Panar Milai Dehtu Tlavang

Panar Milai Dehtu Tlavang

1
1907 kum ih Champawat milai dehtu pawpi ka rak pel lai ah, Almora pengpi nisuahlam ramri ih khawte mipi pawl ttihphannak thawi’ a khattertu milai sa ei tlavang pakhat thuhla ka rak thei. Senpi Tlangsuakbu (House of Commons) tiang ah a thuhla suhawknak a um mi himi tlavang hi hmin tampi in an ko ih, minung zali dehtu tiah theih a si. Kei cun Panar milai dehtu ti ih ka rak theih ruangah ka rel ding mi thuanthu khal ahhin cumi hmin cu ka run hmang vivo ding.

1905 kum hlan kha cu Cozah hminsinbu lam ah milai dehtu pawl ih thuhla hi nganlut a si dah lo. Curuangah Champawat pawpi le Panar Tlavang hlan ah hi cun Kumaon tlangtluan ah milai dehtu hi theih si hrih dah lo ding in a lang. Asinan himi ramsa pahnih - a pahnih kom in minung za riat le sawmthum paruk dehtu - an hung um tikah Cozah cun harsatnak a tong. Ziangahtile hivek ramsa cinfelnak ding bungrua a nei lo ih, ramtawi pacang pawl ih huamnak lawng rinsan ding a nei. Vanduai thlak zet in himi can ih Kumaon ahhin hivek ramtawihdan thar a huamtu hi an rak maltuk. A dik maw dik lo cu rel theih a si hran lo nan, hivek ramtawih hi cu, a lehhnu kum malte ah Wilson in amahte’n Everest tlang zim kai thlen a tum mi vek ih thil ttihnung ah ruat a si. Keimah lala khal Wilson in Everest tlang thuhla a theih lo tluk thotho in, milai dehtu thuhla hi ka thei fumfe lo. Wilson in a tumtah mi a hlawhsam ih, kei in ka hlawhtlinnak san khal hi vantthat ruang liolio a si. 

Champawat pawpi ka thah hnu Naini Tal ih kan inn ka ra tlun tikah cozah in Panar Tlavang kap ttuanvo la ding ah in dil. Himi lai cu pumcawm hnattuan ah ka buai nasa tuk ih cumi ttuanvo hrangih can ka pek thei tik ahcun zarh tampi a rak liam man zo. Cutin, tlavang a hrannak hmun Almora pengpi deng le kawr pan ding ih ka tiarawk rual ciah ah Naini Tal ih Ttuanvo Neitu Mangkibawi (Deputy Commissioner) Rerthoud hnen ihsin Muktesar milai dehtu pawpi in ttihphannak thawi’ siangpahrang a ttuannak hmun ah mipi pawl va bawm ding ih i dilnak ka ngah. A thuhla ka lo sim cia zo bang in, cumi pawpi ka va pel ngah hnu ah, Panar Tlavang pel ding in ka feh (Himi thuanthu umnak “The Temple Tiger and More Man-Eaters of Kumaon ah Muktesar Milai Dehtu thuhla hi a um - ca lettu).

Tlavang a hrannak hmunram kau zet hi ka feh dahlonak a si ruangah Almora ih Ttuanvo Neitu Mangkibawi Stiffe hnenah himi tlavang thuhla ka theih thei ding hmuahhmuah va sut ding in Almora lam in ka feh. Stiffe cun lainat zet in suncaw ei i sawm ih hmunram zuk pawl khal i pe. Ka feh zawng ih i mangtthat phah ah thil ttihnung um thei mi hmuahhmuah ruat in, cumi pawl cu ro cah ciamciam ta ih hmaton ding in ka hril ngaingaimaw, tiah thu i sut thutthi ta.   

Ka hmunram zuk pawl cun tlavang a hrannak hmun feh theinak ding lamzin pahnih an um thu an tarlang. Pakhat cu Pithoragarh lamzin ih Panwanaula ihsin a si ih, a dang pakhat cu Dabidhura lamzin ih Lamgara ihsin a si. Lamzin neta deuh ka hril. Suncaw ei khawh ah, ro cah cia ding thuhla cu um hman sehla, thinlung hahdam in ka pok. Siahhlawh pakhat le ka thilri phurtu pacang pali in in thlun. Ka milai pawl thawn Khairna ihsin hmun so zet peng hleili kan feh zo. Asinan kan no lai le cahvah lai a si ruangah ni khat a liam hlan ah hlapi tiang feh bet kan tum.

