Ramapuram Milai Sa-ei

Ramapuram Milai Sa-ei

Himi cu pengpi (district) hrek deuhthaw ih kau mi hmunram ah thla thum sung sam a caitu pawpi pakhat thuhla a si. Sam a cainak hmun hi peng 60 hrawng sau in peng 60 lole cuhnak ih tam a kau. Sam a cai sung hi a rei tuk lo nan a rap-um zet. Ziangahtile amai' ram sung a si mi kil li peng 3,600 sungah rin lo pipi'n a thleng vukvi ttheu. Scarlet Pimpernel pangpar vek thotho in, mi hmuahhmuah in an hawl nan an hawl hmu thei lo. A san a cem dan khal zum lo pi ih thleng mi a si.  

Sakta Coimbatore pengpi ih hmunram tamsawn cu tlangmual le hramlak an si. Thlanglam ah phairawn hmunram a si mi Coimbatore pengpi taktak in a kulh. Coimbatore taktak thawn an ramriawknak ihsin hrap ttentten in a so thutthi. Nitlak-thlanglam ahcun Nilgiri asilole Blue Mountain Range an um. Nitlak lam ah Mysore hramlak an um ih, Nitlak-saklam ahcun Biligirirangans tlangmual sang pawl an um. Saklam, nisuah-saklam le nisuahlam ah a kap khatlam khatlam ih hramlak sah zet a um mi Cauvery tiva a luang. Nisuah-saklam le nisuahlam ahcun Salem pengpi ih hramlak thawn an ramri aw.

Sakta Coimbatore pengpi ahhin khawpi ti ih kawh tlak ngai cu Kollegal lawng a um. Kollegal khawpi hi pengpi nitlak-saklam kel ah a um ih, Cauvery tiva ihsin peng riat fangfang a hla. Kollegal khawpi ihsin lamzin pali an fehsuak. Nitlaklam ih feh mi le saklam ih Mysore lam pantu lamzin cu tui' ttum thuanthu ah an tel lo. Lamzin pathumnak cun dingh deuhnawn in thlanglam a pan ih Biligirirangan tlangmual pawl ih nisuahlam tawhram tluan paltlang in a feh. Himi lamzin ih peng hleisarihnak ah Lokkanhalli timi khaw tum pakhat a um ih; Lokkanhalli hnu peng hleithum ah Bailur khua a um. Bailur khua hi 'Bison Range' (Sele Tlangtluan) a thoknak a si ih pengban 48-nak ahcun Hasanur a um. Cumi hnu, Kollegal ihsin peng 52 ih tlang hrap luzim ah Dimbum khua a um.

Lamzin palinak cu nisuah-thlanglam pan in a feh ih Kollegal ihsin peng 25 ah Ramapuram khawte a thleng. Cumi hnu ah thlanglam pan ih peng 24 a feh hnu in Bargur khawte a thleng. Cu ttheh ah peng nga hlatnak ih Tamarakarai khawte pal phah in, Dimbum tlang hrap ih nisuah-thlanglam deng a vung thlen hnu ah, phairawn ih um Andiyur khawte ah a vung suk thla zurzo. Himi lamzin hi peng 81 a sau.  

Kollegal-Lokkanhalli-Bailur-Dimbum lamzin ahhin thilri phurtu mawttaw mallai le ni tin ih feh mi bus pakhat an feh ttheu. Asinan Ramapuram, Tamarakari le Andiyur lamzin cu a cemnetnak peng 60 lenglo tiang, jeep lole American mawttaw hlun khan sang pawl hrang lo ahcun, mawttaw dang fehnak ding ah a ttha lo. A leiram um dan khal ttih a nung zet. Lungto tumpipi karlak ah so ttentten le suk ttentten ih feh a ttul. Lamzin a bi ih, cawleng ke pawl in thuk zetzet ih an pal hlei ah, khatlam khatlam in hramlak sah zet in an kulh. Vei tampi ah lungto tam zet le vunnel sah zet um mi hramlak tiva pawl in lamzin cu an paltlang leuhleuh fawn. Horkuam thuk sawn pawl sungih hmun tampi ahcun raw kung tampi an um. A cet sa vohvo ko in, gear pi thawi' taima zet ih feh nerno rero mawttaw tlunkhuh cu raw kung kur pawl in an hrut phah rero ttheu. A cancan ahcun lamzin kham zawng in, raw phur asilole thinghnge tivek an rak tlu. Hivek hi sai pakhatkhat in a rilrawn riamter ding ih a kawihthluk mi an si. Cutikah mawttaw khaltu cu a cawl ih, a hreitlung asilole hitawk hmun ih an kawh dan in 'chopper' la in a va tan hnu ah zin sir ah a dirtthawn ta. Cu thluh in, cuvek ih lamzin khamtu dang a ton hlan sung a feh lala. Kutkaih 'chopper' tel lo cun himi zin hi zawhsuah a theih lo.    

A tlangpithu cun pawpi hin hrampi sahtuknak hmun hi an duh lo. Hramhri mal deuhnak hramlak ah an um ttheu. Asinan hrampi sahnak hmun hi sai (vui) le sele in an duh. Pawpi hin hmunram thelh deuh a duhnak hi a san tampi a um. Pah theih lo deuhthaw ih sah mi hrampi cun a deh ding mi ciamciamtei' a pelthupnak a dawnkham ih, a net khar ding in rapthlak zet ih a zon lai khal ah a rak hnaihnok. A san dang pakhat cu pawpi ih deh ttheu mi sakhi le zukneng phunphun siseh, ngal siseh, khawte rannung khal va si sehla, hramlak sah tuk ah an lut dah lo. Hramlak sah sungah cun sai le sele an um ih, annih hi pawpi in a hrial fawn. A san pathumnak cu hrampi sahnak hmun ahhin cangvat, ramsa hrik phunphun, le India ram ah ramsa thothe ti ih an kawh mi thlip tivek tampi an um. Hivek pawl hi pawpi in an ngaih lo zet.   

