Latin Calai Romual V (Latin Thutluang)

Bung V

Latin Thutluang

 

Latin thutluang kalhmang remtu le felfai vivo ding ih rak tuahtu cu calai mithiam Cicero (BC 106-43) a si. Latin calai a hngehkhohnak cu a kalhmang a thih ruangah a si. Cicero ih rak tuahremmi Latin thutluang kalhmang hi Cicero a thih hnu kum 1,600 tiangah a siat hrih lo ti a si (John Macy). AD zabi 16 hnu ih khawruahphung lam buaipitu pawl le kawhhran hruaitu pawl ih Latin thutluang hman mi cu Cicero ih tuah mi kalhmang thawn a dang aw deuh zo nan, Latin thutluang ttha tahfung ahcun Cicero ih duansuah mi an hril thotho ti a si. Cicero hi amai’ san hlan ih Latin thutluang umtudan phorhlangtu a si ruang khal ah mi turu le ttangkai a si hrimhrim. Virgil hlan ih bezai rak phuahtu Ennius ih bezai pawl lehhnu lam minung in an run theihthiam theinak cu Cicero ruangah a si.

Cicero hi a nauhak lai ah thil phunphun a zir. Calai, khawruahphung, thurelthiamnak, fakselnak, sanphung le ramkhel lam tiang a zir in a thiam. A zir ttheh in daanthiam a ttuan. Hektuartu lam ih kilhimawknak thuhla relsak a thiamzet ti’n a hmin a thang. Kum 30 ihsin ramkhel a buaipi thok ih BC 63, amai’ kum 43 ah Consul si ding in hriltlin a si. Himi lai ah Catilline timi uktu bawi in rampi thuneihnak co ngah tum in sualral a suah. Himi ah thutthentu bawibik Cicero cun Roman ram kekkuai lo ding in sualral suahtu mi panga cu thih-hrem a pek. Asinan thutthennak zung ih thuhla relfel mi si lo in, amai’ palung thu ih a tthencat cih men mi a si ruangah ram mipi in an huat phah.

Himi caan ah Roman Hrilhoturam cu Julius Caesar tel in mi pathum kom aw in an uk. Lehhnu ah Julius Caesar le a dang uktu bawi pakhat Pompeii an ngaih aw lo ih ramsung ral a tho. Cicero cu Pompeii lamah ttang in ral a do. Cuihnu ah Julius Caesar le Pompeii dung-hmai naihawte’n thah an rung si. Cutikah Cicero cun Senate tlangsuak pawl in rampi thuneihnak la in rampi an kilkhawi ding tiah a rak ruat. Asinan cuti si lo in Mark Antony le lehhnu ih Augustus hmin run pu lehtu Octavian tei’ pahnih uknak cuh-awknak lawng a suak sawn riangri.

Himi khal ah Cicero cu Mark Antony dokalhtu ah ttang in Mark Antony relsiatnak ca pawl a ngan, a thusimnak khal ah Mark Antony a rel sia. Curuangah Mark Antony in a hua zet. Lehhnu ih Mark Antony le Octavian an komawk sal tikah, Octavian in Cicero cu lo theih lo in Mark Antony a ap a ttul ruangah a ap. Cutikah Mark Antony ih ralkap pawl in Cicero ih lu le kut pawl an tan ih, Cicero thu a rel ttheunak donsang parah an thlai. Culawng hman cu a duhtawk lo ruangah Mark Antony ih nupi cun Cicero ih lei cu a kuhhruk in a dawttlangh bet ti a si (Hornstein, Percy and Brown, John Macy).

Ramkhellam pehpar ih a nganmi nganca pawl hlei ah minung sining le nun ze mawi thuhla lam khal tampi a ngan. Ngaihzuun cakuat pianghmang thawn siseh, cahram ruang-am thawn siseh thuhla phunphun tampi a ngan. Ngaihzuunca a ngan mi hlir hman ah 900 hrawng a kim. A ngan mi ca tam zet cu tuini tiang siar theih in an um lai. Latin ttong ih ngan mi calai hmuahhmuah ah Cicero ih thutluang zening sulhnu a lang thluh ti theih a si. Cicero vek in san tampi tiang thutluang zening lam ih mi hliahkhuh thei hi an um hrih lo ti tiang ih rel a si ttheu (Mya Than Tint).

