Mohan ih Milai Dehtu

Mohan ih Milai Dehtu

I

Himalaya tlangtluan ih kan tthal inn ihsin peng hleiriat a hlatnak ah, nisuahlam in nitlaklam ih a khang aw mi tlangtluan sau pakhat a um. Cui tlangtluan cu pii 9,000 tluk a sang. Himi tlangtluan nisuahlam deng ih a luzim lam hmun hrap ah rang rawl ih hman ttheu mi hramlak sangvut hrampi kung tampi an keuh. Cumi hrampi pawl umnak hnuai ihsin tlangmual cu lung bangh (lungpang/lungto kham) tam zetzet pehzom aw in, a hnuai ih Kosi tiva tiang hrap zet in a vung suk thla.

Ni khat cu rang rawl at ding in tlangtluan saklam kap hmun hrap ah nupinu le fala tleirawl pawl an khua ihsin an pok. Rang rawl an at lai ah an lak ah pawpi pakhat a rung zuang lut thutthi. Thinphang ih an tlandarh lai ah nunau upa deuh pakhat cu a bah pang ih, hmun hrap ah tawlh thla in, lung bangh hnuai ah a vung tla liam. Nunau pawl ih kiaurak awn in a thin a thirter ruangah pawpi cu, danglam zet ih a ra suah thutthi bang in, danglam zet in a hlo vuarvi sal. Nunau pawl cu an ttihphannak a zia-um deuh hnu ah an tong aw khawm sal ih hrampi keuhnak tlang hrap thlanglam ah an vung feh khawm. Lung bangh tlun ihsin an vun zoh tikah,  an rualpi cu an hnuailam khuimawcin hlatnak ih lungto for suak fatakte pakhat a rak tang ti an hmu.

Nunau cun bese zet in a hriam aw tiah a sim hai. Lehhnu ah, a ke pakhat a kiak, a hnakruh tampi an kiak ih, a cangvai thei lo ti an hmu sal. Runsuah dan ding kalhmang tampi an relkhawm ih, a netnak ahcun pacang pawl ih ttuanvo a si tiah thutluknak an tuah. Zohman in cutawk hmun ih rung tan an duh lo ruangah, hriamtuartu nunau cu, khua ah vung tlung in bomnak an vung dil ding thu an sim. Asinan amah lawng ih tan lo ding in zangfah a dil hai. A dil nasat tuk ruangah kum hleiruk mi nunau tleirawl pakhat cun run umpi ding ah a pum a pe aw. Cutin, mi dang pawl khaw sung ih an vung feh tikah, tleirawl te cu, lungbangh kek kuar pal phah in, lung for suak fate ahcun a vung ttum.  

Lungto for suak cu lung bangh ih hrek tiang lawng a thleng ih, nunau ih tannak ihsi ttangphel malte hlatnak ah hmun kuar pakhat a um. Lungto for suak ihsin a hnuailam pii za tampi ih lungto pawl lakah a vung tlak a phan ruangah, tleirawl hnen ahcun cutawk hmun kuar ih va tthawn ding in a dil. Cui' hnattuan harsa le ttihnung zet cu tleirawl cun hlawhtlingte'n a tuahsak thei. Hmun kuar cu mi pakhat tlem lawng a si ruangah tleirawl cu lungto forsuak ahcun nunau lam hoi in totuk in a to. Cutawk hmun hman cu Indian miphun lawng totuk ih to theinak ding ci a si.

Khaw sung cu peng li a hla. Nunau pahnih cun an rualpi pawl khaw sung an thlen ding can, cuvek sun laifang ah zovek pacang pawl hawl an theih ding, thilthleng simfiangnak ah ziangtluk a rei ding ih, a netnak ah, runsuaktu mibur ziangtik can ah an ra thleng thei ding, tivek pawl tu le tu an ttuat sal rero.

An kiangnai ih relh pawpi in a theih an phan ruangah dim tete'n an be aw. Culai fang ah nunau cu tleirawl zoh phah in a khabe tla hnuaphni khop in a mithmai a um. Tleirawl cun nunau ih mithmai ah ttih le rapnak a lang ruangah a zohnak zawn zoh ding in a lu a vun her ih, lung bangh kek ihsin lungto for suak lam ih ra feh rero pawpi cu a liang tlun ihsin a hei hmu.

Kan lak ah zanmang siavabik ihsi luat dahtu malte cu kan um ka zum. Zanmang sia ahcun, ramsa sualral ttihnungza pawl in kanmah siatsuah ding ih in ra pan lai fang ah, ttih tuk ruangih kutke cang thei lo le au khal au suak thei lo in kan um ih, thlanhribaksen ih in ciah thluh lai ah kiauraak phah ih hung tthangharh thutthi in, zanmang men a rak si ruangih Vancung lam lungawithu simnak nei dahtu hi mi malte cu kan um ka zum. Asinan tleirawl vanduai hrang ahcun lungawi zet ih hung tthangharhnak ding a um ve lo. Suangtuahnak malte lawng hman in cui thilthleng cu vun hmuh theih a si. Lungto for suak cu lung bangh kek umnak ihsin hriamhma tuar nunau ih umnak tiang lawng a si. Totuk ih to nunau tleirawl nauhak te cun, amai' umnak lam ah bokvak in nuamtetei' ra khawt rero pawpi cu a totuk phah cun ttih zet in a rak zoh rero men. Tlannak ding lamzin a um lo ih, bawmtu khal a nei lo.   

Ka rualpi hlun Mothi Singh in cutawk khua ih a fanu dam lo a rak veh lai fang ah nunau pawl an rung thleng ih, runsuaktu mibur cu amah in a hruai hai. Runsuaktu pawl in hrampi keuhnak tlangmual hrap ah vung suk in lung bangh hnuailam an vun zoh tikah lungci mit ih it hriamhma tuar nunau, le lungto for suak parih thisen ttekdarh pawl an va hmu.

Hriamhma tuar nunau cu khaw sung ah an thiar. A lung a fim sal ih thuhla um dan a rel thluh tikah Mothi Singh cu i ra tong ding in peng hleiriat ih hla ah a ra feh. Anih hi kum sawmruk luan putar a si. Asinan a bangh ruangah a cawlh hrih a ttul ka ti khal ah a duh cuang lo. Curuangah va hliakhlai ding in kan pok tlang. Asinan zianghman tuah thei mi ka nei lo. Ziangahtile ka va thlen ah nazi kulhluan li a rak liam zo ih, pawpi in  hriamhma tuar nunau umpi ding ih pumpe aw tu tleirawl ralttha ih ruak a rak hlah mi cu ruh malte le thisen thawn a ciahpiah aw mi hnipuan tlek pawl lawng an si.

Himi hi lehhnu ah Cozah in "Mohan Milai Dehtu" ti ih a run hminsin leh mi pawpi ih deh hmaisabik mi minung a si.  

Pawpi cun nunau tleirawl a deh hnu ah, thlatang sung cu Kosi horkuam ah a vung suk. A fehnak lamzin ah minung a deh phah vivo ih, a deh mi lak ahcun Senpi Hnattuan Zungtthen (Public Works Department) ih hnattuantu pacang pahnih khal an tel. Kan Legislative Council (Tlangsuak Khonsil) sungtel pakhat ih mo (fapa ih nupi) khal a deh. Tthal can ah a minung deh hmaisabiknak hmun ah a hung kir sal lala. Cutin, kum tampi sung Kakrighat ihsin Gargia tiang, Kosi horkuam peng sawmli hrawng cu a hrawh suk thul, a hrawh so thul. A netnak ahcun Kartkanoula timi khawte kiangkap, Mohan khawte tlun ih tlangmual pakhat ah umhmun a khuar.

A hmaisalam ih ka rak tarlang zo mi Pengpi Tonkhawmnak (District Conference) ah, cumi lai ah Kumaon Ramtthen ih a hrang mi pawpi pawl cu an thupit dan ih zir in a hnuailam vek hin an tthen:

1-nak Chowgarh, Naini Tal Pengpi.

2-nak Mohan, Almora Pengpi.

3-nak Kanda, Garhwal Pangpi.

Chowgarh pawpi ka kap that hnu ah Almora ih Ttuanvo Neitu Mangkibawi Baines in tonkhawmnak ih ka tiamkam mi lakih a tthenzar lawng ka ttheh lai thu, le Mohan pawpi hi cazin pahnihnak a si thu, i tharthawh sal. Baines cun Mohan pawpi cu a cangvai tam sinsin ih, a nini in a ttihnun sinsin thu, le kan dung zarh ah Kartkanoula khawte ih minung pathum a deh thu i sim. Cutawk khua cu Baines in feh ding ih i kawhhmuhnak khua a si.

Chowgarh pawpi ka buaipi lai ahkhan Baines in kartkanoula ih feh ding in ramtawi pacang dang tthenkhat a rak thlem hai. Asinan deh mi minung le rannung pawl ihsi an rak bawh cing in milai dehtu cu an tong ngah thei lo ih, an pawhsuahnak hmun Ranikhet ah zabawng in an ra tlung sal ttheu. Baines cun milai dehtu pel can ahhin thazung pawl an dingder thei zet ruangah, ralring nasa zet ih a hmunram ka va feh a ttul thu, ramsa pakhat peltu mibur pahnih asilole cumi hnakih tam an um can ah cang sual pang khal thil um thei a si thu, i theihter.

II

May thla ni ling sa hiamhiam ah ka siahhlawh pahnih le Naini Tal ihsi ka rak hruai mi Garhwali paruk thawn siimlam nazi pakhat ah tlangleng par ihsin Ramnagar ah kan ttum ih peng kulhluan li a hla mi Kartkanoula pan in ke thawn kan feh. Cumi ni cu peng sarih lawng kan feh nan, Gargia kan thlen hlan ah khua a maw zo. Baines ih cakuat ruangah inn ihsin manhlap tuk in ka pok ih Gargia Hramlak Bangla luah theinak ding siannak khal ka dil man nawn lo. Curuangah a leng ah ka riak. 

Gargia ih Kosi tiva khatlam ral ah pii za tam zet sang mi lung bangh pakhat a um. Ka ihthah tum rero lai ah lung bangh ihsin a hnuailam ih lungto tla awn vek ka thei. Cui thawmvang cu lungto pahnih a rual in na zet ih khawng aw awn vek ciah a si. Khaw hlum zan ih thawmvang um mi a si bang in, tawkfang sung ka thin a nuam lo ter. Rul pal ngah lo ding ih ralrin theinak ding tawk in thlapi khal a van ruangah ka riahbuk ihkhun suahsan in ka va hliakhlai. Cui thawmvang cu lamzin sir ih cirh ah a ceng mi sanghrang umkhawm ih tuah mi a si ti ka va hmu. Leitlun hmun dangdang ih um mi, leilung par sanghrang, tidai sung sanghrang le thing par ih um sanghrang phunphun in thawmvang danglam an tuah mi pawl ka rak thei dah. Asinan May thla ah Gargia ih sanghrang pawl in an tuah mi thawmvang vekih danglam cu ka rak thei dah lo.