Ramapuram milai sa-ei hi pii 6,000 lenglo a sang mi Ponnachai Malai tlang ih Cauvery Tiva kap tluan ihsin a rung tiah an sim. Cui tlang ih tlang hrap ah Shologa hrinhnam le Indian thlaicingtu pawl ih cin mi khawfi hmuan mallai an um. Ramapuram milai sa-ei hi a thoknak ahcun innzuat ttilva dehtu zaran pakhat men a rak si lawk ti a si. Hitawk hmun ih thlaicingtu pawl le kuli pawl ih rannung pawl a deh ih a zongsang. Innzuat rannung tampi a deh hnu ah, a rualpi dang pawl hnakih thuhla ruat danglam thei deuh thlaicingtu pakhat cu Coimbatore Khawpi ah vung feh in, zoh men hman ih ttihzungza a si mi cehtarh thang asilole kawlthang (gin-trap) pakhat a vung lei.    

Cui' thang cu thir ih tuah mi a si. A mi cehtarhnak cu a tluan ih haa a um mi rin-bial-hlum hrek veve an si. Cui' rin-bial-hlum hrek cu khatlam khatlam ih pharh tikah pii hnih le hrek deuhthaw a kau. Haa pawl cu zungpibok pahnih hrawng an sau. Thang ih khabe pawl (rin-bial-hlum hrek thirtluan pahnih) cu malte dai ngah men khal ih pelh cih thei mi thang-khap thawn an khap. Thang-khap phelh tikah spring tha cak zet cun thang khabe pawl cu ttektla tluk ih rang in a dirhcip thlukthli ih, thang haa pawl khal luhkalh aw in an cip thluh.

A rei hlan ah pawpi cun hnawi sawr cawpi pakhat a deh ih khuarkhawhrum pakhat ah thiar in thinghnah ro peng aw khawm lakah a thup. A ei ta lo. Pawpi ih deh mi cawpi sulhnu cu an zawt ih an va hmuh tikah cawpi ih taksa dunglam ah thang cu khimkhuahte'n an kam. Ziangahtile pawpi hin an deh mi an ra ei sal tikah a dunglam in an ei thok tlangpi. Cawpi khuhtu thinghnah ro pawl vek thotho thawn thang khal cu an khuh ve. Pawpi cu a ra kir ih a vansiatnak ah, le midang pawl ih rung vanduai lehnak ding ah, thang cun a lu a rak awk. Thang cun a hna dunglam ri ciah, a hnawng ah hnget zet in a cep.   

Thang cu leilung ih khen mi fung ah an hreng. Pawpi cun thang cu a phih ciamco ih an khen mi fung cu a dirhphong. Asinan thang cun a hngawng cu hnget zet in a ceptar lai. Thang hrennak fung a dirhphong hnu ah, thang rit zet hnukcai phah in, hramlak sungah a tlan lut. Peng hnih deuhthaw a feh hnu ah thang cu lungto tumpi pahnih karlak ah hnget zet in a tang. Pawpi cun luatsuah thei a zuam rero nan, a zuam sinsin rual in thang ih cehtarhnak cu a hnget sinsin men.

A na tuar in pawpi cu a huk ih, anhai zet in a talbuai rero. A huk awn pawl cu, peng hnih hlatnak ih an thlairawl hmuan ihsin, thlaicingtu le a kuli ningttih pawl cun zan hrek sung an thei. A netnak ahcun pawpi cun thang cu a phelh thei. Asinan a kehlam hna le mit a siatsuah ih, a hngawng le hmai pawl khal ah hriamhma bese zetzet a ngah. A lehhnu zarh khat hrawng cu cutawk hmun ah a sunsun zanzan in na tuar ruangih a hrum awn an thei ringring.

Cu thluh ah can reh reprep a rung um. Mi hmuahhmuah in pawpi cu a hriamhma pawl ruangah a thi a si ding tiah an ruat. Thlaicingtu le a hlawhfa pawl cun khimkhuahte'n mulukolh pawl an cuan rero. Ziangahtile mulukolh pawl in ramsa ruak cu an hmu tengteng ding ih rawl ei ding in leilung ih an ttumnak zawn ihsin ramsa ruak umnak cu theih a theih ding. Asinan an hmuh mi mulukolh pawl cu van sang ah an zuang rero ih, an hnuailam leilung parah thihnak hmelhmang a um maw ti'n an cuan rero. Asinan leilung ih ttum pakhat hman an um lo. Curuangah pawpi cu a thi lo ti a fiang.   

Zarh hnih a liam. Siimlam vei khat cu khawfi hmuan te deuh pakhat umnak zin ah Sholaga hrinhnam Jeyken le kum hleiriat mi a nupi an hung feh. Indian cindan a si vek in Jeyken cu hmai ah a feh ih, a dunglam tthangphel (yard – pii thum) khat hrawng ihsin a nupi in, a lu ah thlaici dip pu phah in, a thlun. Tidai a kang mi tiva pakhat an thleng. Cui tiva kap ah, hitawk hmun ahcun, tiva kap lawng ih keuh ttheu mi fu vek phok kung an um. Tiva kap hrap malte an hung kai zik zawng ah cui' phok kung rul lak ihsin pawpi cu nunau parah a ra khir ih, leilung ah a nam thluk.

Jeyken cu dunglam a her tikah ttihphannak ruang ih tha khong thluh a nupi cun zangfah dilnak mitmeng thawn leilung ih tlu phah in a rak zoh ti a hmu. Pawpi cu nunau ih zaang parah a bok ih a ke pahnih thawn nunau ih liang khatlam khatlam a pal. Nunau ih lu tlun ciah ah kau zet in a kaa a ang. Kehlam mit le hna nei lo, a hngawng le hmai ih hriamhma pawl khal dam hrih lo mi pawpi a si.

Jeyken cu lungto ah a cang a si ko. A cangvai thei lo ih a ttong thei fawn lo. Ttihphannak le mangbangnak ruangah a umhmun ahcun a ding khong tthengttheng. Ttihnung sinsin ding ih a mithmai tlek siapsiap zo kirsawngter phah in pawpi cu rapthlakza in a hngirhngir rero. Cu thluh in nunau cu a vorhlam liang ihsin a thiar ih tiva khatlam ral pan in a feh. Nunau ih lu cu hnuailam ah a tlai ih a sam phelh darh aw le kehlam kut le a ke pawl cun vunnel an hrut vivo. Malte a rei tikah pawpi le nunau cu tiva khatlam ral hramlak sung ah an liam hlo.

Zangfakza nunau cu ttihphannak ruangah a lungci a mit asilole a thi zo in a lang. Cumi cu Jeyken in a nupi a hmuh netabiknak a si. A nupi cu pawpi ih a run nam thluk lai rori khal ah malte hman a ttapraak lo.    