Thla thul zan thlapi a suah rual ah amah lawng a um mi inn pakhat ah kan va thleng. Phar parih ca ngan rin aw hrenhren pawl le a kiangkap ih cahnah tlek pawl ruangah tlawnginn ih hman dah mi a si kan zum. Riahbuk puanthlam ka keng lo ih cui’ inn cu tawh a hrenawk fawn ruangah ka milai pawl thawn tual ih riah ka tum. Milai dehtu sam a cainak hmun ihsin peng tampi kan hlat lai ruangah a him tawk zet ko. A kil li in pii kul cio hrawng a kau mi tual cu senpi lamzin thawn a dai aw ih a kaptluan pathum cu pii hnih sang phardawl in an kulh. A kaptluan palinak cu tlawnginn in a kham. 

Tlawnginn dung ih hramlak ah zinan tampi a um ih, ka siahhlawh in rawl a suan theinak ding ah ka milai pawl cun tual kil pakhat ah meisa an muah. Kei cu tawh hren mi sangka hngohsan in ka to ih kuak ka fawp phah. Ka siahhlawh cun lamzin thawi’ naibik pharhdawl niamte parah tuu ke pakhat a ret ta ih meisa lam ah a ra kir sal. Culai ah tuu ke umnak phardawl dung ihsin tlavang pakhat ih lu a hung lang lai ka hmu. Thil umtu dan cu zoh nuam ka ti zawng a si ih, tlavang cu keimai lam a hoi fawn ruangah cang lo in ka um. Tuu ke umnak ihsin ka siahhlawh pii malte a feh thlen rual ah tlavang cun sa cu a lak ih lamzin paltlang in hramlak ah a liamhlohpi. Sa cu cahnah tumpi parih ret mi a si ih, cahnah thawn an erh awk ruangah tlavang in a thiar vete’n cahnah an awn. Cumi cahnah awn a theih tikah ka siahhlawh cu dunglam a hoi ih sa thiartu cu uico ih a ruat ruangah auh phah in a dawi. Asinan tlavang sawn a si ti a theih ngah vete’n ka umnak lam ah a hlan hnakih cak sawn in a ra tlan sal. Nisuahlam ram ih um vun rang minung pawl hi malte an aa deuh ti ih ruat kan hlawh. Cumi khal thuhla dangdang pawl hnak in, sundir ni ling hnuai ih veivah kan hman ruang ah a si bik. Ka siahhlawh mi ttha in cui’ thilthleng zoh in ka hni rero ti a i hmuh tikah, kei hi ka cipi pawl hnak in ka aa luar deuh ih i ruat ka phang lamlam. Thin nuam lo zet awkam thawn, “Tlavang ih a thiar mi kha na zanriah ding a si. Na hrangah thil dang zianghman ka nei lo,” i ti. Asinan zanriah cu awmang zet in a tuah thei thotho ih, tlavang rilrawng in a sa a thawt laifang a si mi tuu ke a ei thawt tluk thotho in, kei khal in ka zanriah cu ka ei thaw ve ding ka ti ngam.    

A thaizing cu zingte’n kan pok ih, Lamgara ah rawl ei in kan cawlh lawk hnu in, siimlam ah milai dehtu sam a cainak ramri ih um Dol Dak Bangla (Bungalow) kan va thleng. A thaizing ah ka milai pawl cu bangla ah tanta in milai dehtu ih thuthang  va verther ding in ka pok. Khaw khat hnu khaw khat ah ka feh ih, ke-feh-zin pehzom aw vivo pawl ah tlavang keneh ka hawl phah vivo. Siimlam ah loram ah amah lawng a um mi inn pakhat umnak ka va thleng. Cui inn cu lungto ih sak mi a si ih, a tlunkhuh khal lungpheng a si. Hramhri kung umnak hramlak in a kulh mi loram ekah malte sungah a um. Cumi loram inn fehnak ke-feh-zin ah tlavang pa tum zet ih keneh pawl ka hmu.  