A thaizing cu zingpitte'n kan pok ih ni a sat hlan ah Mohan kan thleng. Ka milai pawl in an rawl an suang ih, ka siahhlawh pawl in thaithawh in timtuah sak lai ah bangla kiltu (chowkidar), Hramlak Kiltu (Forest Guards) pahnih, le Mohan bazar ih pacang tampi cu milai dehtu thuhla an theih mi pawl thawn komhlimnak in ra nei ding ah an ra. Thilthleng naivaibik cu Kosi tiva ih ngasiatu pakhat ih talbuainak thuhla a si. Hramlak Kiltu lakih pakhat cu cui' talbuainak ah a tel ve ih, mi huaisen pakhat dinhmun ah a retawk phah. Cu pa cun ni khat ah ngasiautu pakhat thawn an vahsuah dan, tiva kel pakhat an thlen tikah milai dehtu thawn an tonawk dukdi dan, cutikah ngasiautu in a siaufung hlon in Hramlak Kiltui' liang ih um mi rifle a laksak dan, le an kedil dai vohvo ih pawpi in a dawi lai ah an nunnak hrangih an tlan ciamco dan pawl fiang zet in i sim. "Dunglam nan zoh kir maw?" tiah ka sut. Thi umdan ka theihlonak i zangfak phah mithmai thawn, "Zoh lo, ka pu. Milai dehtui' kut ihsi luat duh ih tlantu in ziangtin dunglam a zoh thei ding?" tiah i sawn.   Cu thluh ah savom itthat parah, a lu thawn hrampi sah zetzet tawt phah in hmai ih tlan rero, ngasiautu a bah dan, cumi thluh ah, savom khal tel in, au celcel phah ih an tal hnok ciamco dan, le hmun dangdang ah an tlan thluh hnu in ngasiautu a hloh dan, can reipi hnu ah ngasiautu cun lamzin hawl hmu sal in bangla ih a ra thlen dan le, a rifle thawi' a tlanhloh san ih milai dehtu le savom thinheng run hmaton ding in kut lawng ih a tanta mi thawn pehpar in thuhla tampi a sim dan tivek pawl i sim bet. Hramlak Kiltu cun, ngasiautu in savom tlun ih a bah lai ah a ke a siatsuah ruangah le Kosi tiva ah nga an um fawn lo ruangah ti in a thaisun ah Mohan a suahsan thu thawn, a thu rel mi cu a net a khar. 

Sundir ah kan khualtlawn peh ding in kan man fel. In ra thlahtu mipi malte in kan hmailam ih um mi hramlak sah zet kan feh lai ah milai dehtu mitmei ttha ding ih vei tampi in cah hnu ah, Kartkanoula pan in pii thawng li kai so ding ah kan pok.

Ka milai pawl ih phurh mi thil an rit tuk ih, hmun-so tawkaphen a si fawn ruangah le, rapthlak khop ih khua a hlum ruangah kan feh cak thei lo. Tlang sang parih khawte pawl ah kan dung nai ah khan buainak mallai a um ruangah Naini Tal ihsin palik thazang mallai thlah a rak ttul phah. Buaibainak a um ruangah tualsung ih thil lei ding a um hmel lo ih, keimah le ka milai pawl hrangih a ttul ding mi hmuahhmuah cu keng thluh ding in thuron in pe. Curuangah ka milai pawl in thil rit an phurhnak a si.    

Vei tampi cawl phah ih kan feh hnu ah, siimlam tlai deuh ah thlawhlai loram deng kan thleng. Tu ahcun ka milai pawl hrangah milai dehtu ih ra tuahmawh ding phan a um hmel nawn lo ruangah ka tanta hai ih Hramlak Kiltui' Thlam (Foresters' Hut) lam ah keimahte'n ka feh. Hramlak Kiltui' Thlam cu Mohan ihsin hmuh a theih ih, Kartkanoula ih ka um sungah ka cennak ding hmun tthabik a si tiah Hramlak Kilvengtu pawl ih in kawhhmuh mi a si.

Thlam cu tlang mual sang zet ih tlang zim tluan parah a um ih a hnuailam ah Mohan a vun hmuh theih. Tlangmual hrap ah a phei ih feh mi lamzin ihsin cumi thlam ka va pan lai, hrampi sah tthenkhat an umnak khuarkhawhrum pakhat ih ka vung kel tikah, a tidai khainak leibel sungah tidai ti kerko tei' luanluhnak thing tikuang sungih tidai thun rero tu nunau pakhat ka va tong. Ka rubber tawphah nei kedam thawn awn nei lo in a kiang ka thlen thutthi ahcun ka ttihtthaih ah a cang ding ti ka thei. Curuangah a theih ding in ka khuh awn ih, a thir dukdi ti ka hmu. A dunglam ttangphel malte ah ka ding ih ka kuak ka thlah. Minute khat maw hnih maw rei hnu ah, amai' lam hoi hrih lo in, hivek hmun pilril ah mahte um hi a him maw, tiah ka sut. Malte a tthuktthun lawk hnu ah, a him lo nan tidai khai a ttul ih inn ah amah thluntu ding an um fawn lo ruangah, amahte'n a rat thu i sim. Mipa an um lo maw? Um e, pacang pakhat a um nan lo ah tthuan a hrut ih, a hrimhrim in tidai khai ding cu nunau ttuanvo a si. Tidai khainak bel khat ding in ziangtluk a rei ding? Malte lawng a rei. Cu thluh cun nunau cu a ttihphannak le ningzah a reh ih, cumi ihsi cun keimah riangri thu i sut ciamco. Palik ka si maw? Si lo. Hramlak Zungbawi ka si maw? Si lo. Asile zo ka si? Mipa menmen pakhat. Ziangruangah ka ra? Kartkanoula ih mipi pawl bawm ding in. Ziangvekih bawm ding in? Milai dehtu kahthahnak in. Milai dehtui' thuhla cu khuitawk ah ka thei? Ziangruangah keimahte'n ka ra? Ka milai pawl khuiah an si? Mi paziat an si? Ziangtik tiang ka cam ding? Cutivek vivo in.

Nunau cun a thuduhnak a cem hlan sung cu a tibel a khah thu a rel lo. Cu thluh ah ka dung ih feh phah in tlangmual thlanglam tluan ih um mi tlangtluan tampi lakih pakhat i kawhhmuh ih, hrampi keuhnak tlang hrap lakih thingkung tumpi pakhat khih phah in, kan dunglam ni thum ah milai pakhat in cui' thingkung hnuai ih nunau pakhat a deh thu i sim. Ka pan tum mi Hramlak Kiltui' Thlam thawn ttangphel za hnih lole za thum lawng a hla mi cui' thingkung cu tthate'n ka hminsin. Tu ahcun tlangmual ih a kai so mi ke-feh-zin pakhat kan thleng. Nunau cun tlangmual liang zawn ih a um mi a ratnak khua pan ding in cui' ke-feh-zin cu a zawh ih, tu ahcun a him thawkhat thlang thu i sim.

India ram ih nunau pawl mizia a theitu cun thil tam zet ka tuah ngah zo ti nan theithiam ding. A hleice in hitawk hmun ahhin kan dung naite ah palik pawl thawn buainak a rak um timi (thuthang danglam) vun mansuah ahcun a fiang cuang.  Ka um thu ka theihter thok ihsin, a tibel ih tidai a thun lai ah a kiang ih ding in thingtlang boruak rorum tuar rero phah ih a sut mi thuhla malte ka son tiang ahkhan, ziangvek zungbawi hman ka si lo ih, milai dehtu phil hloh sak ding tumtahnak lawng rori thawn ka ra thlen thu, khaw sung minung hmuahhmuah hnenah can malbik sungih sim thluh theitu ding rualpi pakhat ka ngah zo tinak a si.

III

Hramlak Kiltui' Thlam cu lamzin ihsi ttangphel kul hrawng hlatnak tlang pawng te ah a um. Sangka cu hridai pakhat lawng ih hren mi a si ruangah ka ong ih a sung ah ka lut. Pindan cu kil li pii hra hrawng a kau ih a fai thawkhat pam. Asinan hman lo ruangih a mor mi rim a nam. Kan dunglam thla hleiriat ih milai dehtu a hran thok ihsin luah nawn lo mi a si thu lehhnu ah ka thei sal. Pindan thupibik ih khatlam khatlam ah pindan sawl fatakte pahnih an um. Pakhat cu coka ih hman mi a si ih, a dang pakhat cu hriak alh thei retnak a si. Cui' thlam cu ka milai pawl hrangah himdamtei' cen theinak a si ding. Pindan sungih thli lut thei ding in carhlet sangka ka on ta hnu ah, ka suak sal ih thlam le lamzin karlak ah ka 40-lb puanthlam dinnak ding hmun ka va hril. Thlam sungah bungrua zianghman a um lo ruangah lamzin kiang ih lungto parah to in, ka milai pawl ih ra thlen ka rak hngak.  

Hitawk zawn ih tlang zim tluan cu ttangphel sawmnga hrawng a kau. Thlam cu tlang zim tluan ih thlanglam deng ah a um ih, khawte cu tlangmual saklam hrap a um ruangah thlam ihsin a lang thei lo. Lungto parih minute hra hrawng ka to tikah khawte umnak lam tlang zim ihsin minung lu pakhat a hung lang ih, cu hnu ah a dang pahnih, pathum, ti'n an hung lang bet vivo. Ka rualpi tidai khaitu cu ka thlen thu an khaw minung pawl sim lam ah a taw a tlai lo nasa.  

India ram ah hmel theih aw dah lo minung an tonawk ih pakhat le pakhat hnen ihsin thuhla an phorhsuahawk duh tikah tong aw pang men maw, tum hrimhrim ih tong aw men an si ah simaw, an tonawknak san an rel hmaisa ttheu. Cu thluh in khatlam khatlam ih innsang thuhla le bulpak thuhla pawl an rel. Tthimnak ah nupi pasal neih le neih lo, neih asile fa paziat, mipa paziat le nunau paziat, fa le pawl ih kum; neih lo asile ziangruangih nei lo a si, dinhmun le hlawh zat, tivek pawl an rel ta ttheu. Leitlun hmun dang ah sut ruangih hnakhang bengh hlawh theih mi thusuhnak pawl khal India, a hleice in kan thinglang hmunram pawl, ah hi cun thinlung thiang le zaran zet ih an sut ttheu ruangah, an lak ih cengtu pawl cun ngai lo lam ah an ngai hran lo.