Thla khat a rei hnu ah Ramapuram ihsin peng hnih hlatnak ah pawpi pakhat in rannung khaltu mipa nauhak a deh. Himi ttum ahcun a hrek ei zo mi ruak cu hrampi lakah an hmu. A lehhnu zarh thum hrawng ah minung pakhat deh a tuar lala. Himi ttum ih pawpi in a dehnak hmun cu Kollegal-Lokkanhalli-Bailur-Dimbum lamzin ih peng 21-nak pengban kiangte ah a si. Deh tuartu cu nunau kum 40 kiangkap, lamzin kuli (coolie) a si ih siimlam nazi panga zikte ah a rualpi pawl hmuahhmuah mithmuh ih deh a tuar mi a si. Malte sung a hnattuan cawl lawk in hramlak sungih ttangphel mallai a vung feh lai ah, khuitawk ihsi a ra suak ti theih lo mi pawpi in a rak zon ih a thiar hloh. Ttih le raap zet in a kiauraak ih, a kiangnai ih um pawl cun pawpi cu fiangte'n an rak hmu. A hmai ah hmasi (hmaphe) um mi, kehlam hna le mit nei lo pawpi a si!

Culai ahcun Sakta Coimbatore hmunram ih ka ramtawih licence cu a kum a rak cem kherkher. Sakta Coimbatore hmunram hi hramlak zung lam in Sakta Coimbatore taktak le Kollegal Ramtthen tiah hmun hnih in an tthen. Ukhruaiawknak lam ahcun Kollegal hi Sakta Coimbatore Pengpi sungah a um ko nan, Hramlaklam Zungtthen cun tunaite ahkhan  Hramlaklam Ramtthen pahnih ah a tuah mi a si. A kum a cem mi ka licence cun Sakta Coimbatore taktak le Dimbum ram a huap ih, Lokkanhalli, Bailur le Ramapuram cu Kollegal Ramtthen sungah an um. Ka licence hlun a kum tthan sal tum in a ttul mi sumpai ka kuat zawng ah thuthangca ah pawpi in sualral a suah netabiknak thuhla ka siar ngah. Curuangah ka thu ka tthin sal. Ni hra sung cawlh ka lak thei ruangah Bangalore ihsin zingpitte ah ka pok ih peng 87 hla ih um Kollegal Hramlaklam Zungtthen cu, cumi ni hrangih an on hlan ah, ka va thleng. Ramtawih theinak licence le pawpi thuhla ngah theih mi hmuahhmuah cu rei lo te ah ka ngah mai.

Milai sa-ei a cangvaihnak hmunram cu ka hrangah hmun thar deuh a si. Curuangah peng 25 hla ih um mi Ramapuram khawte ih hramlak deuthlam fate pakhat ah tthum aw ding in ka ruatcat. Lamzin biboh luarkai zet ah nazi pakhat le hrek ka feh hnu in cutawk hmun cu ka va thleng.

Tuah hmaisabik ding mi cu, pawpi philhloh sak ding ih ka rat thu sim phah in, Ramapuram tualsung minung pawl ih rinsannak ngah ding mi a si ti cu a fiang mai. Mipi pawl cun in thei dah lo ih, thuhla dikdawh tuk lo pawl in sim. An rel dan ahcun pawpi cu minung a deh hmaisabiknak Ponnachai Malai le, tlang-ak zuan ih zuan in, peng 60 hrawng hla ih a um mi Bailur karlak ih khuitawk hmun khal ah a um thei ti a si.

Ka lo sim zo bang in Bailur cu Kollegal ihsin peng 30 hrawng hlatnak, Kollegal-Lokkanhalli-Dimbum lamzin ih um mi khawte pakhat a si. Curuangah ka mawttaw thawn Kollegal ah kir sal in Bailur ka pan leh thei. Asilole Ramapuram ah ka mawttaw ka tanta ding ih, kil-thum-rin bial ih a kil thumnak rin zawh in, Ramapuram ihsin peng 19 deuhthaw a hla mi Bailur ih va feh khal a theih. A neta deuh ka hril. Ziangahtile Humhual Thingram ri ih um mi Hramlak khawteberek tampi ka pal phah thei ding ih, pawpi thuhla tthenkhat ka ngah khal ka beisei.

Cutin, a thaizing khawvan rual ah Ramapuram ih Hramlak Deuthlam te cu suahsan in Bailur lam ka pan thok. Lamzin cu nitlaklam pan deuh in a suk ih, thlanglam peng hnih ih um mi Humhual Thinghram taktak ramri sungih tlangmual fatakte pawl a khuhtu thlawhlai loram le hramhri kung tamnak hramlak pawl lakah a feh vivo. 

Khawteberk mallai ka pal phah. Asinan minung pawl cu sangka khar mi sunglam ah simaw, an sangka hram ah simaw, an rak um thluh. An rannung malte cu rannung hauhruang lenglam kiangte asilole an thlam kiangnai ih hrampi khopkham umlonak ah an thlah hai. Ziangahtile milai sa-ei thuhla cu a darh kau zet zo ih, cuvek can ih ra tlawngtu an ttihnak khal an pung zo.  

Suh theihnak hmun hmuahhmuah ah thuhla sut phah vivo in nuamnaite'n ka feh. Hitawk khawteberek ih umtu Sholaga hrinhnam hmuahhmuah in an kiangnai ah, mizan asilole nazi 72 sung ah pawpi huk awn an theih thu an rel. Hmun pakhat ahcun tthuan hrut pekte mi loram neitu ih thlam thawn ttangphel 100 lawng hlatnak ah pawpi a feh lai ih tang mi a keneh fiang zet in hmuh. Hmailam can ih ka ttulhai ding ruangah pawpi keneh pawl cu cipciarte'n ka tah. Asinan a rei hlan ah, hitawk hmun ih mipi pawl hin an ttihphannak luar tuk ruangah thuhla dik lo pumhlum asilole uarluartuk mi in sim ti ka thei. Khatlam ah, Ramapuram le Bailur karlak peng 19 ahhin pawpi ziangmawzat an um tla cu a si thei. A keneh ihsi ka ngah mi thuhla ahcun, pawpi pakhat in himi khawteberek pawl hi kan dunglam ni thum lole ni li ah a rak vehvai mi a si!