Cui inn ka va thlen tikah zaute fatakte ihsin pacang pakhat a rung lang ih, thing ih tuah mi kailawn ihsin rung ttum in, tual ah i ra tong. Cu pa cu pacang no te, kum kulhluan hnih hrawng a si ih, a riah a se zet. Mizan ah amah le a nupi cu pindan pakhat lawng a um mi an inn zial ah sangka ong in an it. Ziangahtile April thla a si ih khua a hlum tuk. Zan ah tlavang cu an zaute fatakte ah hung kai in a nupi ih or a keu hnu ah pindan ihsin a lu dirhsuah hmaisat a tum. Thawpit ih kiauraak phah in nunau cun a pasal cu a kut thawn a hai ttuattto. Cutikah a pasal cun thil um dan a theithiam cih ih a nupi ih kut khatlam kai in, amai kut khatlam thawn sangka tlang  cu ttansan ah a pawk ih, tlavang kut ihsi a a nupi a dirhsuah hnu ah sangka a khar. A tanglai mi zan can hmuahhmuah cu, tlavang in sangka run bauhsiat a tum rero ruangah, an nupa in pindan kel pakhat ah tthia thlohthlo in an um. Thli lut-suak um lo pindan hlum hiamhiam ih an um ruangah a nupi ih hriamhma pawl cu septic ah an cang thok ih, zinglam a thlen cun a na tuarnak le ttihphannak ruangah a lung a fim nawn lo.  

Sunvu in pacang cu a nupi hnenah a um. Tlavang ra kir sal in a nupi a thiar a phang ih, an venghnen naibik le an inn karlak ih hramhri kung sah zet um hramlak va feh ding khal a ttih phah fawn. Ni a liam zik lala ih, mi van duai cun zan ttihphan um dang pakhat a hmaton zik cuahco zawng ah a inn lam ih ka va feh lai i rak hmu. A thuhla pawl ka theih tikah ka ke hram ah ra sep aw ih a ra ttah kha ka mang a bang nawn lo.

Ka hrangah boruak harsa a thleng. Cumi lai ahcun milai dehtu a hrannak hmunram ih minung pawl hrangah tuamhlawmnak-hmaisa (first-aid) lam thilri pawl Cozah hnenah ka rak dil hrih lo. Curuangah Almora hnak ih nai sawn ah ziang siivailam thilri simaw, bomawk theinak dang simaw, an um lo. Almora cu peng kulhluan nga a hla fawn. Nunau hrangih bomnak dil ding cun keimahte ka va feh a ttul ih, cumi cu pacang kha mi aa laktlak lo dinhmun ih thlenternak tluk a si thei. Ziangahtile pacang pakhat in a tuar thei zat ttihphannak hmuahhmuah cu zan khat sung a rak tuar zo. Tlavang cu ra kir sal in sangka bauh a tum lala hmel fawn ruangah, zan khat dang cuvek qttihphannak a tuar bet ahcun mi aa inn ih ret mi ah a cang ding ti a fiang.

Pacang ih nupi cu kum hleiriat hrawng a si. Tlavang in a haa thawi’ a or a rektarh lai ahkhan zapathal in a rak it. A pasal in a kut ih a dirh tikah tlavang cun dir neh ve thei ding in a kuttin thawn a awm a ttham. An dirhawk netnak ah tlavang ih tin pawl cu a taksa sungah thuk zet in an lut ih, an rin aw hrenhren. Thothe a khat ih zam surso mi, sangka pakhat lawng nei, tukverh um lo pindan fatakte hlum hiamhiam sungah nunau ih hngawng le awm ih hriamhma hmuahhmuah cu septic ah an cang thluh zo. Curuangah siivailam bomnak ngah khal ah, ngah lo khal ah, a nunsuah theinak ding cu a mal tuk lawmam. Cumi thil umdan ka hmuh ruangah, bomnak dil ding ih feh lo in, a zan cu pacang ih kiang ah um sawn ding ah thutluknak ka tuah. Himi thuanthu a siartu lakih minung pakhat te hman, tlavang asilole pawpi in a or ih a keu mi, mi vanduai asilole rannung vanduai ih tuarnak pawl, a zia-umternak ding asilole a tuarnak cemternak ding ah - cerek pakhat bak lo cu - thil dang zianghman nei lo in, naa a tuarnak pawl hmu le theitu ih nan canlonak ding ah ruahsannak nasa zet ka nei. 