Nunau thawi' kan biakawk lai ah khan thusuhnak tampi ka rak let zo. Tualsung minung pawl in nunau in pacang pakhat a sut an sian lo mi thusuhnak pawl cu ka milai pawl an ra thlen tikah in sut bet. Ka milai pawl cun ketli in tivate ih tidai an rak khai. Can maltakte sung rori ah thinghnge ro hawlkhawm in meisa an muah ih, ketli in tisa an soh hnu ah, tisa le biscuit pawl an timtuah thei cih. Khalter mi cawhnawi ttin ka on lai ah, pacang pawl in ka siahhlawh pawl hnenah, ziangruangah cawhnawi tharhlam hmang lo in khalter mi cawhnawi lamlam nan hmang tiah an sut ih, ka siahhlawh pawl cun cawhnawi tharhlam a um lo ruangah a si thu an sim lai ka thei. Hitawk hmun ih a rak thleng mi buaibainak ruangah cawhnawi tharhlam um lo ding ih an zum ruangah ttin thawn cawihnawi tampi an ken thu khal an sim bet. Cumi thu an theih tikah pacang pawl cu an lungkim lo hmel nasa ih dimtetei' thu an simawk thektho hai hnu ah an lak ih pakhat, lehhnu ah Kartkanoula khaw lal a si ti ka thei sal, in an khua ih thil hmuahhmuah cu ka hman ding ih sian mi a si thluh lai ah, ttin ih cawhnawi ka rak ken cu anmah hmuhsuamnak ci khat a si thu i sim. Kei khal in hitawk hmun ah mi thar ka si ruangah, thil dik lo ka tuah pang thu sim sal in, in hlawm ding cawhnawi a neih ahcun ni tin ka ttul mi hrangah lungawite'n ka lei ding thu, asinan cawhnawi si lo thil dang pawl cu ttul mi zianghman ka neih lo thu, khaw lal hnenah ka sim sal.

Tu ahcun ka thilri pawl kan phelh ih, khaw sung ihsin pacang dang khal an hung thleng bet vivo. Ka siahhlawh pawl hnenah ka riahbuk pharhnak ding ih ka hril mi hmun ka sim tikah a ra khawm mi khaw sung pacang pawl hnen ihsin ttihphannak au-aw a suak celcel. Riahbuk ih cen taktak ding maw! Hitawk hmun ah milai dehtu pawpi pakhat a um ih, himi lamzin hi zan tinte'n a zawh ringring ti ka thei lo maw, ti cu in sut mi le sim mi a si. An rel mi ka zum lo ahcun tlunlam ih himi lamzin a hung cemnak hmun ih um inn sangka pawl parih pawpi tin neh pawl tiang in hmuh in tum. Cuihleiah, pawpi in ka riahbuk ah i deh lo hman ah, ka kilven hai lo ahcun, thlam sungih ka milai pawl a deh tengteng ding, an ti. Cui' an rel mi netabik cun ka milai pawl ih hna a thongter vukvi ih, ka milai pawl ih zangfah in dilnak pawl le khaw sung mi pawl ih ruahnak in pek mi pawl ruangah, a netnak ahcun, pindan thupibik ih riak ding in ka lung a kimpi sal. Ka siahhlawh pahnih in coka an luah ih, Garhwali paruk in hriak alh thei retnak an luah. 

Milai dehtui' thuhla cu a hram thok zo ih a can ruangah, tu ahcun, tlangtluan parih pacang pakhat lu a hung lang hmaisabik ihsi ka theih duh mi a si thu khal relsuah ttul nawn lo in, ka sut thei hai thlang.

Pawpi in mi a deh netabiknak thingkung ih vung feh ke-feh-zin pakhat in kawhhmuh ih, a deh can le deh a tuar lai ih thil umdan pawl in simfiang. Pawpi in zan tinte'n a zawh ttheu tiah in sim mi lamzin cu nisuahlam ahcun Baital Ghat ah a va thleng ih, Mohan lam pantu zin pial pakhat khal a um. Nitlaklam ahcun Ramganga tiva parih Chaknakl ah a va thleng. Nitlaklam ih va feh mi lamzin cu khaw lu lam paltlang in thlawhlai loram sungah peng hrek tiang a feh hnu ah, thlanglam ah kel in tlangmual hrap in a feh ih, thlam umnak tlangtluan zim va peh sal in, tlangtluan ihsin Chaknakl ah a vung suk. Kartkanoula le Chaknakl karlak ih himi lamzin hi ttihnung zet ih ruat a si ih, milai dehtu a hran hnu in an hmang nawn lo. Lamzin cun thlawhlai loram a lan hnu ah tiva thlen tiang in thingkung le hramhri sah zet sungah a lut ti lehhnu ah ka va hmu sal.    

Kartkanoula khawte ih thlawhlai loram thupibik cu tlangmual ih saklam hrap ah a um ih, thlawhlai loram ih khatlam ahcun an karlak ah khuarkhawhrum thuk zetzet a um mi tlangtluan fate tampi an um. Cumi tlangtluan naibik, Hramlak Kiltui' Thlam ihsin ttangphel thawng khat hrawng a hlatnak ah far kung tumpi pakhat a um. Kan dunglam ni hra ahkhan cumi thingkung kiang ah pawpi in nunau pakhat a deh ih, a tthen a ei hnu ah a tanta. Cumi cu peng li hlatnak Hramlak Bangla ih um ramtawi pathum in bawh an tum. Far kung tumpi ahcun an kai thei lo ruangah khaw sung mi pawl cun thingkung dangdang ah ttheng pathum an tuahsak. An ttheng umnak cu deh mi nunau umnak ihsin ttangphel za khat ihsin za le sawmnga tiang ih hla ah, a dangdang ah an um. Ttheng pawl ahcun ramtawi pawl le an siahhlawh pawl cu ni a liam hlan te ah an to thok. Thlapi det pek a si ih, thlapi a liam hnu ah khaw sung mi pawl cun meithal puak vei tampi an thei. A thaizing ah khaw sung mi pawl in ramtawi pawl ih siahhlawh pawl hnenah thuhla an sut tikah zianghman hmuh mi an neih lo ruangah, ziang an kap ti an theih lo thu an sim sal.  Cumi hnu ni hnih ah pawpi cun cawpi pakhat a deh lala ih ramtawi pawl cun an bawh lala. Asinan a hmaisa vek thotho in thlapi a liam hnu ah meithal an kap lala. Hivek in milai dehtu kap ngah cuang fawn lo ih meithal kap puak mi hin milai dehtu cu ralringtei' um sinsin ding in a zirh ih, a dam rei vivo rual in pel ngah a har sinsin ttheu.

Pawpi thawn pehpar in khaw sung mi pawl in thuhla ngaihven um zet pakhat in sim. Khaw sung ih a rung lut tikah dimtaktei' a hrum awn an theih ttheu thu in sim. Cipciar sinsin ih ka sut tikah, inn karlak ih a feh lai ahcun a hrum awn cu a pehpeh in a um rero ih, can dang ahcun a reh lawk ih, a dang leh ahcun reipi tiang a reh ti ka thei.

Himi thuhla ihsin (a) pawpi cun hriamhma a tuar, (b) a hriamhma cu a fehtthawn lawng ah a na a tuar ih, curuangah, (c) a hriamhma cu a ke pakhatkhat ah a si, ti'n ka ruat. Pawpi cu tualsung ramtawi, asilole amah bawhtu Ranikhet ihsi ra mi ramtawi pawl ih hriamhma baih mi a si lo ti ka zum hnget. Asinan himi cu a thupi tuk lo. Ziangahtile pawpi hi milai dehtu a sinak kum reipi a si zo. A hriamhma tuar mi cu milai dehtu ih hung cangtertu bulhram a si ding ti khal ka zum hnget. Himi hi theih hiar um zet a si ih, a thih hnu ih cekfel lawng ah a fiang vuarvi thei ding mi a si.

Pawpi in awn a suahter mi ka ngaihven tuk mi cu pacang pawl cun a san le vang theih an hiar zet. Cumi awn cun pawpi cu a ke pakhatkhat ah hriamhma a tuar ti a langter ih, a hriamhma cu cerek ruangah simaw, sakuh hmul ruangah simaw a si ding ti ka sim hai tikah, ka puhmawh mi cu an lung a kim lo. Pawpi an hmuh can ah harhdam ttha lelel in a lang ih, ol-aitei' mi a deh thei mi le a deh mi a thiar hloh thei mi hin a ke a bai lo ti an langter tiah in el. Asinan ka sim mi cu an cingkeng ih lehhnu ahcun thil hmuhtheinak thuah hnih ka nei ti'n ka hmin a rung than phah hngehnge.

IV

Ramnagar kan rak pal phah lai ah Tahsildar (Hmunram Uktu) hnenah naa cang no pahnih ka hrangih rak lei ding in, le Mohan ih rak kuat ding in ka cah. Mohan ih ta cu ka milai pawl in an vung hruai ding.

Khaw sung mi pawl hnenah ka naa pakhat cu pawpi in kan dunglam ni thum ih nunau a dehnak kiang thingkung ah hren ka tum ih, a dang pakhat cu Chaknakl lamzin ah hren ka tum thu ka sim tikah, cumi hnak ih hmun ttha an theih ve lo thu in sim. Asinan an rak ron aw khawm ding ih, thuron dang an neih asile thaizing ah kan lo sim ding in ti. Tu ahcun khua a thim zik thlang. An tlun hlan ah Khaw lal ka ra thlen thu, ka ratnak san, le an sehvel ih pawpi ih deh mi asilole do mi a um asile can liamter lak lo ih in theihter lohli a ttul thu pawl cu thaizing ah an kiangkap khua pawl ih rak than ding in thu in tiam ta.    

Pindan sungih thil mor rim cu a reh nasa thlang nan, theihtheih cu a si lai. Asinan ka ngaihsak hran lo. Tidai bual in zanriah ka ei hnu ah sangka cu lungto pahnih thawn ka do. Ziangahtile kharnak ding dang a um lo. Sun ih ka tha ka hman nasat tuk ruangah ka cau hnephnep ih ihkhun pan in ka itthat. Kei hi ka ihthah a paa zet. Nazi pahnih lole pathum hrawng a rei tikah hramlak ih ramsa pakhat tawivak thawmvang thei in ka hung tthang. Thawmvang cu carhlet sangka lam in a ra. Rifle le detmei ka la ih ka ke thawn lungto sirhtthawn in sangka ka on lai ah ramsa a tlan sal thawmvang ka thei. A thawmvang um dan ihsin pawpi a si thei. Asinan tlavang asilole sakuh khal a si thei ve. Hramlak cu a sah tuk ruangah zianghman ka hmu thei lo. Pindan ah kir sal in lungto cu a umnak kel ah ka ret sal. Cutikah dang nat ka ngah ti ka thei. Mohan ihsin khawhlum hethet lakih kan hung soh hnu ah, thli dai lakih ka to ruangah a si ka zum. Asinan zingpit te ih ka siahhlawh in tisa no khat i tuahsak mi ka in tikah awbawm thling nat (laryngitis) sawn a si ti ka thei sal. Reipi hman lo mi thlam, a diphun ah palap an riah ttheunak, sungih ka riah ruangah a si.