Siimlam nazi 5 ah Bailur ka thleng. Bailur khua cu deuthlam kul hrawng um mi khawte a si. Hitawk hmun ah pengban 21-nak kiang ih pawpi in nunau a deh lai rak hmutu lamzin hnattuantu pawl ka tong hai. Cu pawl cun ka tarlang zo mi pawl kha in sim. An rel uar hleice mi cu pawpi ih hmel sisawi thuhla a si. Pawpi in a kiauraak rero mi lamzin kuli nunau hrampi lakih a thiar hloh laifang ah, ttihphannak ruangah an umhmun ah khong ttheuttheu in an rak ding thluh ih, pawpi cu fiang zet in rak hmu hai.

Hramlaklam Zungtthen Deuthlam naibaik cu Dimbum lam pantu mawttaw zin ah a um ih peng thum le hrek a hla. Lamzin khatlam khatlam ah Humhual Thingram an um vee. Tu hi nazi 5:30 a si ruangah nazi pakhat a rei cun khua a thim ding ti ka thei. Curuangah peng thum le hrek cu kekar sau pipi'n ka feh ih khua a thim hlan te ah Hramlak Bangla te cu ka va thleng.

Ni cu Bangla ihsin peng thum hrawng hlatnak ih um mi Billigirirangan Tlangmual dunglam ah a liamnak a rei thlang. Varanda ah kut retnak um tohkham sang hlun le kiak zo pakhat dir ih ka to zawng ah, khua a thim zik thlang ti theihtertu utawng le ram-ar khuang awn pawl in in rak hmuak hai. Nitlaklam tlangtluan ihsi rung ttumsuk zukneng pacang ih ai-awn cu bangla le tlangmual tawhram karlak horkuam sah zet sungah a rung khawk ruangro ih ngai nuam ka ti zet. Himi horkuam ih thingkung zim siar cawk lo phah aw mi cu unau hmelpalh can ahcun kawzaw dum vek a si. 

Nazi hrek hman rei deuh hlan ah khawthim mepmep can a rung thleng nan, demde million khat lai cawl lo ih an tleu serhso ruangah zan cu a vang hiamhi phah. Khawthim hmulhmuk can ih zuang ttheu elfin khuavang fatakte pawl bang in, an mei-inn tleu fiang riahri zet an thiar ih hrampi bur le thingkung zim hmuahhmuah pan in hmun tin ah an zuang nerno rero. Vei hnih khatte ahcun a rual in an tleu surso. Cumi can ah, an futkhawmnak thingkung asilole hrampi bur ahcun thilnung fatakte thawng tampi ih tuah mi tleu tumpi a hung um. An tleu cu a nemno zet. Cu thluh cun, a rual ih an tleu surso can maltakte a um sal hlan cu, hramlak khawthim dum miammiam a pharhdarh aw ttheu.

Cumi zan cu tuante'n ka it. Bangla te ih pindan laili zial parah ka riak. Asinan zinglam nazi 2 ah pawpi pakhat hrum awn in i tthang. Horkuam a paltlang phah ah a khattawk in a hrum ih, hlaral a va thlen in a reh.    

A thaizing zingpit ah Bailur ah ka va kir ih tualsung ramtawi pacang pahnih bomnak dil in, thangtarh ding ah cawcang no pathum ka lei. Cawcang pakhat cu zan ih pawpi ai awn ka theihnak hmun, bangla nitlaklam horkuam ih luang mi tiva kap ah kan hreng. A pahnihnak cu, Bailur le Hramlak Bangla lailak, lamzin ihsin ttangphel 100 fangfang hlatnak hmun thelhkolh fatakte ah kan hreng. A pathumnak hreng ding in pawpi in lamzin hnattuantu a dehnak hmun, pengban 21-nak ah kan va feh kir. Hitawk hmun kiang ahhin Oddam Betta Halla timi hramlak tiva pakhat in lamzin a run tan. Tiva kap khatlam khatlam cu, Hramlaklam Zungtthen in thingram cinnak hrangih a vat mi hmun bi pakhat ti bak lo cu, pit zet in rua an kho. Vat mi hmun ahcun an nung khawsuak thei maw timi zohfelnak ah thingkung ci phunphun an cing. I bawmtu pawl cun vat mi hmun ahhin pawpi pakhat a feh ttheu ti in sim ih an rel mi cu a dik ti ka hmu. Hmun thum ah pawpi neh hlun le tharhlam thawkhat zet an um hai. Keneh tharhlam bik cu ka zohfel hnu ah, mizansun lam ah khawteberek ih ka hmuh mi thawn ka khaikhin. An pahnih in pawpi pa pakhat ih keneh veve an si. Asinan Hramlak Zungtthen in thing cinnak hrangih a vat mi hmun ihta cu a tar in a rit deuh.   

Thangtarh pathumnak cu Oddam Betta Halla tiva in himi thing cinnak hmuan a run palnak ih hmun thelhkolh deuh ah kan hreng.

Himi hmuahhmuah kan ttheh tikah siimlam nazi 5:30 a si thlang. Bailur khawte ih kan ra kir tikah Solaga hrinhnam pacang taksa ttha le zoh-rem pakhat in i ra pan. Cu pa cun milai sa-ei ih deh hmaisabik mi nu ih pasal Jeyken a si thu amahte'n hmeltheihnak i tuah. Ponnachai Malai tlang hrap ih hna a ttuannak khawfi hmuan kiang ihsi fehtu khualtlawng pawl in pawpi kap tum in Ramapuram khua ih Sahib (Indian pawl in English pawl ttihzahnak ih an kawhnak hmin) pakhat a rat thu an sim. A nupi thattui' parih phubalak duhnak hlir ih a khah ruangah khawfi hmuan neitu in keimah bawm ding in Ramapuram ih a ra feh a siansak. Ramapuram a thlen tikah Bailur ka pan zo thu an rak sim ih, cutawk ihsin amahte'n i run dawi thlun cih.

I bawm tumnak le i hawl buainak parah Jeyken cu lungawithu ka sim ih ka bulpak bawmtu ah ka la cih. A hmuihmel um dan le pawpi thah theinak ding ih ka tum maw ruh saruh timi thutluknak hngetkhoh a neih mi ka duh. Ka cohlan ruangah Jeyken cu a hni-no (smile) ih lungawithu i sim. Asinan hlawhman pakhatkhat pek ding cu nasa zet in i el. I bawm pumhlum rori a tumtah thu khal fiangte'n i sim.      