Siangpahrang Nero san ah Petronius timi mifim khal a rak um. A suah kum theih a si lo nan AD 66 ah a thi ti cu theih a si. Petronius cun Nero vek siangpahrang sualral san ah mai ir-awm sung thuhla a ruh lang ih phosuah cu a ralhim lo ti a thei. Curuangah a thluathlam ih miziaunak deusiah nganca a ngan. Nunthuleng kan timi vek deuh hmelhmang nei in a rak ngan. Asinan nunthuleng ngaingai si lo in biazai le thutluang cawhrawi mi a si. A sung thu cu nitin tonteh mi thuhla pawl ngankhum mi vek deuh a si. A thuanthu sungih cangtu pawl (characters) canghsualnak le mumallonak pawl kha casiartu’n a theihthiam ih a hnihsan thei ding kha a tumtah mi a si.

A nganmi thuanthu pakhat ah sal sinak ihsi luat in milian zet ih rung cangtu, cathiam lo mi pakhat thu a ngan. Cu pa cu phun-u le siangpahrang hrin bang in a cecang ih rawl-ei puai (ruaipi) a tuah. Cutawk ah a sawm mi mikhual pawl kha calai ningkhawng tluantling si lo ttongkam bahlah zetzet thawi’ a rak hmuah thu a ngan. Himi ah Petronius in a tumtah mi cu Nero san ih tlusiat ttheh hringnun khawvel deusiah ding kha a si. San siava ih mifim pawl sidan kelte’n Petronius khal AD 66 ah Nero ih thinhengnak a tong ngah ih amahte a that aw.

Pliny Upa (Pliny the Elder; AD 23-70) le Pliny Nauta (Pliny the Younger) tei’ puvah khal hi thutluang ngan lam ih zohtthiam tlak an rak si ve. Pliny Upa cu khuarelthil lam ngaihventu a si ruangah Naturalis Historio (Khuarel Sanphung) timi a rak ngan. Cui cabu cu bu kom 37 a um. Cabu 2,000 ihsi a lakkhawm mi thuhlangh (fact) 20,000 an tel. Cabu ngantu minung a sutron mi le an ca a lak mi minung hi 473 an kim ti a si. Cumi cabu sungah a tel mi thuhla hrekkhat cu van boruak (tlolak) thu, laihsuahthil thuhla, leilungpi thuhla, siivai thuhla, ti sung um nungca pawl thuhla tivek in a phunphun an si hai.

Pliny Upa hi a theihnak le fimthiamnak ruangah Roman pawl in an rinsan zet. Thil hliakhlai le tuahsinh khal a paih ngaingai. Cutin, meisa-tlang puak pakhat a va hliakhlainak ah a nun a hloh phah hngehnge. Meisa-tlang puak ihsi a suak mi meisa, meikhu, vutcam le lungti pawl umnak hmun a va thlen tikah gas khu a nasatuk ih thawthawt ding vansang in a thihnak a si.

Pliny Nauta (AD 61 hrawng- 113 hrawng) cu a nauhak lai ih a pa a thih ruangah a pu Pliny Upa in a cawm. A tir ah daanthiam a ttuan. Ukawkdan lam a thiam ruangah AD 111 ah ramkulh uktu bawi ah a cang ih a thih tiang cumi hna cu a ttuan. A nganmi ca cu ngaihzuunca pawl, cahram le essay pawl le, thuhla dangdang pawl an si. Cangan a thiam zet ruangah a hmin a thang zet. A thih hlan te ah a ngaihzuunca (cakuat) hrilkhawm mi an tuah ih bu 9 lai ah an suah (Phay Myint).

Thurelthiam zirnak cabu nganlam ih hminthang cu Quintillian (35-95) a si. Quintillian hi a tir ah tlawngsaya a si. Fimzirnaklam ah tonteh mi nei tam a si ruangah a cabu khal kutken cabu tluk in a sunglawi, manmual a nei. Asinan calai mit thawi thlir ahcun fimthiamnak bulhram thuhla le Greek le Latin calai thuhla relnak le ngannaklam lawng kha calai rim a nam ban kan ti thei (Hornstein, Percy and Brown).

AD 125 hrawngih rak tlangleng calai minung pakhat cu Apuleius a si. Petronius bang in nunthuleng rim a nam deuh mi thutluang a rak ngan. A cabu The Golden Ass sungah khawse ram ih khual va tlawng Lucius ih thu a ngan. Lucius cu khawse ram ih sal nunau pakhat thawn an ngai aw ih cu nui’ hnen ihsin hmel thlengtheinak sii a ngah. Lucius in vate ih cang ding in sii a ei tikah vate ah cang lo in laak ah a cang. Laak ih a can hnu ah rukru kut ah a thleng ih rukrupai’ hruainak ah a feh vivo. Lamzin ah minung pawl in laak ih cang Lucius cu minung ttong theithiam lo ramsa pakhat men ah ruat in a hmai ah thuhla phunphun an rel. Mi relsiatnak phunphun an tlokciar.