Ka siahhlawh cun anih le a rualpi cu nat an ngah lo thu, asinan hrial alh-thei retnak ih riaktu Garhwali paruk cu keimai' tuar mi vek an ngah ve thu i sim. Ka siivai retnak bawm ahcun iodine awngsah (oune) hnih um mi palang le kuinen sii mallai lawng an um. Asinan ka meithal bawm ka thai kual tikah cahnah fate thawi' fun mi permanganate ka hmu. Hmaisa ka suahvah ttum ih ka naunu in i ken mi a si. Thil fun cu meithal hriak in a hnih ciar thluh nan, a sungih sii cu an zup thei lai. Curuangah ti sa ttin pakhat sungah permanganate tam nawn le iodine mallai ka thlak. Cumi thawi' kam vun tthuah cu a hang a tak duh nasa. Kan haa pawl dum nengneng ko ih a tuah hnu cun kan dang thip cu tampi a zia um ve. 

Zingtei' thaithawh kan ei hnu ah Mohan ih naa pahnih vung hruai ding in mi pali ka thlah. Kei cu pawpi in nunau a dehnak hmun va zoh ding ah ka pok. Mizan ih in kawhhmuhnak hmun pawl ruangah pawpi in nunau a dehnak hmun cu harsa lo te'n ka va hmu. Hrampi a ttawn tum laifang a si ti a lang ruangah, a tom in a tuah hai zo ti a lang. A at mi hrampi le a hman mi hridai cu a kel in an um lai. Ttih le thinphang in khaw sung ih tlantu a rualpi pawl ih tanta mi hrampi tom pahnih khal an um. Pacang pawl khan nunau ih ruak an hmuh sal nawn lo thu in sim. Asinan cutawk hmun ah hridai sau ttha tluantling pathum an um ih, hramlak sungah nunau ih favah a um fawn ruangah, a ruak hawlsuah an rak tum lo hrimhrim a si ding tiah ka ruat. 

Pawpi in nunau cu lei min fatakte ih tlunlam zim ah a deh mi a si ih, lei min ihsin a thiar suk hnu ah hrampi hlawm sah zet pakhat sungah a luhpi. Hitawk ahhin malte a cawl lawk. Nunau pahnih an liam hloh tiang a hngak tla a si men thei. Cu thluh in thlam ihsi lang mi tlangtluan pakhat a paltlang hnu ah, a mi deh mi cu tlangmual thlanglam ah peng khat lole cuhnak ih hla deuh tiang a suhpi hnu in, thingkung le hramhri kung sah zet umnak hramlak ah a luhpi. A hnuhma cu ni li a rei zo ih, cumi thlun vivo cu zianghman a ttangkai cuang lo ding ruangah, thlam ah ka kir sal.  

Tlangtluan ih hung kaisoh sal lam cu a so zet. Sundir hrawng ih thlam ka hung thlen sal tikah, varanda ah belhlum le beldar tum le tet tia aw lo a phunphun an rak tlar aw thliangthliang ti ka hmu. An zate'n cawhnawi an um thluh fawn. Mizansun ahcun pam tlung vekin ka rak thei nan, tu ahcun ka bualawknak daih khop in cawhnawi a tam lala. Ka siahhlawh pawl cun ra ret lo ding in an kham rero nan a tthathnem lo thu, mi pakhat cio in varanda ih an bel an ret zawng ah, hitawk ih ka um sungah khalter cop mi cawhnawi hman ttul lo ding in keimah in ka ngaihtuah sak ding, tiah an rel thluh thu in sim.

Mohan ih ka thlah mi pacang pawl cu khawthim hlan ih an ra thlen ka zum lo ruangah, suncaw ka ei hnu in Chaknakl lamzin va hal ding in ka pok.   

Thlam ihsin tlangmual cu pii za nga hrawng tiang nuamtete'n a so vivo ih, tlangmual pianhmang cu kil thum nei vek deuh in a um. Lamzin cu peng hrek sung thlawhlai loram ih a feh hnu in kehlam ah a kel vukvi ih, lungto tamnak tlangmual hrap zet ih a feh hnu ah tlangtluan ah a hung kai sal. Cu thluh in vorhlam ah a feh ih tlangtluan thlun vivo in Chaknakl ah a vung suk. Tlangtluan a hung thlen hnu malte cu a phei lawk ih, cumi hnu cun hrap zet in a suk thla. A suk besiat tuk nak ding zawn pawl ahcun zin kel kual an um phah.

Siimlam pumhlum ka neih lai ruangah lamzin peng thum sung hrawng cu khimkhuahte'n ka hliakhlai. Pawpi in lamzin pakhat camdiktei' (regularly) a hman tikah a zawh mi lamzin hminsinnak ah lamzin sir ah kheuh mi hnuhma pawl a tanta ttheu. Hivek lamzin hminsinnak ih thil kheuh mi hnuhma hi innzuat ttilva pawl in siseh, keipi le keite dang hmuahhmuah khal in siseh, an tuah ttheu mi a si ih ramtawi pacang hrangah mi hip thei zet an si. Ziangahtile ramtawi pacang hrangah (1) hnuhma tantatu ramsa cu a nu maw pa a si, (2) khuitawk lam a pan, (3) a rak zawhnak ziangtluk a rei zo, (4) a tthumawknak (bu/puk) umnak le ziangtluk hrawng a hla ding, (5) a deh mi pawl ih thuhla, le a netnak ah (6) cui' ramsa cun tunai ah minung sa a ei maw ei lo, tivek thuhla ttangkai zetzet an pe thei. Mai nel lo mi hmunram ih milai dehtu a peltu pakhat hrangah olsamtei' ngah mi hivek thuhla pawl ih man an neih zia cu theihthiam a ol zet ko. Pawpi cun an zawh mi lamzin ah an keneh an tanta ttheu ih, cui keneh pawl cun thuhla ttangkai tam tawk zet an tarlang. Tthimnak ah, a pannak lam le ziangtluk ih rang in a feh, a nu maw pa a si ih kum ziat mi a si, a ke pali in an damttha thluh maw, an damttha thluh lo asile khuimi ke a ttawntai, tivek thuhla pawl theih a theih.    

Ka umnak lamzin cu an hmanlonak a rei zo ih, hrampi tawi khohkhah zetzet an keuh ruangah, hmun hnawng deuh pahnihkhat ti lo ahcun, keneh tantanak ding remcang cu a si lo. Hmun hnawng pakhat cu tlangtluan ih lamzin a ra suahnak ihsin ttangphel malte lawng hlatnak ah a um ih, cumi hnuai naite ah a hring le cangvai lo lawlaw mi tili pakhat a um. Cui tili cu zukneng in tidai an ra tlan ringring nak a si.

Thlawhlai loram cemnak ihsin kehlam ih lamzin a kelnak kiangkap ah kheuhnak hnuhma tampi ka hmu. A tharhlambik cu ni thum a rei zo. Cui' kheuhnak hnuhma pawl umnak ihsi ttangphel za hnih a hlatnak ah lamzin cu lungto rung suang aw hnuai in a feh. Cui lungto cu pii hra a sang ih a zim ah ttangphel pahnih lole pathum hrawng kau mi hmun rawn a um. Cui' hmun rawn te cu khawte umnak lam ihsi rung feh lawng in hmuh a theih. Tlangtluan par ah kheuhnak hnuhma ka va hmu tam sawn. Asinan lamzin kel thutthinak hmaisabik ka thlen hlan tiang cu keneh ka hawl hmu thei lo. Lamzin kel thutthinak hmaisabik ahcun, a kelnak zawn kar kan ih khir thlatu pawpi cun leilung nem par ah a keneh a tanta. Ni khat a rei zo mi cui' keneh pawl cu an pianhmang a siat deuh. Asinan pawpi pacang tum le tar pakhat ih keneh an si ti a theihtheih ko. 

Milai dehtu pawpi a hrannak hmunram ih veivah tikah feh a muangcang duh zet. Ziangahtile fehnak zin ih um mi hrampi bur pakhat simaw, thingkung simaw, lungto simaw, thihnak rak thup theitu ding khop ih leilung um dan danglamnak tivek simaw, thil ttihnung um thei ding hmuahhmuah cu, thli a hran fawn lo ahcun, ralringtei' naihniam an ttul. Cumi siimlam khal thli a hran lo ruangah ka dunglam le keh le vorh pawl ralringtei' zoh phah ringring an ttul. Cuihlei ah, mit la zet tu thil dang tampi an um. Ziangahtile May thla a si ruangah, pii 4,000 ihsin 5,000 tiang a sang mi hitawk hmun ahcun senhri pawl an par mawi laifang a si. Cutawk tlangmual tluk ih senhri par phunphun an kimnak asilole senhri par an tamnak tlangmual hi ka hmu hrih lo. Phengphehlep senhri var mawi pawl cu a vawrtawp suah in an par ih, thingkung tum le te phunkim cu cui' senhri par mawi thawn an ceimawi aw thluh in a lang.    

Hitawk hmun hi, lehhnu ah Bombay Khuarel Sanphung Senpihlawm ih Prater (Prater of the Bombay Natural History Society) in zawnruah zet in Mountain Crag Martin vate a si thu in rak simtheih sal mi, vate ci khat ka hmuh hmaisabiknak a si. Cui vate cu vutcam rong hlang a si ih a awm ah pangpar rong tetakte a um. A pumrua cu Rosy Pastor hnak in malte a te deuh. Himi vate pawl hin an fate pawl cu an hnenah an hruai ttheu. An fate pawl thingkung sangpi zim ih thinghnge ro pakhat ah a tlar ih an to lai ah, vate nu le pa cu cucik kharbok hual in cak zet in an zam kual ttheu. An fate hi pakhat ihsin pali tiang an si ttheu ih, an fate kiang ih an zuan tikah a vei tampi cu ttangphel za hnih lole za thum hlatnak tiang an zuang ttheu. An zuan cak zia cu mangbangza a si. Saklam India ih thla a nei mi hmuahhmuah lakah, thlatang can ih in rung tlawng ttheu tu Tibet Vanva ropi khal hrelh lo in, himi Martin vate pawl ih zuam neh lo ding mi an um ka zum lo. Himi vate pawl ih lunglutza thuhla dang pakhat cu an mit ih thil hmuhtheinak hi a si. A cancan ahcun ttangphel za tampi hlatnak tiang ding zet ih an zuan zurzo hnu ah an ra kir sal ttheu. An zuan cak zia zoh tikah, cumi cancan ih hla cu cucik kharbok an hual vivo a si thei lo. Asinan cuti ih an zuan thluh hnu ah an fate kaa ang hiahi ih kaa sungah thil fatakte pakhat an thun ttheu fawn. Curuangah minung mit in durbin tthabik thawn hman ih a hmuh theilonak ding hmun ih um cucik kharbok an hmu thei a si ka zum.    