Hramlak Bangla ah ka kir sal. Jeyken le i bawmtu dang pahnih cu thaizing zingpitte'n pengban 21-nak kiang ih hren mi thangtarh rak hal ding ah ka cah ta hai. Keimah cun thangtarh dang pahnih ka va hal ding. A thaizing ah horkuam ih tiva tawhram ah kan hren mi cawcang hal hmaisa in, bangla le Bailur lailak hramlak ih thangtarh cu neta ah ka hal. An pahnih in an him ih an kiang ih um mi vunnel khal ah pawpi keneh hnuhma hmuh ding a um lo. Cu thluh cun Bailur ah ka feh ih ka rualpi pathum ka rak hngak. Nazi pakhat sungah an ra thleng ih thangtarh pathumnak khal a him lai thu in sim.  

Jeyken le Solaga pacang pakhat cu khaw sung ah tanta in pacang pakhat ka hruai ih hramlak ah kan feh. Ka hruai mi Sholaga ramtawipa cu cutawk hramlak ih ramsa kong pawl thei zet tu an timi a si. Nitlaklam ah Biligirirangan tlangtluan tawhram thlen tiang kan feh. Hitawk hmunram hmuahhmuah hi ka theih dah lo mi an si ruangah hmai ah ka fehter ih, ka kut ah tiar aw cia ih rifle keng in a dunglam ihsin ka kil. Solaga hrinhnam pawl hi hramlak minung hrimhrim an si. I hruaitu cun ramsa kong pakhat hnu pakhat a suk a so ih kan hrawh rero lai, kham kuar thim miammiam pawl sungih kan lut lai, raw hnah thuah aw thliangthliang kian in bok deuhtaw ih kan feh lai, le in awktangtu malte'n-i-hngak-hrih hling (wait-a-bit thorn) kan khiak lai pawl khal ah thinthirnak zianghman a neih hmel lo. Asinan pawpi hnuhma tharhlam zianghman kan hmu lo. Hmun pakhat ahcun tlavang pacang tum zet pakhat ih hnuhma kan hmu ih, a dang pakhat ah a fate pawl thawi' vak mi tlavang pinu pakhat ih hnuhma kan hmu. Asinan kan hawl mi pawpi cun cutawk ramsa kong cu a zawh lo ti a lang.

Hramlak Bangla te ih kan thlen sal ahcun siimlam nazi pathum a ti zik thlang ih, tlaikhaw hnu ah suncaw dai kan ei. Sholaga pacang cun meisa a muah ih, kei in no tampi daih ti sa ka awm. Cu thluh ah bangla hruang sungih tikhur fate ihta tidai khai in ti ka bual ih a dai nuam zet.

Siimlam nazi panga ah Sholaga pacang thawn Bailur ah kan kir ih Jeyken, amah le Sholaga pacang dang pakhat cu a thaizing ah pengban 21-nak ih thangtarh va hal ding in ka cah hai. Bangla ih ka thlen sal ahcun nazi pasarih a luan zo. Cumi zan cu thaw zet in ka itthat. I hnaihnoktu pawpi hrum awn khal a um lo. A thaizing zingpitte ah thangtarh dang pahnih ka va hal sal. An pahnih in an himdam.    

Hramlak Bangla ah ra kir in ttamhnem fangfang rawl ka ei hnu ah Bailur lam ka pan. Lamzin tluan ah pawpi keneh a um maw ti'n khimkhuahte'n ka zoh phah vivo. Pawpi pakhat hman in lamzin an tankai lo. Zinglam nazi 9:15 ah Bailur khua ka thleng ih ka kaithlun pawl ka rak hngak. Nazi pahra kim hlan ah an ra kir ih, pawpi in kan thangtarh a deh thu le a thiar thu in ra sim. Kan hrennak hri keu catnak cang a rak thiam a si hmang.

Vantthat thlak zet in, cuvek thilthleng thei dinhmun hrang khal ih timlam aw cia in ka ra ih, ka tipuan phurhbawm ah detmei le zan ramtawih can ih ttul mi thilri pawl ka rak thun. A rang thei patawp in kan va feh kir sal ih sundir malte luan fangfang ah cawcang kan hrennak hmun cu kan va thleng. Thangtarh a naihniam lai ih pawpi keneh pawl cu ttangphel kul hlatnak ih leilung nem parah an lang. Pawpi keneh cu ka zohfel tikah a pa si lo in a nu a rak si. Cutawk hmun ihsin a netkharnak hrangah cawcang cu a run zon ih a deh hnu ah a ke kan hrennak hri cu a keu cat.  

Cawcang cu ziangtluk ih hla ah a thiar ding ti kan theih lo. Curuangah pawpi hnuhma ka zawt sung ah ka rualpi pawl cu pengban 21-nak ah siimlam nazi 3 tiang in rak hngak ding in ka sim. Pawpi in hla deuh tiang a thiar ahcun keimahte'n relhthupnak ding ka tawlrel ding ih, zanvar in pawpi ra kirsal can ka rak bawh ding. Cuvek a si ahcun nazi 3 ah ka ra kir lo ding ih, annih khal Bailur ah an rak tlung hai ding. Asinan pawpi in nai deuh ih a tanta ahcun ka ra kir ding ih ttheng remcang deuh in tuahsak ding in ka rualpi pawl cu ka ra ko hai ding.

A hmaisalam ttangphel 200 sung cu pawpi cun cawcang cu a dirh le thiar a thleithlak. Tthangphel 200 hnu cun tiva kiangkap leilung niamnak ih keuh mi raw kung pawl umnak a cem. Cu thluh ah lantana kung sah zet ih umnak hmun ah a lut . Cawcang rit a thiar ruangah lantana kung pawl cun a feh an dawnkham zet ti a lang. Hitawk ihsin, pawpi in an deh mi an thiar phahphah ttheu dan vek in, cawcang cu a liang parah a suan soh ruangah a sulhnu zawt a harsa thlang ngaingai.   