Inn can thotho ih sau zaute cu a khatlam deng veve ihsi do mi a si ih, pii hleinga hrawng sau in pii li hrawng a kau. Far kung no pakhat ih tuah mi karbak thawn kaihsoh a theih. Cumi karbak ralkah ah cui’ inn ih sangka neihsun a um ih, zaute hnuai ahcun tih-thing retnak puk te pakhat a um. Puk te cu pii li kau in, pii li a sang.

Pacang cun amah le a nupi umnak pindan sungih um ve ding in zangfah i dil. Asinan cumi cu ka tuah thei lo. Ziangahtile, mi ten sia cu ka si lo nan, pindan sungih rim sia cu a luartuk ih ka tuar theinak in a daih lo. Curuangah kan karlak ah zaute hnuai puk te khatlam deng ih tih-thing pawl kan retkhawm. Puk te ih tih-thing um nawnlonak ahcun phar hngohsan in ka to thei ding. Tu ahcun khua a thim zik thlang. Curuangah a kiangnai tivate ah tidai va in in, ka zutawk hnu ah puk te ahcun ka to. Pacang cu a nupi hnenah hung feh ding in, le an sangka cu ong ringring ding in ka sim. Karbak ih a kai lai ahcun pacang cun, “Tlavang in a lo deh tengteng ding, bawipa, cutikah ziang ka tuah ding?” i ti phah. Kei cun, “Sangka kha khar awla, thaizing tiang rak hngak aw,” ka ti.     

Thla thul hnu zan hnih a si zo ruangah khawthim can tawite a um ding. Cumi khawthim can cu ka thin i phangtertu a si. Pacang in a rel bang in tlavang cun khawvan tiang sangka a kheuh rero taktak ahcun hlapi a feh hrih lo ding ih, tu hman ahhin hrampi rul lak ihsin i bihthup rero men thei. Zan khawthim lak ahcun thil hmuh thei tum ih mit ttang ttentten phah le nisuahlam tlang zim ihsi thlapi hung suah lohli ding thlacam phah in nazi pakhat le hrek sung ka um hnu ah cinghnia pakhat in theihternak au-aw a run suah. Cinghnia cun a cuap tha hmuahhmuah suah thluh in a ai ruangah hlapi tiang in a theihtheih. A ai-awn cu ‘fe-a-on, fe-a-on’ tivek deuh a si ih, a mithmuh ih thil ttihnung a um sung hmuahhmuah cu a ai non rero. Tlavang hin sa an pel tikah siseh, an deh mi sa an pan tikah siseh, nuamnaite’n an feh ttheu. Curuangah, cui’ tlavang cu milai dehtu ah vun ruat in, kan karlak peng hrek a feh sung cu minute tampi a rei ding ih, a ra thlen ah thlapi a suak taktak lo a si hman ah kap theinak ding tawk in a tleu zo ding. Curuangah ka thin a hahdam ih zalen deuh in ka thaw ka thaw thei thlang.  

Minute tampi a liam. Cinghnia khal a ai nawn lo. Thlapi cu tlangmual tlun ihsin a hung suak ih, ka hmaizawn leilung cu a run tlet eng pempem. Thil cangvai zianghman hmuh ding a um lo. Awn theih ding umsun khal ka tlun ih nunau vanduai in natnak nasa zet tuar in thaw thawt ding a hawl rero awn lawng a si. Minute pawl cun nazi hrangah lamzin an kian. Thlapi khal van ah a kaisoh hnu in nitlaklam ah a suk thok thlang. Cutikah ka hmaizawn ih leilung cu inn ih phenthlam in a run hliah. Can ttihnung a thleng lala. Ziangahtile tlavang in i hmuh ahcun, tlavang pakhat ih thinsau theinak suah in, a cangvaihnak pawl phenthlam ih an hliahphen thei ding can a hngak tengteng ding. Asinan zianghman a thleng lo ih, cumi hlan nazi hleihnih ih thlapi a rak suahnak zawn ihsin ni tleuzung pawl van ih an kapsuahawk tikah, sa bawh ih ka to zan hmuahhmuah lakih zan saubik cu a hung cem.  