Ka hngawng kilhim phah, pawpi hnuhma hawl phah, khuarel mawinak cen kual phah, le hramlak ramsa thawmvang ngai phah in ka kir sal. Cu lai ah Mohan khaw umnak zawn, tlangmual thlanglam peng khat hlatnak ihsin, zukneng in pawpi a um thu hramlak ramsa pawl ralrinnak a pek awn ka thei. Chaknakl lamzin ih sakhi le langur zawng khal in tlavang a um thu hramlak ramsa pawl ralrinnak an pe ve. Can cu cak zet in a feh liam ih, ni a liam rual ah lamzin tlun ih lungto rung suang aw umnak ah ka thleng ti ka hmu aw. Cumi lungto ka va pan tikah tu tiang ih ka fehnak hmuahhmuah ih hmun ttihnung bik a si hial ding tiah ka ruat. Lungto tlun ih hrampi khuh mi hmun rawn te ih boktu pawpi cun zin zawh suktu simaw, zawh sotu simaw cu lungto hnuai a thlen asilole lungto a lan ciah malte sung a rak hngak cun a phil thei cih ding. Hmun ttihnung taktak a si ih, hminsin tthat a ttul.

Thlam ih ka thlen sal tikah naa pahnih an thleng zo ti ka hmu. Asinan cumi siimlam ahcun va hehhawinak ding ah a tlai tuk zo. 

Ka siahhlawh pawl in sunvu deuhthaw in thlam sungah meisa an tik ih, tu ahcun thlam sungih thli cu a thiang in a rim a thaw thlang. Asinan sangka khar mi pindan sungih riah cu ka huam nawn lo. Curuangah hling kung tom hnih ka satter hai ih an ih hlan ah sangka donak ah ka hmanter. Cumi zan cu carhlet sangka kiang ih hramlak ah cangvaih thawmvang a um lo ih, thaw zet ih ka ihthah hnu ah zinglam ahcun ka dang cu a zia-um zet thlang.

Zinglam cu khaw sung mipi pawl thawn kan titi tlang. Milai dehtui' thuhla an rel mi le milai dehtu kap ding ih zuamnak rak um zo mi thuhla pawl an rel mi ka ngai. Suncaw khawh in naa pakhat cu pawpi in nunau a thiar lai ih a pal mi tlangtluan fate parah ka hreng ih, a dang pakhat cu pawpi keneh ka hmuhnak zin kel ah ka va hreng.   

A thaizing ih ka va halh sal tikah, naa pahnih cu an ei ding ih ka siah ta mi hrampi hlawm tamsawn an ei thluh hnu ah hnangam zet in an itthat ti ka va hmu. An pahnih in an hngawng ah kuang (keleng) ka thlaih. Ka va pan lai ah an kuang awn a um lo ruangah ka phur lawk nan, an rak itthat ti ka hmuh tikah ka lung a hmui lo sal. Cumi siimlam ah naa pahnihnak cu zin kel umnak ihsin tlangtluan ih lamzin a va suahnak hmun, tili cangvai lo kiang, ah ka tthawn.

Pawpi kap tumtu ih hman tambik mi kalhmang cu (a) to ih rak bawh, le (b) a hawh ih hawhsuah, ti'n khaikhawm theih a si ding. Himi kalhmang pahnih ah hin naa cang no pahnih cu thangtarh ah hman an si veve ttheu. Cumi hnu ah rak bawhnak ding asilole sakhan nam ih hawhsuahnak ding hmun remcangbik hril ding a si ih, thangtarh in a phih cat thei lo ding nan pawpi cun a phih can thei mi hridai thawn thangtarh kha siimlam tlai hnu ah hren ding a si. Cu thluh hnu ahcun thingkung parih tuah mi ttheng ihsin pawpi in thangtarh a ra thiar lai rak bawh simaw, a deh mi a thiarnak hmun kha sakhan nam ih hawhsuah simaw, a ra ding.

Tui ttum thilthu ahcun himi kalhmang pahnih hi hman ding ah an remcang lo. Ka dang cu a zia-um zet thlang ko nan, a thip lai thotho ruangah khuimawcin tiang khuh lo ih pawpi rak bawh ding cu a cang thei lo. Cun, minung thawng khat lai sawmkhawm thei hman va si sehla, leilung rual aw lo khelhkhelh le thingkung tam zet nak hmunram kau pi ih pawpi hawhsuah thei ding cu beisei a um fawn lo. Curuangah pawpi cu a sulhnu zawt ih pel ding in ka ruatcat. Ka naa pahnih hrennak ding khimkhuahte'n ka hril hnu ah, thingkung no hngetkhoh ah zungpibok pakhat ih sah zunthuhri thawn ka hren ta ih, hramlak sungah nazi kulhluan li sung ka tanta.

Tu ihsi cun naa pawl cu meithal kah theihnak ding tawk ih khua a van tthat rual ah ka va pel thup ttheu ih, siimlam ah vei khat ka pel sal ttheu. Ziangahtile pawpi hi, milai dehtu an si khalle si lo khalle, hnaihnoktu an neihlonak hmun ahcun sun le zan a pahnih ah sa an deh ttheu. Sun ah kiangkap khua pawl ihsi ra thleng thei mi thuthang hngak phah, ka dang tuamhlawm phah, le cawl hahdam phah in can ka hmang ih, ka Garhwali pacang paruk in naa cu tidai le rawl an pe ttheu.   

A ni linak siimlam ah tlangtluan ih ka hren mi naa ka va veh hnu in, ni liam rual ah ka ra kir. Lamzin tlun ih lungto rung suang aw ihsi ttangphel sawmthum hla ih zin kel ka thlen tikah dinhmun ttihnung ah ka um ti ka vun thei aw thutthi. Kartkanoula ka thlen hnu ih hivek ka theih hmaisabiknak a si ih, i ttihtthaihtu thil ttihnung cu ka hmailam ih lungto parah a um ti khal ka thinhriknung in a thei. Minute nga sung cu cang lo in ka ding ringring ih, lungto tlunlam tlang cu thil cangvai a um maw ti'n ka zoh ringring. Hmun naite a si ruangah mittthep lai ih mitvun cangvai men hman ka hmu thei ding. Asinan cuvek cangvaihnak fatakte hman a um lo. Hmailam ah kar hra ka feh hnu ah minute tampi sung ding in ka zoh ringring lala. Thil cangvai zianghman ka hmuh lo ruangah lungto parah milai dehtu a um lo ti theinak zianghman a um fawn lo. A um ti ka thinhriknung in a theifiang fawn. Thusuhnak um mi cu, ziangtin ka tuah ding, timi a si. Ka lo sim zo vek in, tlangmual cu a hrap ttentten ih lungto tumpipi an um ih hlei ah, hrampi sau, thingkung le hramhri kung sah zetzet in a khat fawn. Veivah a harsa zet ko nan, tuan deh lai sehla cun ka kir sal ding ih, a tlunlam ihsi hel in pawpi kap ka tum ding. Asinan nazi hrek lawng sunvang a tang ih, feh olsambik peng khat feh ding a um lai fawn ruangah, lamzin ihsi pial cu thil atthlak a si ding. Curuangah ka rifle cu a mawn-khap (safety-catch) phelh in, ka liang ah ka sawh cia ih, lungto cu va lan ding in ka pok.   

Hitawk zawn ih lamzin cu pii riat hrawng a kau. Lamzin thlanglam tlang rori in cang-ai feh in ka feh. Thli lak pal ih ka tlaklonak ding ah, ka khing ka tthum hlan ah ka ke thawn ka palnak cu ka dap ta vivo. Feh a sawt lo ih a harsa zet fawn. Asinan lungto zawn ka thleng ih ka lan thok tikah, lungto tlun hmun rawn a lang theinak zawn ka thlen tiang in pawpi cu cutawk ah a bok lai men thei ti'n ka beiseinak a kai sang ve thung. Asinan ka kilhimawk ruangih i zon remcang thei lo tu pawpi cun canvo dang a hngak nawn lo. Lungto ka lan fel ciah ah ka tlunlam ihsin dimtei' hrum awn ka thei ih, maltakte rei hnu ah ka vorhlam ihsin sakhi pakhat a hawk. Cu thluh in kil thum nei tlangmual zim kiang ah zukneng no pahnih an ai ve.  

Pawpi cu himdamte'n a tlan hlo. Asinan kei khal ka himdam ve ruangah lungngai ding a um hran lo. Zukneng in a umnak a tarlang mi hmun ih pawpi a thlen ruangah, tili cangvai lo kiang ih tlangtluan par ah ka hren mi naa kuang awn a thei tengteng ding ti ka zum hnget.  

Thlawhlai loram ka va thlen tikah pacang bur khat in in rak hngak ti ka hmu. Sakhi hawk le zukneng ai an rak thei ve ih, pawpi ka hmuh ngah lo cu an lung a hmui lo zet. Asinan thaizing ah ruahsannak tampi ka neih thu sim in tha ka pe hai.

V

Zan ah leivut thlipi a ra hrang ih, ruahpi vannawn in a thlun. Thlam diphun cu a zunh nasa tuk ti ka hmu ih nuam ka ti lo nasa. Asinan a netnak ahcun hmun dang hnakih a zunh demdeuh nak ka hmu ih cutawk ah ka riahbuk ihkhun dir in ka itthat peh. Ka hung tthanghoi ahcun zingpit nikhua cu a thiang viarviar zo ti ka hmu. Ruahpi in thli lakih laihang le leivut khu pawl a tleng fai thluh ih, thinghnah le hrampi hnah hmuahhmuah cu ni suak thar ah an tleu serso thluh.

Tuihlan sung hmuahhmuah cu nai deuh ih hren mi naa ka veh hmaisa ttheu. Asinan tui zing ihsin ka ni hman dan kalhmang ka thleng. Ka milai pawl hnenah, ni a suah tthat tiang hngak lawk in, nai deuh ih hren mi naa kha rawl le tidai va pe ding in ka cah ta ih, keimah cu ruahsannak sang zet thawn Chaknakl lamzin pan in ka pok. Ka pawhsuah hlan ah kum tampi sung ka rualpi ttha le rinum a si ringring mi ka 450/400 rifle hriamhrei hmual ttha cu thenfai in hriak ka hnih ttha ta.