Cumi an rel mi pawl ihsin thuanthu phunphun a rung suak. Cumi thuanthu pawl lakah Europe calai ih lar zet duhdawtnak khuavang pathian Cupid le a ngaihzawng Psyche ih thuanthu khal a um. Himi thuanthu hi cu tuisan ah phei cun leitlun pumpi ah a thei lo an um hrot lo ti theih a si. Lucius cu a netnak ah khuavang hrangih an siah mi rose par a ei ngah ih minung ah a cang sal. The Golden Ass hi nunthuleng vek deuh cu a si. Mihrekkhat cun nunthuleng hmaisa a si an ti. Asinan a tluantling lo deuh. Italian calai minung Giovani Bocaccio ih Decameron nunthuleng ah The Golden Ass sung ih thuanthu a cawn mi an tel. Decameron hi Europe lam ih nunthuleng hramttohnak a si.

AD zabi pathum a luan tikah Roman Kumpiram cu Khristian sakhua in a hliah vivo ih, a khuh ttheh.  Cutikah Latin Calai in Khristian sakhua a rak cimpam ve. 383 - 405 karlak ah St. Jerome in mizapi hman ni Latin ttong thawn Bible a let. Cumi cu Vulgate (Ttong tualleng) tiah an ko. Himi san ah St. Augustine (354 - 430) a rung piangsuak ve. Anih hi Cicero le Virgil ih calai kutsuak pawl thawi’ ra tthanglian a si. Cuihnu ah thurelthiam zirnak tlawngah a kai. A tir ah Khristian a si lawk lo. AD 386 lawng ah Khristian ah lut in tihnimnak a co.

Augustine hi ca tamzet ngantu a si. A kutsuak nganca pawl lakah Khristianpawl ih sunsak hleice mi cu The City of God (Pathian ih Khawpi) timi cabu a si. AD 410 ah Goths miphun pawl in Rome khawpi an suasam thu sirhsan in a ngan mi a si. A dang cabu pakhat  Confessions (Phuansuahawknakpawl) timi khal a lar zet. Cui cabu cu Latin rotling calai kutsuak pakhat ah siar tel a si. Cuihlei ah tulai ih calai ruang-am lar zet pakhat a rung si mi nunthuanthu ih hmelhmang bulhram ngaingai a si fawn (Kianghrol). A ngaingai ahcun St. Augustine hi rotling Roman calai mithiam netabik a si. Khristian khawvel phei ahcun St. Augustine thei lo kan um a zum um lo.

Latin ttong hin Europe ttong tampi ah hram a thla vivo. French, Spanish le English ttong pawl ah tla cun Latin ttong tampi an tel. Mithiam pakhat in English ttong a hliakhlainak ah English ttong ih cangvaihnaklam relnak ttongfang pawl (walk, stop, breathe, sleep, wake, talk, live, die tivek) hi Anglo-Saxon ttong ihsi ra an si tlangpi ih, pehtlaihawknak le khawruahnak rellangtu ttongfangpawl (advance, retreat, approach, retire, inspire, animate, confer, discuss, compare, refute, debute, perish, survive tivek) le sumtuahphung (economics) lam ttongfangpawl (business, commerce, finance, government, diplomacy, profession tivek) hi Latin ttong ihsi hramttoh an si a ti (Mya Than Tint).

Rotling (Classical) Greek le Latin ttong pawl hi ttong thi tiah European calai mithiampawl in an sim ttheu. A thi ti tikah hman theih lo tinak si lo in, a kalhmang a thleng aw nawn lo, ttongfang thar a suak nawn lo tinak sawn a si. Rotling ttong an si ruangah sullam pengparang an nei mal cuang ngaingai ih thupi hlapi ngannak ah an ttha zet. Ttong timi cu a thlengaw rero mi a si ko nan rotling ttong ahcun a dem deuh ngaingai. Mihrek phei cun a sullam a peng thei lo ti tiang in an sim. Ziangkhal va si sehla, tuini tiangin Latin ca le ttong khal in leitlun a fang rero lai a si hrih hi.