(1)
Sakta
Atlantic Lungkimca Pawlkom
(North Atlantic Treaty Organization/NATO)
(North Atlantic Treaty Organization/NATO)
Leitlunhuap Ralbuai Ttumhnihnak ttheh hnu ih,
Europe khawmualpi laili le nisuahlam ih Soviet ralkappawl rak dawnkham dan ding
lamzin hawl in April 4, 1949 ih an tuah mi Sakta Atlantic Lungkimca (Washington
Lungkimca ti khal in an ko) hmang ih dinsuah mi ralkaplam `hianrualawknak
(military alliance) pawlkom a si. A tir ihsi teltu rampawl cu Belgium, Canada,
Denmark, France, Iceland, Italy, Luxembourg, Netherlands, Norway, Portugal,
United Kingdom, le United States pawl an si. Lehhnu ih run pehzomtupawl cu
Greece le Turkey (1952); Nitlaklam Germany (1955; 1990 ihsin Germany hmin in);
Spain (1982); Czech Hrilhoturam, Hungary, le Poland (1999); le Bulgaria,
Estonia, Latvia, Lithuania, Romania, Slovakia, le Slovenia (2004) pawl an si.
France cun 1966 ah NATO ralkap thuneihnak hnuai ih um a el, asinan sungtel
cazin ihsi cun a suak lo.
NATO ih lungput cu Sakta Atlantic Lungkimca
ih cahran (article) 5 ah hitin an tarlang: "Europe khawmualpi asilole
Sakta America khawmualpi ih NATO sungtel ram pakhat asilole cu hnakih tam
ralthuam hmang ih donak cu kan zate do ah ruat an si ding" tiah lungkimnak
tuah a si. An sungtel ram lak ih do a tuartu cu sungtel dang pawl in run ding
in an lungkim hai fawn. Cui hlei ah sungtel rampawl ih remdaihnak le humhualnak
hringhrotu cu cingfel tlang ding in lungkimnak an nei fawn.
NATO hin lungkimca ih cahran 5 hi 2001 kum ah
a tak in a hmang. 2001, September 11 ah Saudi Arabian rammisinak ihsi dawisuah
mi Osama bin Laden ih hoha mi thisenhalpawl in New York khawpi ih Leitlun
Sumdawnnak Zung (World Trade Center) le Washington, D.C. khawpi lenglam ih
United States ralkap zungpi a si mi Pentagon innpi an do ruangah minung 3,000
hrawng an thi.
Cahran 6 cun an lungkimca ih huapcin ramri a
tarlang: "Europe khawmualpi asilole Sakta America khawmualpi ih a um mi
Party pakhatkhat parah ziangvek donak a thleng a si khalle," tiah an ngan.
Cahran dang pawl cun sungtelpawl cu democracy `hangso vivo ding ih somso ding
in, ralkaplam thazang cakter le hngelhngetter sinsin ding in, sungtelpawl
pakhat le pakhat ron aw ton `heu ding in, le Europe khawmualpi ih ram dang pawl
khal rung lut thei ding ih sangka onsak ding in, tivekpawl an tarlang.
Pawlkom ih Dungkhar Sanphung
Leitlunhuap Ralbuai Ttumhnihnak 1945 ih a cem
tikah nitlaklam Europe rampawl cu sumsiamlam (economic) ttumsuknak le ralkap thazang
lam ttawnttaihnak nasa zet an tuar. Cu lai ah France le Italy ah communist party
tampi cu cak zet in a tthangso vivo fawn. Khatlam ah Sovite Dingkhawmram cu a
ralkap thazang a `hangso ciamco ih Europe laili le nisuahlam hmuahhmuah nor
vivo a tum. British Tlangbawipi Winston Churchill in Thir Pherzar (Iron
Curtain) ti ih a kawh mi communist phungthluk cun Europe laili le nisuahlam ah
hmun a khuar vivo.
Ralbuai lai ahcun nitlaklam Europe le Soviet
Dingkhawmram cu an rak ttangrual nan ralbuai a cem rual in an rualpi`hatawknak
cu a cat thla cih ve.
Khatlam khatlam in an co mi Germany ram cu
anmai' duhdan ih herhawi an tum ruangah Germany ram cu hmun hnih ah a tthenawk
phah: Nisuahlam Germany cu communist cozah ah a cang ih, Nitlaklam Germany cu
democratic cozah ah.
1948 kum ah United States in Marshall
Ruahmannak (Marshall Plan) nei ding ih khua a khan thu a phuang. Nitlaklam le
thlanglam Europe rampawl sumsiamlam nasa zet ih bawm ding ih ruahmannak a si.