Mizan siimlam ah harsa zet ih ka rak fehnak lungto suang aw cun tui ttum ahcun thin nomlonak maltakte hman i pe nawn lo. Cui lungto ka lan hnu in pawpi hnuhma ka hawl phah. Ziangahtile ruahpi in lamzin leilung a nemter thlang. Asinan lamzin a hnawnnak (ciarnak) hmun ka thlen hlan cu zianghman ka hmu lo. Ka rel zo bang in, cui' hmun hnawng cu tlangtluan kiang ah a um ih, naa ka hrennak tili cangvai lo thawn a nai aw. Cutawk ih leilung nemnak ah pawpi keneh pawl ka hmu. Ruah a sur hlan ih ta an si ih, tlangtluan lam a pan. Cutawk hmun kiang, lamzin sir ah pii thum hrawng a sang mi lungto pakhat a um. Himi lamzin ah pawpi hawl ih ka veivah hmaisat ttum pawl ahkhan hitawk lungto par ih ka din cun lamzin pawng zawn tlun ihsin, ttangphel sawmli hlatnak ih hren mi naa a hmuh theih ti ka rak hmu. Cumi lungto parah kai in nuamtetei' ka lu ka hun dak tikah naa cu a um nawn lo ti ka hmu. Ka hmuh mi cu thil duh um lo a si rual in, simfiang theih a si ve lo. Ziangahtile pawpi in hramlak hmun hla deuh ih naa a thiar ka duh lo. Ziangahtile ka dang a nat ruangah pawpi dung thlun cu a rem lo. Ka kap ngah thei dan ding cu a deh mi naa umnak ah leilung lole thingkung ihsi rak bawh lawng a si. Curuangah zungpibok pakhat ih sah zunthuhri ttang zet pali thuah in ka hreng. Asinan pawpi cun a rak thiar thotho.

Rubber tawphah paabik nei kedam ka hruh ruangah naa ka hrennak thingkung no cu thawmvang nei lo zet in ka va pan ih, leilung ka va zohfel. Naa cu thlipi a hran hlan ih deh mi a si nan, ruahpi a han hnu ih thiar mi a si. Pawpi cun sem khat hman a ei hrih lo. Ka hrennak hridai pathum cu ttam cat mi an si ih, a palinak cu phih cat mi a si. Pawpi hin a tlangpithu cun hridai an ttam cat dah lemlo nan, tui ttum pawpi cun a rak ttam cat kherkher ih, naa cu Mohan khaw umnak lam tlangmual hnuailam ah a thiar suk. Ka ruahmannak cu a pehsawlh verver thluh nan vantthat thlak zet in i bawmtu ding ah ruahpi a rak sur ve. Mizansun ah alh cih thei ding khop ih a ro mi thinghnah ttil phahdarh aw pawl cu tu ahcun an ciar ih an nem thluh. Curuangah, thil dik lo ka tuah ngah lo ding ih vun ret ahcun, pawpi in hriamhma tuar cing ih a deh mi a thiarnak cu a siatralnak thlentertu a si thei lai ko.  

Meithal kap thutthi ttul theinak ding hramlak sung ka luh tinte'n ka rifle a load aw zo maw ti ka zohfel hlan ahcun ka hna a ngam dah lo. Kap ding tiar cia ih hriamhrei rak tuah cia lo ruangah, cakkhai hruak ih meithal zangte hmet in Happy Hunting Grounds asilole hmun pakhatkhat ih hung tthangharh timi ahcun daithlannak timi lo cu puhmawh ding dang zianghman a um lo. Curuangah lamzin tlun ih lungto rung suang aw umnak ka thlen ah ka rifle ka load cia ti ka thei ko nan, ka ong sal ih ziandawng pawl ka phorh sal. A kuar um mi le a rong a malh mi ziandawng pakhat cu ka thleng ih, a mawn-khap a tthat le tthat lo vei tampi ka zoh sinh ta. Ziangahtile sa deh mi dirhtthawnnak hnuhma ka thlun ah meithal mawn ka kau cia dah lo.   

"Dirhtthawnnak hnuhma" timi hi pawpi in a deh mi a thiartthawn lai ih a tanta vivo mi hnuhma tarlangnak ih hman tikah a sullam a dik ciah lo. Ziangahtile pawpi cun a deh mi hi a dirh in a dir lo. A thiar in a thiar. Ziangtluk ih hla a fehpi a si khal ah cuti thotho a si (Pawpi pakhat in cawpi pitling pakhat peng li tiang a thiar mi ka hmu dah). Thiar theih lo ding khop in a rit asile a tanta. A thiar mi ramsa a tum le tet ih zir in siseh, a thiar lai ih a keunak zawn ih zir in siseh, a dirhtthawnnak hnuhma cu a fiang in, a fiang lo thei. Tthimnak ah, a deh mi cu zukneng a si ih pawpi in a hngawng ihsin a keu ti in vun ret bang sehla, zukneng ih taksa dunglam cun leilung ah hnuhma langsar zet an tanta ding. Khatlam ah, zukneng cu a zaang laifang ihsin a keu ih a thiar ahcun a dirhtthawnnak hnuhma cu a fiang lo, asilole a um lo lawlaw ding.    

Tui ttum ahcun pawpi cun naa cu a hngawng ih keu in a thiar ruangah, naa taksa dunglam cun leilung ah hnuhma langsar an tanta vivo ih thlun a olsam. Ttangphel za sung cu pawpi cun tlangmual cu a tan zawng in a hrawh hnu ah sentlung leilung hrap zet pakhat ah a va thleng. Cumi sentlung leilung hrap palkai a tum lai ah a tawlh ih a deh mi naa a keunak khal a thlah. Naa ruak cu ttangphel sawmthum lole sawmli tiang a vung ril ih thingkung pakhat ah a vung tang. Pawpi in naa a vung lak sal tikah a zaang in a keu thlang. Curuangah cumi ihsi cun naa ke pakhat lawng in a khattawk in leilung a dai ih, a hnuhma a fiang nawn lo. Asinan tlang hrap ahcun kaikok kung pawl an keuh ruangah thlun a harsa tuk hran lo. A tawlh ruangah pawpi cun a pannak ding hmun a hloh ih, tu ahcun a deh mi panpinak ding a ruatcat thei nawn lo in a lang. A hmaisa ah ttangphel za hnih tiang vorhlam a pan lawk ih, cu thluh in  tlang par rua sah zetzet lakih lut phah in, tlangmual hnuailam ah ttangphel za a suk thla sal. Pawpi cun naa cu tlang par rua lakah harsat zet ih a fehpi hnu in kehlam ah a pial ih tlangmual tan zawng in ttangphel za mallai a feh hnu ah lungto tumpi pakhat umnak a thleng. Lungto cu vorhlam in a hel. Cui lungto tumpi cu ka va pannak lam ahcun leilung thawn a rual aw ih nuamtete'n pii kul tiang a va hrap so. A um dan zoh tikah a hnuai ah puk lole hmun kuar khuimawcin hrawng um ding vek a bang. Lungto pharh aw hnuai ih puk asilole hmun kuar a um ahcun pawpi in a deh mi a retnak ding hmun awmang zet a si ding. Curuangah sa hnuhma tanta in lungto parah ka kai ih nuamnai zet in hmailam ka pan. Ka hnuailam le khatlam khatlam ih leilung cu, a langnak cincin tiang, cipciar zet in ka zoh phah. Lungto phah aw cemnak ka va thleng ih ka vun zoh tikah lungto ri ah tlangmual hrap zet pakhat a hung thleng ih, ka ruahsan vek in puk asilole hmun kuar khal a um lo ti ka vun hmu cu, ka lung a hmui lo nasa.  

Lungto zim ihsin a thlanglam kor thuk le kiangkap hramlak an lang fiang ih milai dehtui' donak ding awm ihsin a him thawkhat ruangah ka to. Ka to phah cun ka hnuai zawn ciah ttangphel sawmli lole sawmnga hrawng hlatnak ih hrampi tawi sah zet pakhat ah rong sen le var nei mi thil pakhat ka vun hmu ngah.  Hramlak sah zet sungih pawpi hawltu hrangah cun mit latu thil sen tapoh cu pawpi ih ruah an si. Tui ttum ahcun pawpi ih sennak zawn ka hmuh lawng si lo in, a ttial khal ka hmu. Minute tampi sung cui thil cu theihfiang tum in ka zoh. Cutikah zuk danglam na zohter mi ih mithmai rin ttengtteng a hung thlahzalawk sal vek khin, ka mithmai khal a hung thlahzal aw sal. Ziangahtile ka hmuh mi cu pawpi si lo in, a deh mi sawn a rak si. A sennak cu tu pekte ih pawpi in a einak ihsi luang mi thisen an si ih, a ttial cu a vun a hawk ruangih lang mi a hnakruh pawl an si. Kap lo in cumi tiang ka rak hngak cu ka lung a awi zet. Ziangahtile hivek ruangah ka rualpi pakhat cun pawpi tuak zet pakhat kap ding a hlawhsam phah. Pawpi ih deh mi ramsa ihsin pawpi rak bawh a tum lai ah, deh mi ramsa kha pawpi ah ruat in cerek pahnih in a kap pang. Meithal kap hmuithiam zet a si ruangah, vantthat thlak zet in, a milai pahnih hriamhma a baih lo lam. Ziangahtile a milai pahnih cu pawpi ih deh mi rak hawl ding, le a bawhnak ding ttheng rak tuah cia ding in a thlah hmaisa ih, a kap lai ahcun pawpi ih deh mi ramsa kiang, hrampi ih phennak zawn ah an rak um. 

Hnaihnok lo mi pawpi in a deh mi sa hmun langpang ih a tanta tikah, a kiangnai ah bok in mulukolh le sa ruak eitu dang pawl lak ihsin a deh mi sa a kil tiah ruah theih a si. Tui ttum ah pawpi ka hmuh lo mi khal hi a kiangnai hrampi sah sungah a bok lo ding tinak a si cuang lo.