Cawcang ketin lole ki in a khattawk ih thinghge ro a kiakter mi lo bak cu pawpi fehnak lamzin kawhhmuh theitu dang a um lo. Hrampi rop phah aw le lantana hnah ttil pawl in pawpi keneh lang thei lo ding in an kham thluh. Curuangah feh a sawt lo zet ih thil umdan khal ka duhdan a si lo. Ziangahtile a thluak hmuahhmuah ih a hnuhma ngaihsak a ttul ruangah, rin-lo-paral ih do thutthinak ihsi mah le mah kilhimawknak ding ah, ka thinlung ka pek ding zat ka pek thei lo phah. A netnak ahcun lantana umnak cu a cem ih hramlak thelh deuh a thleng. Hramlak thelh deuh ahcun kang deuh in thingkung an um ih, thingkung hnuai ahcun sunlu kung niamtete an um.

Pawpi in cawcang a tthumnak hmun pahnih ka va hmu. Tu ahcun pan tum mi hmun hranpa a nei ti a fiang thlang. A pan tum mi hmun si thei ding ih zum-um bik cu rawl a pek ding mi a fate pawl umnak puk a si thei.  

  

Pawpi hnuhma cu a so lam a pan vivo ih, leilung khal lungto a tam vio. A netnak ahcun thingkung karlak ong ihsin, ka dinnak tlunlam pii 200 zawn hrawng, furlong hnih hrawng hlatnak ih um mi tlang pawng fate ka hun hmu. Tu ahcun ka thlun mi ramsa cu milai sa-ei a si lo ti a fiang thlang tiah ka ruat. Ziangahtile, milai sa-ei cu a nu maw a pa a si timi fiang verver hrih lo hman sehla, ka ngah zo mi thuhla hmuahhmuah cun pawpi pinu si lo in pawpi pa a si ti an tarlang. Khatlam ah, milai sa-ei cu kehlam mit le hna nei nawn lo a si ruangah, ka thlun mi ramsa hi vei khat te ka hmuh duak thei ahcun, milai sa-ei a si le si lo cu ka fiang verver cih mai ding.  

Ziangtin ka zoh duak thei ding timi cu ka buainak a si. Kan tonawk tiang ih va feh ding timi cu thuhla fiang ngahnak ding olsam bik a si. Asinan cumi cu ka duhzawng a si hrot lo. Ziangahtile, milai sa-ei a rak si lo hman ah, a fate pawl thawi' an umnak puk sangka va kingtu minung cu pawpi cun a rak cohlang lo nasa ding ti a fiang.

Asinan hmailam ka pan. Tu ahcun lung khokrok lak ih cawcang a thiar buainak ah, cawcang thisen maltakte tang mi in a sulhnu an langter ih, a hnuhma zawt a olsam thlang.

A hrek ka thleng thlang ih, a hrek ka feh leh cun tlang pawng zim ka thleng ding. Hitawk ihsi cun lungto tumpipi an peng aw khawm. Pawpi cun a thiar mi cawcang cu lungto karlak ih a tarhlonak ding in a hel kual phah ruangah, a hnuhma cu lungto tumpipi karlak ahcun a lut thul, a suak thul. Tu ahhin siimlam nazi pathum kimnak ding minute pahra a duh lai ih, ni in lungto pawl cu ren lo baksak ih a sat (em). Curuangah lungto pawl cun, thil rawhnak thuk tumpi sangka ih mi a em vek in, ka hmai in em kir nasa ve. Ka hnipuan cu ka thlan in a ciah ciar thluh. Ka thlan cu ka biang kang-ut le tleu lengleng le ka mit ah tiva bang in an rung luang ih ka hmur kap deng ah an rung thleng. Thinthirza cui' can te ahcun, ka thlan cu ka rak liak ih, a al zuamzo deuh ti khal ka mang lai.  Rak liak cu ka tumhrim mi cu a si hran lo nan!   

Lungto sa hiamhiam lakih ka feh lai ahcun ka rubber kedam cun thawmvang a nei lo. Lungto dunglam ah ziang a um ti thei lo lawlaw in, lungto kel pakhat hnu pakhat ka va thleng. Cu thluh ah degree 30 hrawng ih hrap in leilung kaiso a hun sawhtu lungto hrap suk pakhat umnak ka va thleng. Cui lungto hrap suk cun lei kuar puan deuh pakhat a umter. Lei kuar cu puk ti tlak ngaingai a si ciah lo. Cutawk ahcun an hnuailam ah rong var um in, a dum thawn a ttial mi khawfi rong naih deuh rong eng (brown) nei thil hlum pahnih ka hei hmu. Cui thil hlum pahnih cu pakhat le pakhat nen aw kual rero phah in 'i-kaih-thei-len-i-kai-aw' (catch-me-if-you-can) timi an lek. Himi lehnak hi thazang hman tam ttul zet lehnak a si. Cumi thil hlum pahnih cu pawpi fate an si ih, an rak lek aw rero lai!

Kei cu pawpi sulhnu ka zawtnak hmun ahcun ka cawl. Thil cangvai umsun cu 'kilik' ti fangfang ih awn mi rifle mawn kau awn theih tham lo te a si. Asinan cumi cu a rak tawk! Pawpi fa no te lawng an si lai ko nan, tesinfa pekawk sawng vivo mi, thinhriknung ih thil theihtheinak cu an suahthlak ihsin an run som nung ve. An pomawk mi thlah aw in an cawl ih, ziang ka si ti in zoh.     

Tu tiang khal ah khami kha ka mitthlam ah fiang zet in a lang lai. Pawpi fate pakhat cun sualnak nei lo mitmeng thawn thinphang hiahite'n i zoh. A dang pakhat cun ngaihlonak ruangih siksik (hiss) ding in a mithmai a kirter.

A siksik awn cu hremhmun tawh ongtu a si. Ziangahtile a siksik awn ruangah pawpi pinu itthat cu a tthang. Tlir durdo ko ih huk phah in puk sung ihsin a ra tlan zurzo ih, a fate pawl a taksa thawn ra hum phah in, keimah i ra pan turto.

Kan karlak cu ttangphel 20 hrawng a si men thei. A ra tlan phei vivo lai ahcun ka meithal thawn a mit karlak ka tin. Ttangphel panga hlatnak a ra thlen ah a cawl. Leilung ah bok in, tleu zohzo ko in a mit a meng ih a kaa khal kau zet in a ang. A huk le hngirhngir awn cun ka dinnak leilung cu a tlir durdo rero. Pawpi diktak a si. Asinan milai sa-ei a si lo!

Mangbang thlak bik miangmo cu i ra zon thleng lo mi kha a si. A ra thlen zawng can netkhawt ah a raltthatnak a cem. Ttongkam tluangtlam bik thawn, "Zamrangte'n tlansuak aw, ka fate pawl hi tuahmawh hlah, na tuahmawh ahcun ka lo that ding," tiah i sim.