Ralkap thazang lam tundinawksalnak khal ah 1948 kum ah United Kingdom, France,
Belgium, Netherlands, le Luxembourg pawl cun Western European Union (Nitlaklam
European ~angkhawm) din ding in Brussels Lungkimca (Brussels Treaty) an tuah.
Cumi cu cui' pawlkom hnak ih Soviet Dingkhawmram thazang rak dokham theitu ding
pawlkom picang le tlamtling sawn din a ttul timi langtertu ah a cang.
Himi caan thotho ah Britain, Canada, le
United States cun Daireh Ral (Cold War - Communist le Democracy eltaiawknak, a
hleice in U.S le Soviet Dingkhawmram eltaiawknak) ruang ih a thazang a ttumsuk
mi Ram Ttangrual (United Nations) ih zaangcan sawngtu ding pawlkom din ttul in an
thei. 1948 kum, February thla ah communist-pawl in Czechoslovakia ram ih
thuneihnak an lak tikah, March thla ah Nitlaklam rampawl humhualawknak le
democracy manmual (value) khaisohnak ding hrang ttuankhawm dan ding relkhawmnak
an nei thok. An relkhawmnak cu netalam ah France, Belgium, Netherlands,
Luxembourg, le Norway pawl in an run telpi ve ih, 1949, April thla ah Sakta
Atlantic Lungkimca an tuahsuak.
NATO
Hmelhmang
Sakta Korea (Communist cozah) in 1950, June
thla ih Thlangta Korea (democracy cozah) a do tikah, United States cun Europe
khawmualpi ih Soviet (Communist cozah) in ralkaplam pharhdarhnak simaw,
hliahkhuh tumnak simaw, a tuah asile ka do ding tiah a phuang. Leitlunhuap
Ralbuapi Ttumhnihnak ih Ttangrual ralkappawl a rak hohatu General Dwight D.
Eisenhower cu Sakta Atlantic Khawnsil (NATO pawlkom ukhruaitu) in Europe Ttangrual Ralkap Uktu Sang (Supreme Allied Commander Europe/SACEUR) ah, 1950
December thla ah a nemhnget. Eisenhower ih tohkham hi lehhnu vivo khal ah
American ralbawipawl in an run luah vivo.
NATO ukhruaitu Sakta Atlantic Khawnsil cu
sungtel rampawl ihsi thlah mi palaipawl thawi' dinsuah mi a si ih, a malbik in,
kum hnih ah vei khat an tong aw ttheu. Caan dang ahcun NATO sungttuan-huapkip
(secretary-general) ih kaihhruai mi palai hngelhnget pawl an tong aw ttheu.
SACEUR cu American ralbawipawl lawng deuh an si rual in, sungttuan-huapkip hi cu
Europe khawmualpi ih ta an si ringring.
NATO ih ralkapbu cu ziangtik lai khal ih hman
cih theih ding in ruahman a si. Sungtel rampawl ih ralkaplam hotu lubik pawl
thawi' dinsuah mi Ralkaplam Kawmi`i cun an ralkapbu cu hmun hnih ah a tthen.
Pakhat cu European Command ti a si ih SACEUR in a kaihruai; himi zung tthumawknak cu Belgium ram, Casteau khawpi ih Supreme Headquarters Allied Powers
Europe (SHAPE) ah a si. A dang pakhat cu Atlantic Command ti a si ih Supreme
Allied Commander Atlantic (SACLANT) in a hoha; an zung tthumawknak cu U.S,
Virginia ramkulh, Norfolk khawpi ah a si.
A hlan ahcun English Tipibi (English Channel)
kilkhawitu ding ah ralkapbu pathumnak a si mi Channel Command an rak tuah;
Commander in Chief Channel (CINCHAN) in a hoha, nan 1994 ah an tthiat sal.
Pawlkom a din pek kum 20 sung cu NATO
ralkapbu hrang ih ttankhuarhmun (base), vanzam ttumhmun (airfield), pipeline, le
pehtlaihawknak hrang tivekpawl saksuahnak ah sum an thawh khawm, an ttuan khawm
hai. Asinan $ 3 billion lai a cem mi lak ah $ 1 billion hrawng cu United States
lawng ih thawh mi a si. Thil `ul bet mi dangdang hrang khal ah sumpai an thawh
khawm ttheu. Asinan United States hi sungtel ram dang pawl 'ciapciap' an ti lai
ih 'ttukttuk' rak titu a sinak, sumpai le ralkap thazang lam khal ih a
thawhhlawkbiktu a sinak ruangah thu a nei ce.