Pawpi hi thothe ih an buaiter ttheu ruangah hmun pakhat lawng ah reipi an um dah lo. Curuangah ka umnak kel ah um in thil cangvai hmuh tum ding ah thutluknak ka tuah. Asinan ka dang a hung zaa ih, ka thutluknak tuah mi cu thlun harsa zet ah a cang. Awbawm thling nat ka ngah mi a dam ttha ngaingai hrih lo ih, ka khuh lai hlan lo cu ka dang zaa a luar sinsin ttheu. Biakinn sung asilole hramlak sungih khuh kan sup dan tlangpi cu thaw hip in harsa zet ih dolh sal a si ttheu. Asinan cumi cun ka khuh ding mi a zia-umter thei cuang lo. Curuangah beidong thilthu in, langur zawng ih ai dan thawn ka dang zaa cu rehter ka tum. Awn timi hi ttongfang ih tarlang an harsa zet. Kan hramlak thawi' nel aw lo ca siartu pawl hrangah langur zawng ih ai-awn cu run tarlang ka tum ding. Peng hrek hlatnak ihsin 'khok, khok, khofy,' timi nai aw tete ih awn non rero mi vek khi a si ih, 'khokorror' timi thawn a cem ttheu. Langur zawng hmuahhmuah hin pawpi an hmuh tikah ralrinnak au-aw an suah dah lo. Asinan kan umnak tlangmual ih langur zawng pakhat cun ralrinnak au-aw a suah ttheu. Curuangah himi pawpi hin cui' langur zawng ih ai-awn cu ni tin a thei men thei ih, ka tuah thei mi lakah cumi awn cu a ngaihsak lo bik ding mi awn a si thei. Cakkhai thil ruangih ka tuah mi a si ruangah tui ttum ih ka cawn mi ai-awn cu a awmang tuk fahran lo, asinan ka dang zaa rehternak ahcun a ttha zet.

Cumi hnu ah nazi hrek sung cu thil cangvai thlingthla phah le hramlak ramsa pawl hnen ihsi thuthang ngaicang phah in ka to. Pawpi cu ka hmuh bannak ah a um lo a si ti ih ka thin a thih ngah hnu ah lungto ihsin ka ttum ih, a ralring thei patawp in deh mi naa cu ka vung pan.  

VI

Pawpi pitling pakhat in vei khat rawl ei ah satit ziangtluk ih rit a ei thei ti ka lo sim thei lo ruangah ka thin a nuam lo. Asinan zukneng pakhat ni hnih ah a ei thluh thei ih, a ni linak hrangih ttamhnem malte tanta in ni thum ah naa pakaht a ei thluh thei, timi ka lo sim ahcun a rawl ei thei dan cu hisap dan nan thiam thei ko ding.

Ka hren mi naa cu a pitling hrih lo nan a pumrua cu a te ve lo lawlaw. Cumi cu pawpi cun a hrek tluk a rak ei. A pum sungih cutluk tam mi rawl a um ruangah hlapi a feh ka zum lo. Leilung a ciar lai ih, tuihnu nazi pakhat lole pahnih tiang cu a ciar lai ding fawn ruangah a fehnak lam hawlsuah ka tum. A cang thei asile va pel ngah khal ka tum.     

Deh mi naa umnak kiang ahcun a hnuhma cu a hnok zet. Asinan kau deuh ih ka helkual tikah pawpi a tlansuahnak hnuhma ka hmu. Ramsa ke nem pawl hi ke hak pawl hnak in malte cu an hnuhma thlun a har deuh. Asinan kum tampi sung sa hnuhma zawt tontehnak ka rak neih zo ruangah, ramtawih uico in rimra a theih hnu ah ol zet ih sa sulhnu a thlun thei vek thotho in ka hrangah a olsam ve. Phenthlam tluk ih thawmvang nei lo le nuamnai zet in sa hnuhma cu ka thlun. Ziangahtile pawpi cu naivai ah a um thei ti ka thei. Ttangphel za khat ka feh tikah, kil li pii kul a kau mi hmun rawn bi te pakhat ka va thleng. Cui hmun rawn cu an hram pawl rim tak zet a nei mi hrampi nem tawite pawl in an khuh thluh ih, cui hrampi par ahcun pawpi cu a rak it lawk. A taksa in a delh mi neh fiang zet in an lang.

Pawpi taksa ih nen mi neh zoh in ziangtluk a tum ding ti ka hisap rero lai ah, a tlu mi hrampi hnah tthenkhat a hung tunsohawk siarso lai ka hmu. Cumi cun pawpi a tlannak cu minute khat kiangkap hrawng lawng a rei lai ti an langter.    

Hitin lo sim sehla hmunram um dan khuimawcin na suangtuah thiam ding. Pawpi in a deh mi naa kha saklam ihsin a run thiar suk ih, a deh mi a tlansan ahkhan nitlaklam ah a feh. Cutin, ka rak tonak lungto, deh mi naa, le tu ih ka dinnak cu kil thum nei pianhmang ah a cang. A sir rin pakhat cu ttangphel sawmli, a dang pahnih cu za khat veve, ih sau an si.

Hrampi tlu an tunsohawk ka hmuh tikah ka ruat hmaisabik mi cu pawpi in i hmu ih a umnak a tthawn a si ding timi a si. Asinan a rei hlan ah cumi cu a si thei hmel lo ti ka hmu sal. Ziangahtile ka tonak lungto le deh mi naa umnak cu hitawk hrampi umnak ihsin an lang thei lo veve. Curuangah i hmu lo ih, a hnuhma ka zawt hnu ah a umnak a tthawn ti cu a dik thawkhat ding. Asile ziangruangah a ihnak remcang zet ihsin a tlan? Ka zaangtluan run sattu ni in a sannak a pe. Tui can hi tuar nuam lo zet May thla khawhlum zinglam nazi pakua a si. Ni le a hung suahnak thingkung zim pawl ka zoh tikah hrampi pawl cu ni in minute hra sung a sat zo ti an lang. Pawpi cun khua a hlum tuk ti a hmuh ruangah, ka ra thlen hlan minute malte ahkhan daihnem hawl ding in a rak tlan ti a fiang.  

Hrampi keuhnak hmun rawn cu kil li pii kul ih kau a si thu ka lo sim zo. Ka va pannak ihsi khatlam deng ah thingkung pakhat cu saklam le thlanglam hoi ih khang aw in a tlu. Cui thingkung cu a lai hrolh tlang in pii li hrawng ih tum a si ih, hrampi keuhnak hmun rawn deng ih a um ruangah a laifang ih dingtu keimah thawn pii hra kan hla aw. Thingkung tawhram cu tlangmual hrap ah a um. Cui tlangmual cu a hrap ttentten ih hrampi sah zetzet in an khuh. Thingkung lu zim lam (a tluknak ah a kiak-parh) cu hmun rawn thlanglam tlangmual tlun ah a vung khang suak aw. Thingkung tlu ih khatlam ahcun tlangmual cu a tung zawng deuhthaw in a hrap ih ttangphel sawmthum hla ih hramlak sah zet sungah a va pil hlo. Cui tlang hrap ahcun lungto fate pakhat a ra for suak.  

Pawpi a umhmun a tthawnak san cu ni ruangah a si ding ti ih ka ruat mi a dik a si ahcun, thingkung tlu phen hnakih beunak ding ttha a um lo. Cui' ka hmuh dan diriam ko ih va cekfel theinak ding kalhmang um sun cu va feh ih, thingkung tlu khatlam va zoh lawng a si. Hitawk ah, kan dunglam kum reipi ah 'Punch' ih ka rak hmuh dah mi zuk pakhat ka thinlung ah a rung lang. Zuk cu ramtawipa pakhat amah lawng in kiosa pel ding ih a feh lai a si ih, a thlennak zawn lungto tlunlam a hun zoh tikah Africa ih kiosa tumbik ih thin hngirteu mithmai a hmu thutthi. Zuk hnuailam ahcun, "Kiosa hawl ding ih na feh tikah, na hmu duh taktak a si ti nangmahte'n theifiang ta aw," timi a ngan aw. Africa ih ka rualpa cun kiosa mithmai a hun zoh so lai ah, kei cun pawpi mithmai ka va zoh suk ding ruangah kan karlak ah danglamnak malte a um ti cu a dik. Asinan thingkung khatlam ah pawpi a um taktak ti ih kan ret asile, kan dinhmun cu a bang aw zet.  

Hrampi nem parah ka ke cu zungpibok pakhat tetei' tthawn in, thingkung cu ka va pan thok. Thingkung le keimai karlak a hrek hrawng ka thlen tikah lungto for suak par ah zungpibok pathum hrawng a sau mi, rong dum le aihre rawi aw, thil pakhat ka ka hmu. Tu ahcun cui lungto for suak cu ramsa ih an zawh tam zet mi ramsa kong a si ti ka hmu thei zo. Minute tampi sung cui thil cangvai lo cu ka zoh ringring hnu ah, pawpi mei zim a si ti ka theithiam. A mei cu keimah thawi' hlatnak lam ih a um ruangah a lu cu keimai' umnak lam ah a um tengteng ding. Lungto for suak cu pii hnih hrawng lawng ih kau a si tikah, pawpi cu lang lo ding in a com niam ih, thingkung tlu par ihsi ka lu a va lang vetei' i rak zon cih ding in i rak bawh a si ding, timi lawng thil cang thei a um. Pawpi ih mei zim cu keimah thawn pii kul hlatnak ih a um ruangah, a taksa com lai ih sau ding zat pii riat vun belhsah in, a lu cu keimah thawn pii hleihnih hlatnak ah a um thei mi a si. Asinan, a ke bai ding ih kap thei ding tal in, a taksa hmu tam tawk thei ding ah nai deuh ih ka va feh cu a ttul. Ka ke ih tlansuah thei ka duh ahcun a ke bai ding tal ih kah cu a ttul hrimhrim. Tui can hi ka dam sung hmuahhmuah ah rifle mawn kau cia lo ih ka um ttheu mi ka sirawk hmaisabik ttum a si. Ka 450/400 rifle ih mawn-khap cu phelh zawng ah awn fiang zet a suah ttheu. Tuvek can ih thawmvang pakhatkhat ka suahter ahcun pawpi cu ka tlun a ra khir cih lo hman ah, hmun hrap ah a tlan suk ding ih kapnak ding remcang ka nei man lo ding.

A mei hmuahhmuah, cu thluh in a taksa dunglam a lang tiang, zungpibok pakhat hnu pakhat in hmailam ah ka tthawn hrethro sal. A taksa dunglam ka hmuh ngah tikah lungawi tuk luar ih au thei dinhmun ka si. Ziangahtile pawpi cu a taksa com in i zon ding ih rak ralring aw cia a si lo ti a lang. A rak it sawn a si. Pii hnih lawng a kau mi lungto ahcun a taksa lawng a tlem ruangah a dunglam ke pahnih cu tlangmual hrap tung zerzer deuhthaw ih a keuh mi sasaw kung no pakhat ih hngettek tlunta deuh ah a va khang. Pii khat ka va pan leh ih a pum a ra lang. Camdiktei' a pum ttum le kai rero ka hmuh tikah a itthat ti ka thei. Tu ahcun malte cak deuh in hmailam ka pan ih a liang, cu thluh in a taksa pumpi'n ka va hmu. A bop cu, thingkung tlu khatlam ah pii thum lole pii li tiang a va um bet mi, hmun rawn hrampi parah a ret. Hnget zet in a mit a sing ih, a hnar cu vanlam a hoi.   