A thupek cu lungawite'n thlun ka tum. Kar khat hnu kar khat in, dunglam ah ka sip hrethro. Ka kir lai khal ah ka mit cun amah lawnglawng a zoh ih, ka rifle tinnak zawn khal tthimte tia hman ka tthawn lo. Ka mehtok khal rifle zangte ah ka thluah ringring lai.  

Pawpi pinu cu a umhmun ah a um ringring lai! Ziang ka tuah ti a theithiam a bang. Tuahmawh i duh lo timi, le a fate pawl a hum men a si ti ka theithiam. I ttih tla a si thei. Kei khal in ka ttih ve! Asinan kei khal in amah  va tuahmawh siseh, cui' innsang aipuang duhnung te va siatsuah siseh, ka duh ve lo.

Curuangah dunglam ah ka kir vivo. Pawpi pinu cu a huk peh dumdo rero. Amah phentu lungto kel hmaisabik ka thleng. Cumi hnu lawng ah ka fehnak hmun thei thei ding in, zamrangte'n ka dunglam ka zoh kir duak ngam. Tu ahcun pawpi pinu cu a huk a cawl nan, a hrum rero lai. A hrum awn a um sung ahcun, a umnak hmun ka theih thei ruangah, ka him ti ka thei.

Lungto tumpi pakhat ka lan leh. Cutawk ihsi cun a thinlung thleng sal in i ra pannak can a neih man ding hlan ah zamrangte'n ka kir vivo. A hrum awn a cawl. Cutikah thil ttihnung taktak a thleng thlang ti ka thei. A fate pawl hnenah a kir tla a si thei ih, i run dawi khal a si thei. Cop le cop ih ka dunglam zoh rero phah in, tlangmual hnuailam ah a cak thei patawp in ka tlan suk. A rei hlan ah thingkung le sunhlu kung pawl umnak ka thleng. Cu thluh ah harsa zet ih pawpi hnuhma ka zawtnak lantana kung pawl umnak ka thleng. A netnak ahcun raw kung pawl umnak le lamzin ka va thleng.

Lamzin ka thlen ahcun siimlam nazi 4:30 a si ih, ka fial vek in, ka rualpi pawl cu Bailur ah an rak kir zo. Khawthimnak ding nazi pahnih lawng a duh thlang ih, peng kua ka feh a ttul lai fawn. Cuti cu a si hman nan, kuak vun fawp lohli ding in lamzin sir ah minute nga sung ka to ta. Kuak fawp ta ka phu hrimhrim in ka thei. Pawpi pinu kap tengteng ttul dinhmun ih ka thlen lo ruangah ka lung a awi zet fawn. Ziangahtile pawpi fate pahnih kha ka thluak sungah tharhlam zet in an lang lai.

Bailur khua ka thlen ahcun nazi paruk le hrek a luan zo. Ka rualpi pawl cun ka thuhla theih hiar ttiattia in in rak hngak. Thuhla um dan ka sim tikah, pawpi pinu in mi a zon hnu ah zon thleng lawlaw lo ih a um cu thil um dah lo a si tiah an lung a kim ve.      

Hramlak Bangla ka pan netabiknak ding hrangih Bailur khua ka suahsan sal can ahcun khua a thim zo. Ka feh phah ah Bailur le bangla lailak, lamzin ihsi hlatlonak hramlak thelhkolh, ih kan hren mi thangtarh pakhat cu vung halh a ttha ding vek in ka thei. Himi ruahnak hi ziangtin a rung um ti ka rel thei lo. A hleice in zinglam ih Bailur khua ka pan phah ah ka hal zo fawn. Asinan halh i fialtu cu thinhriknung a si ih, ka nun hi thinhriknung ih fial dan thawn vei tampi ka rak hmang ttheu. Lamzin ihsin ka pial ih thangtarh kan hrennak hmun kolh ih va thleng mi ke-feh-zin ka zawh. A thim thawkhat pam. Asinan, van rong pawl fai riahriah ih arsi eng zet pawl an rung tleu ruangah khawthim cu a zia-um deuh. Ka kiangkap ih hrampi pawl cu thla pianhmang vek an pu. Thli cu, a cangcang ah, thawpi thawt awn vek in lamzin rikham tuahtu fur thingkung hngettek pawl lak ah a hrang huho. Awn dim thei patawp in leilung ih a ttil mi tlor hnah hlai hliaphliap pawl cu zan ih lar aw ttheu pangang thla tumpi an bang lamlam.      

Ka thangtarh ka hrennak hramlak theipi kung fate hnuai ah ka va feh. Cutawk zawn ahcun thingkung phenthlam an thim cuang ih, cawcang cu a eng a si fawn. Ka kiang naitakte ka va thlen hlan tiang cu ka hmu thei lo. Ka va naihniam ruangih thin thir si awm tak in a hung ding ttualtto. A cangvaih thutthi ruangah kei khal ka thin a phu dukdi. Tuahmawh a tong hrih lo. A ke ihsi ka hrennak hridai a rak ngerh aw thluh pang maw ti zoh ding in a khatlam ah ka va feh.

Cumi ciah ah milai sa-ei in i run zon.

Cawcang khatlam kap ih ka rak feh cu ka van a ttha. Ziangahtile keimah le pawpi karlak ah cawcang a um ah a cang. Asinan ka thin a thir nasa ti cu ka pheh lo.

Mitu ciah ih ka ra suahnak hramlak ihsin 'Woof' timi awn-au rapthlak a ra thang dumdo. Cawcang cu a her vuatvo. Ka dunglam ah theipi kung ret in cawcang dunglam ahcun ka khir kual vivo ve. Ka khir rual ah hridai in i rak awk thlu dengmang sapbai. Meikhu rong thil pianhmang tumpi pakhat a ra khir ih, cumi khing rit cun cawcang cu a delh thluk.

Asinan pawpi cun cawcang ih hngawng asilole or cu a keu lo. A dung ih um mi keimah ra zonnak hrangah a run khirhnawh men mi a si. Vantthat thlak zet in, cawcang a tluk ruangah pawpi ih khir dan a cingpen phah. A khir cingpen lo sehla cun mitthep kar ah i ra zon peh thei cih ding.

