawn ciahciah theitu keimai’ hrang hman ah vun theihthiam lohli a har zet.

Thla tampi sung duat zet ih rak vulh mi a si ruangah, naa cu a ngam zet ih uico vekin mi a thlun huahho mai. Pacang pawl ih hmai in tlangmual ah a rung suk thla ttuitto ih pawpi pinu cu a rung hnim hnu ah, pacang pahnih in an run lak mi fung hngetkhoh ih pawpi pinu kan ttawn lai ahcun, diriam suahso ih a rawl-ret tthial ding in vunnel par ah a rung bok huahhi.

Madho Singh cu bangla ah hung feh in bawmtu ding hung ko ding ah ka fial nan a ngai duh lo. Amah le a rualpi cun milai dehtu zawn ding cu zo ih hnen hman ah an hlawm siang lo. Khatlam ah kanmahte kan zawn khal ah, kan cawlh cingcing ahcun, a har tuk lo men thei. Pacang khawngkham ttha le cakvak pathum kan si ih, pahnih cu an nauhak lai ihsin thil rit rak zawn tthang ringring an si. Cuihleiah kan pathum in tontehnak harsa zetzet ih delh pitling mi kan si. Asinan, cuti cing khal in, kanmahte ttuanvo kan lak mi hnattuan cu Greek thuanthu roling ih mi cak hminthang Hercules ih ttuan ding ci a rak si hrih thotho. 

Kan rung suh dahnak ke-feh-zin kha cu a bi tuk ih, pawpi kan qawnnak fung saupi hrang ah a kelkawi tuk fawn.  Curuangah thaw la ding ih cawl leuhleuh phah, le kan liang tit sungah fung a pil lut thuk tuklonak ding ih liangdam rem ttha leuhleuh phah in, ram theihmu le hling phur lak ihsin tlangmual lam ah ding zet in kan so turto. Hlingkung lak ahcun kan thuamhnaw them le vun them an tangta celcel ih, ni tampi sung tidai bual tinte’n a thip surso ringring.

Pacang hnok biarbiar le lungawi zet pathum, an dung ah naa pakhat ih a thlun mi, pawl in Kala Agar Hramlak Bangla ih pawpi pinu an hun zawn thlen lai ahcun ni tleu cu a kimvel tlangmual pawl ah a lang lai. Cumi siimlam ihsin tuini tiang, tlang le phairawn kil li peng za khat lenglo ih a kau mi, Chowgarh pawpi pinu in kum nga sung a rak sawihnin mi hmunram ahcun deh tuartu siseh, hriamhma baih tuartu siseh an um nawn lo.

Ka hmai zawn phar parih tar aw mi Nisuahlam Kumaon hmunram zuk ahcun rin kawkalh le ni-thla kop khat ka bet. Rin kawkalh cu Kala Agar nitlaklam peng hnih ah a um ih, a hnuai ih ni-thla ahcun 1930 April 11 timi a ngan aw.

Pawpi pinu ih tin pawl cu an kiak ih, an mam mialmial. A ho pakhat a kiak ih, a haa hmailam cu a ruh ri in an tteuh. Hivek tlaksamnak pawl hi milai dehtu ih a cangtertu an si ih, ka va tlawn hmaisabik ttum ih ka rak kap sual mi amah bawmtu a fa a um nawn lo hnu ah, amahte cun a deh tum mi minung tampi deh hlawhtling cih thei lo ih a umnak san khal an si.

Hminsin: Major Jim Corbett ih “Man-Eaters of Kumaon” cabu sungih ta “The Chowgarh Tigers” leh mi a si.