Zungtthumnak Hmun
NATO ih zungtthumawknak hmun hi a tir ahcun
France ram khawlipi Paris ah a si. Asinan French Ramhotu Charles de Gaulle in
NATO pawlkom ih ralkaplam cetcangdan le NATO zung ih hnattuantupawl cetcangdan cu
France ram ih thuneihnak siatsuahtu vek ih a ruat ruangah siseh, NATO pawlkom
ih United States a lal berber mi a ngaih lo ruangah, le mai' cozah thusuak tel
lo khal ih French ralkappawl ral do ding ih thlah ttul cang a um thei ruangah
NATO cu nasa zet in a soisel. Curuangah zung`humnak hmun cu Belgium ram,
Brussels ah an tthawn sal.
(2) Nisuahthlang Asian Rampawl Pawlpi
(Association of Southeast Asian
Nations/ASEAN)
(2) Nisuahthlang Asian Rampawl Pawlpi
1967 kum ah Indonesia, Malaysia, Philippines,
Singapore, le Thailand cozahpawl in sumsiamlam tthanlennak (economic growth),
zatlang lam tthansohnak (social progress), le nunphunglam tthansohnak (cultural
development) tivekpawl khulrangter sinsin ding in, le Nisuahthlang Asia ih
remdaihnak le humhualawknak khaiso ding in, an rak din mi ramtamhuap pawlkom a
si. 1984 ah Brunei, 1995 ah Vietnam, 1997 ah Laos le Myanmar, 1999 ah Cambodia
pawl in himi pawlpi an zom.
ASEAN hmunram ahhin minung million 500 hrawng
an um ih, kil-li peng million 1.7 (4.5 million square km) a huap. ASEAN hin a
hlan ih rak ding mi Nisuahthlang Asia Pawlpi (Association of South East Asia
(ASA) ai a run awh. ASA hi 1961 kum ah Philippines, Thailand, le Malaya
Dingkhawmram (Federation of Malaya, tu ih Malaysia ram tthenkhat) in an rak din
mi a si. Remdaihnak le neihsiah hlawmawkkhawmnak a hmuitin bik. Cun, sumsiamlam ttuantlangnak, ASEAN rampawl karlak ih sumdawntonawknak tawlrelnak, ASEAN
rampawl ihsi leitlun ram dangdang ih sumdawnnak, le ASEAN sungtel rampawl le
leitlun ram dangdang pawl thiamnak le zirhliahnak (research) hrangih ttuankhawmnak
tawlrel tivekpawl hi a hnattuan langsar an si.
Kum tin tuah mi ASEAN meeting sangbik (summit
meeting) ah sungtel rampawl ih cozah lubik (head of state) an feh ttheu. Ramleng
tlangbawipawl (foreign ministers) ih kumtin tonkhawmnak khal a um. An tonkhawmnak ttum khat le ttum khat karlak ih ttuanrian (business) cu inntek ram (hruaitu ram)
ih ramleng tlangbawi le ram dang ihsin inntek ram ih thlah mi rampalaipawl
(ambassadors) a tel mi dinglai kawmitti (standing committee) in an hoha.
Indonesia ram, Jakarta khawpi ih sungttuan zung (secretariat) ah
sungttuan-huapkip a to. Sungttuan-huapkip hi ttum khat ah kum thum vivo in a
sangsangtei' ttuan a si. Pawlpi sung ah
sumpai, cicinthlawhrian (agriculture), cetzung (industry), sumdawnnak (trade),
le thiartthawnawknak (transportation) tivek hrang ih din mi kawmi`i tampi a um.
Cui' kawmittipawl cu mithiampawl le bulpak pawlkompawl ih kaihhruai mi hnattuantu
mibur (working group) 70 lenglo in an bawm. ASEAN hin kumcam report (annual
report) a suah ttheu ih, thla khat vei hnih (semimonthly) suah mi ASEAN
Newsletter khal a suah fawn.
ASEAN sungtel rampawl hi a hahatei’ hruaitu
ttuan a si ih kan ram Myanmar khal 2006 kum ahkhan a mai’ ttuan caan a thleng
nan ramkhellam dinhmun tthat lo ruangah ram dangdang ih soisel normawhnak tuar
lo in ttuan lo in a rak hnukdawk aw. Asinan tui kum ihsi cun ramkhel dinhmun
tthatlam pan vivo vek ih a lang ruangah a ttuan thei zum aw in hruaitu tohkham
cu a luah ve a si hi.
No comments:
Post a Comment