A caldar ah ka rifle tin in rifle zangte ka hmet. Cang lo ding ih rifle khing kilkhawi phah in a mawn-khap ka tul so. Ti dan pangai (a mawn-khap phelh hnu ah a mawn kau ih kap) linglet ih rifle kap hin ziangtin hna a ttuan ding ti ka thei cia lo. Asinan hna a rak ttuan ve ko. Naite ihsin a caldar ih cerek rit zet a vung luh khal ah pawpi taksa cu a thir hman a thir lo. A mei cu a pharhawk kel in a pharh aw lai ih, a dunglam ke pawl khal sasaw kung no hngettek ah an khang aw lai. A hnar khal van lam a hoi lai fawn. Ttul hran lo in cerek pahnihnak ka vun thun lut lai khal ah a umtu dan cu malte hman a thleng aw cuang lo. Theih a theih mi um sun a pum vun ttum le kai a cawlh mi, le a cardar ih ong fate maksak pahnih ihsin thisen an rung put kerko mi lawng an si.

Pawpi kiangnai tuk ih um hin midang parah ziangvek in hna a ttuan ding ti ka thei lo. Asinan kei cu ttihphannak le thinthirnak ruangah thaw thawt har khop in ka um ringring ih, malte sung vun cawlh lawk ka duh ttheu. Thingkung tlu ahcun ka to ih, ka dang a nat ihsi ka hrial mi ka kuak fawp sal ding in ka thlah hnu ah, ka rauhnakpawl ka tawivakter. Ttha zet ih tthehsuah mi hnattuan cun thindiriamnak an pe ttheu ih, tu pekte ih ka ttheh mi khal hi ttha zet ih tthehsuah mi hnattuan lakah a tel thotho. Hitawk hmun ih ka umnak san cu milai dehtu phil ding in a si ih, himi hlan nazi pahnih ih lamzin ka pial san can ihsin ka rifle mawn-khap ka tul soh tiang, langur zawng ai-awn ka cawn mi khal tel in, ziangkim a feh tluang thluh. Ti sual mi pakhatte hman a um lo. Cumi zawn ahcun thindiremnak nasa zet a um ko. Cangantu pakhat in siter a duhdan ciah ih thil ziangkim, a dotdot tete'n a duan fel thei thluh hnu ah 'A Cem' timi a ngan lai ih a thindiriamnak vek khi a si ding tiah ka ruat. Asinan, tui ttum ih keimai thuhla ahcun ka hnattuan ttheh mi ah ka thindi a riam lo. Ziangahtile keimah thawn pii nga lawng hla ih a um mi ramsa pakhat a ihthah lai ih ka thah ruangah a si.  

Himi thuhla ih ka bulpak ruahnak pawl cu midang hrangah lunglutza an si tuk lo ding ti ka thei. Asinan nang khal in himi hi cricket lehpannak (man ciamciam veve ih zuamawknak) a si lo ti'n na ruat tla a si thei. Curuangah keimah in puhmawh ih ka hman mi pawl lo sim theih ka duh. Cumi puhmawh pawl na theih tikah keimah hnak in na thindi a riam tla a si pang ah timi ruahsannak thawn ka lo sim mi a si. Ka puhmawh pawl cu (a) himi pawpi hi milai dehtu a si ih a nun hnak in a thih a ttha sawn, (b) curuangah thah a si lai ah a tthangharh simaw, a itthat simaw, zianghman danglamnak a um cuang lo ih, (c) a pum vun ttum le kai rero hmu cing ih ka feh san ahcun cumi hnu ih a deh mi minung pawl hmuahhmuah ih thihnak thuhla ah mawhphurtu ka si thei, timi pawl an si. Himi pawl na theih tikah khavek ih ka cangvaihnak hrangih puhmawh ding ttha le tluantling hlir an si tiah na ruat ko ding. Asinan keimah i ra tuahmawh ding phannak ruangah, asilole kap remcang theinak ka ngah mi um sun ka hlohter ka phan ruangah, asilole cumi pahnih kom ruangah, pawpi itthat lai tthangharhter in mai' nunnak hrangih ttan lak venak ding canvo ka pek lo kha cu ka sir aw.

Pawpi cu a thi zo ih, a hnuai horkuam ah vung tla in a phaw a siatsuahawklonak ding ah a zamrang theibik in lungto for suak par ihsi dirh lohli a ttul. Ka rifle cu hman a ttul nawn lo ruangah thingkung tlu ah tung ta in lamzin ah ka hung so. Thlawhlai loram thawi' a nainak ah lamzin kel pakhat ka va feh hnu ah, ka kut pahnih kom ih hum in tlangmual le horkuam pawl ah khawk ruahro ko in ka ku. Vei hnih ka ku man lo. Ziangahtile ka milai pawl in naa pakhat an va vehvai lai ih ka meithal puak awn vei hnih an rak theih ruangah thlam ah kir lohli in kawh bannak ih um mi khaw sung mi hmuahhmuah an rak ko thluh. Ka ku awn an theih vete'n mipi hmuahhmuah cu ka umnak lamzin ah mansahlap in an rung tlan thla ciamco.   

Hridai ttang le hreitlung pakhat an hawl ngah in mipi cu ka hruai kir sal. Hridai thawn pawpi ka ttawn ngah in, lungto for suak le thingkung tlu tlun ihsin hrampi keuhnak hmun rawn ih dir thleng ding ah, a tthen in hridai thawn an dir, a tthen in pawpi taksa in an dir. An pawpi dirh cu an tha a tho ngaingai. Keimah cun hitawk hmun ih a vun hawk ka duh. Asinan khaw sung mi pawl in a vun hawk hrih lo ding ah zangfah in dil. Kum tampi sung amah ttih ih an rak um mi milai dehtu, le ttihphannak thawn himi pengpi pumhlum a uktu  pawpi cu anmai mit rori ih hmu in a thi taktak a si ti diriam ko ih an zoh ngah lo ahcun Kartkanoula khua ih nunau le nauhak pawl, le a kiangkap khua pawl an lung a kim lo zet ding tiah in sim.   

Thlam ih pawpi zawnnak ding thingkung no pahnih an hau lai ah pacang tthenkhat cun pawpi ih ke an cekfel rero ih kumtarnak simaw, kebainak simaw, hriamhma simaw, a nei lo ti ih an rel mi a dik ti hmu in an lung a kim zet ti ka hmu. Thlam ahcun pawpi cu thingkung pharh kau aw zet phenthlam ah kan ret. Khaw sung mi pawl cu an zoh ding can nazi pahnih sung lawng ka pek thei thu, cumi hnak ih tam ka pek thei lo thu ka sim hai. Ziangahtile nikhua a hlum tuk lawmam ruangah a hmul an tlok ding ti ka phang ih, a phaw a siat khal ka phang.   

Keimah cun pawpi cu naite'n ka zoh hrih lo. Asinan siimlam nazi pahnih ah a phaw hawk ding in a zapathal ih ka umter tikah a hmailam kehlam ke ih sunglam ah a hmul tamsawn an um nawn lo ti ka hmu. Cutawk ahcun a vun pop fatakte an um hai ih, a vun pop pawl ihsin ti aihre an put. Cui' vun pop cu ka ngaihsak lawk lo. A vun ka hawk khal ah, vorhlam ke hnak ih malte a ttawl deuh mi cui' kehlam ke cu, netabik ih hawk ding ah ka tan hrih. A taksa dang ih vun hmuahhmuah ka hawk thluh hnu ah, hma tuar mi ke ih vun hawk ding in a awm ihsin a ke zaphak tiang saupi'n ka rai (zai). Cu thluh in a vun ka hawk tikah a tit sung ihsin sakuh hmul pakhat hnu pakhat ka dir suak phah. Ka kimvel ih dingtu pacang pawl cun cui' sakuh hmul pawl cu hngilhlonak ih pekawk mi laksawng bang in a cuh in an cuh aw. Sakuh hmul lakih saubik cu zungpibok panga hrawng a si ih, sakuh hmul zate cun kulhluan nga ihsin sawmthum karlak an si. Pawpi awm ihsin a ke zaphak tiang in, a vun hnuai ih tit cu a ttawih-hnun deuh ih, a rong khal aihre dum (black yellow) a si. Hi hriamhma hi a feh tinte'n hrum phah rero ding ih himi ramsa zangfakza rak tuahmawhtu a si rual in, milai dehtu ah hung cangter in, milai dehtu si lanta ding ih cangtertu khal a si. Ziangahtile sakuh hmul hi tit sungah ziangtluk rei um khal sehla an zupral thei ve lo.       

Ka kap mi milai dehtu pawpi pawl ih taksa ihsin sakuh hmul za hnih hrawng cu ka phorhsuak zo ding. Cui sakuh hmul tampi cu zungpibok pakua lenglo tiang an sau ih, pencil tluk in an tum. A tamsawn cu tit khalnak zawn ah an lut, malte cu ruh le ruh karlak ah hnget zet in an therlut aw ih, an zate'n pawpi vun hnuai ri ihsin an kiaktan thluh.

Pawpi in a rawl ding ih sakuh a deh ruangah sakuh hmul in a sun timi cu sutawk ttul lo mi a si. Asinan thluak fimvarnak nei pawpi vek ramsa hin sakuh hmul in thuk zet ih anmah sun ding tiang in ziangruangah an daithlang timi siseh, pawpi vek ramsa zuanzang hi mah le mah humhimawknak ah dunglam ih kir vivo lawng a thiam mi sakuh vek ramsa ih hmul in anmah sun thei ding khop in ziangruangah an cangvai muangcang timi siseh, cuihlei ah, ziangruangah thil kiak ol a si lo mi sakuh hmul pawl an taksa ri in a kiak ttheu timi siseh, thindiriam tlak in ka lo sim thei lo ruangah poi ka ti zet. 

Kan tlangram pawpi pawl vek thotho hin, tlavang pawl khal hin sakuh hi an ei ve ko. Asinan tlavang pawl cu sakuh hmul in a sun ve lo. Ziangahtile, ka hmuh dah mi ah, tlavang cun sakuh an deh tikah an lu in an kai. Ziangruangah tlavang pawl in sakuh an deh dan vek kalhmang himdam hi, hriamhma tuar lo ding in, pawpi in an hmang ve lo timi khal hi ka hrangah thil mak pakhat a si.

Tu ahcun can reipi liam zo ih tuahmi Pengpi Tonkhawmnak ah an relkhawm mi milai dehtu pawpi pathum lakih a pahnihnak thuhla ka lo sim ttheh zo. Can remcang a um asile pawpi pathumnak, Kanda Milai Dehtu, ziangti'n a thi timi ka lo sim leh ding.

Hminsin: Major Jim Corbett ih ngan mi "Man-Eaters of Kumaon" cabu sungih "The Mohan Man-Eater" leh mi a si.