Cawcang tlu taksa sawihnin aw par ihsi a thiarfihlimawk zawng ciah ah ka cerek cu a mit pahnih karlak ah a lut. Cawcang parih bok pawpi taksa cu dunglam ah a herh aw ttuatto. Cu thluh vete'n cawcang cu a hung ding sal ttuntto. A hmailam ke pahnih cu hmailam ah an hor tlu deuh.

Ruat ta hran lo in pawpi ih kehlam liang a si ding ti ih ka zumnak zawn ah ka kap sal cih mai. Cawcang cu a tlu rupri! Pawpi cu cawcang par ihsin a tolh thla ih ka lam i ra pan. Cumi rual ah a hngawng ah ka kap bet.

Cawcang cu a cangvai nawn lo. Pawpi cu a tha a caih ih nasate'n a tal vuatvo. A netnak ahcun ziangkim in a reh reprep.  

Rifle parih detmei eng ihsin ka cerek hmaisabik cu pawpi luruh sungah a lut ti a lang. Ka cerek pahnihnak cu a rak niam tuk. Ka .405 rifle cerek rit zet cun pawpi awm a hnor hnu ah cawcang hnak sungah pop rapthlak zet pakhat a vung tuah. A ttul hran lemlo mi ka cerek pathumnak cun pawpi or a ngah tlang ih, ong pakhat a umter. Asinan, a tumhrim mi si hran lo hmansehla, ka nunnak runtu a si thotho mi zangfakza cawcang ka thah ngah pang cu a poi nasa.

Ka kut an tthia, ka khuk tha an dor ih, dam lo nasa tuk vek in ka um thutthi. Cumi siimlam thilthleng hnu ih ka ton sal lala mi cu a ti thutthi tuk. Theipi kung hngohsan in leilung ah ka to ih, ka kut in ka cal ka hun tham tikah, a dai ttuamtto ti ka thei ka thin a phang.

Cutawk ah ziangtluk rei ka um ti ka thei lo. Cu thluh in ka kuaite ka vun dap ih kuhsi ka thun hnu ah ka cawng. Kuak khu ka hlik hmaisat mi mallai cun ka tha tthia luar tuk cu an zia-umter ih, a rei hlan ah lamzin hung thleng in, Bailur khawte lam ah keimai' keneh ka thlun kir sal. 

Thinlung sa hiamhiam, thuhla theih hiar ttiattia, le beiseinak nasa zet thawn khaw sung mipi pawl cu lamzin ah an rak umkhawm. Ka meithal puak vei thum cu kiangkap tlangmual pawl ah thangkhawk in, horkuam tluan le lungto tamnak tlangtluan pawl tiang ih a khawk peh vivo ruangah an rak thei thluh. Bangla ka pannak zin ah ramsa pakhatkhat ih do ka tuar a si an rak zum. Asinan i dotu cu milai sa-ei maw, savom tthenkhat maw, sai (vui) a si ding ti an ruat suak thei lo.

Khawthim riari lak ihsi ka hung suah in hmuh vete'n i hmuak ding in an ra tlan ttutto. Ka siahlawh pathum cu a hmaisabik ah an ra. Lamzin sir ah to in thuhla um dan ka sim hai. Mak tinak le zum theilonak ruangah an kaa an ang hiahia. Cu thluh ah lungawipinak le ka him ruangih an lungawinak pawl in sim ciamco.

Ka hmai ah cawhnawi tharhlam hlum thurtho lai 'chattie' khat le banhla thlar khat an ra hung. Laksawng ahcun thil cangtlung tuk cu si lo hman sehla, khaw sung mi pawl ih thinlung taktak lungawinak a tarlang.

Nazi hrek a rei cun khaw sung mipi hmuahhmuah cu pawpi zawn ding in mei-inn le zinan sertom pawl, fung khohkhah pakhat, le hridai kual tampi thawn an timlam aw khawm.  Pawpi umnak ah kan kir sal ih, minung sawmnga lenglo cun thil umdan danglam an hmuh tikah, mangbang in an mit a phaw keke thluh. Jeyken cu zangfah a um hleice zet. A nam thawn pawpi a sat thok tikah, ka cerek in a siatsuah thluh dengmang mi pawpi phaw a siatsuah bet ding ruangah ka zaang a ram. Curuangah nem zet si, khoh zet fawn in ka dirhtthawn. Cu thluh ah, a nupi thi zo vun ruat in, sup aw thei nawn lo'n a ttap ciamco.

Pacang cakvak le ralttha pakhat thinlung thuk zet tuarnak thawi' a ttah lai hmuh hi thil nuam lo zet a si. Cuihleiah, hivek riahsiatnak hi a kangkai aw thei. A ttah ka hmuh tikah ka dang sungah thil sawhhngong aw danglam pakhat a hung um ih, tawkfang tiang cu a reh lohli thei lo.

Thilthleng danglam pakhat ti bak lo cu, rel ding a tang tam nawn lo. A thaizing ah bangla lam pan in Jeyken a ra. Mizan ih lamzin ka pialsannak zawn a rak pal phah. Cutawk ihsi ttangphel sawmnga a feh lan hnu ah zunpawng tlan ding in sunhlu kung pakhat dung ah a feh. Cutawk ah mizan ih pawpi in i rak bawh hmaisabiknak hmun a va hmu. Ka kiangnai ah a rak um ih, lamzin ih ka veivah lai i rak hmu, asilole, i rak thei ti a fiang.

Jeyken in a thil hmuh mi i sim tikah keimah rori ih va cekfel ding in kan va kir sal. A rel mi a dik ti ka va hmu. Vunnel nem parah fiang zet in pawpi keneh an um ih, ka va thlen ding i rak bawhnak nazi hleihnih lenglo a rei zo cing in, a taksa khing in sunhlu kung hnuai ih phok kung le hrampi nem a nen mi khal a tthenkhat cu an tlu lai.

Cuti cing in mi tthenkhat cun Vanlam Bomnak, hruaitu-thlarau, thinhriknung, asilole theihzung paruknak (sixth-sense), nangmai' duh dandan in va ko mai awla, tivek hi a um lo tiah in el ttheu. Kei cun Vanlam Bomnak timi hnak in a zumlothu pawl hi theihthiam an harsawn in ka thei ve thung!

Hminsin: Kenneth Anderson ih "Man-Eaters and Jungle Killers" cabu cahmai 141-162 ih 'Ramapuram Tiger' leh mi a si.