Pacang cu zan hmaisa ih zanvartei’ a men ruangah thaw zet in a itthat hluahhlo. Puk te suahsan in ka ruh kham pawl ka sawizoi lai ah karbak ihsin a rung ttum - leilung hak parah cang lo ih nazi tampi sung to dahtu lawng in ruh a kham thei zia hi an thei. Ram theihmu malte ti lo cu nazi kulhluan li sungah zianghman ka ei lo ih, ka um hrih khal tthathnemnak a um nawn lo ruangah, pacang cu mangttha ta in, peng riat hla ih um mi Dol Dak Bangla ah ka milai pawl va pehzom sal ding in, le nunau hrangih bomnak va cah ding in ka pok. Peng malte lawng ka feh ah ka milai pawl ka tong. Reipi ka hloh ruangah ka thilri pawl an fun ih, Dak Bangla ih ka riah man an pek hnu in, i hawl ding ah an ra pok. Amah thawi’ kan biakawk rero lai ah, Temple pawpi thuhla ih ka rak rellang dah mi, Lamzin Kiltu a ra. A Bhootia rang cakvak te parah hnget zet in a to ih, Almora lam pan ding a si ruangah, Stiffe hnenih ka cakuat cu lungawite’n ttuanvo i laksak. Stiffe cun ka ca a ngah vete’n nunau hrangah siivailam bomnak a kuat cih. Asinan bomnak a thlen tikah cun a tuarnak pawl cu an rak cem zo.   

Himi Lamzin Kiltu hi Dabidhura ah milai pakhat deh a tuar thu i simtu kha a si ih, Dabidhura ka va thlen tikah ka ton dah mi lakih ramtawih tontehnak mangbang thlakbik le ngaihven umbik ka va tong (Temple Pawpi thuhla hi himi Panar Tlavang thuhla umnak ‘The Temple Tiger and More Man-Eaters of Kumaon’ cabu bung hmaisabik ah a um. Puithiam in na kap thei lo ding, kiltu a nei tiah a sim vek in, a kap tum rero nan a hlawhsam - ca lettu). Cumi tontehnak ka ngah hnu ah Dabidhura biakttheng ih puithiam putar cu ka kap that thei lo mi pawpi vek in milai dehtu hin a biakttheng ih humhimnak a ngah ve maw tiah ka sut. Cutikah puithiam cun, “Lamlam, Bawipa. Himi Shaitan (Khawsia) hin ka biakttheng ih pathian ra betu minung tampi a deh zo. Himi kap ding in ka ra kirsal ding na ti vekih na ra kir taktak ahcun, zinglam le siimlam ah na hlawhtlin theinak ding hrangah thla ka lo camsak ding,” tiah i sawn. 

2

Kan nun hi ziangtluk in lungawinak thawn khat hmansehla, aipuang hleice ih kan thlirsal ttheu mi canbi cu an um ttheu thotho. Ka hrangah cuvek canbi cu 1910 kum a si. Ziangahtile himi kum ah Muktesar milai sa-ei pawpi le Panar milai sa-ei tlavang ka kap ih, himi thilthleng ropi pahnih karlak ah, keimah le ka milai pawl in Mokameh Ghat (Mokameh Karbak) ah, cet thilri zianghman tel lo, kan kut thawn rori in ni khat sungah thilri ton thawng nga le za nga rori kan thiarsuak thei. Himi hi can-hmuahhmuah tahfung (all-time record) a si.

Panar tlavang kap tum ih ka pawhsuah ttum khatnak cu 1910 kum April thla ah a si. Cumi kum thotho September thla hlan cu a vei hnihnak zuam sal ding in can ka pe thei lawk lo. April thla le September thla karlak ahhin minung paziat deh an tuar ti ka thei lo. Ziangahtile ka theih cin ahcun,Cozah in ziang cazual (bulletin) hman a suah lo ih, Senpi Tlangsuakbu (House of Commons) ih himi tlavang thuhla thusuhawknak a um mi ti si lo ahcun, Indian thuthangca pawl ah himi tlavang thuhla tarlang mi dang a um lo. Panar tlavang hi minung zali dehtu tiah theih a si ih, Rudraprayag tlavang cun za le kulhluan nga a deh. Himi thuhla ah Rudraprayag tlavang thuhla cu India ram pumpi ih thuthangca thulu pawl ah hmun a luah ih, Panar tlavang thuhla cun mipi ih theih a hlawhtuk lonak san cu sam a cainak hmun hi mi senpi khualtlawn veivahnak hmun ihsin a hlat deuh ruangah a si hmang ding. Rudraprayag tlavang cu kum tin in pathian be ding ih khualtlawngtu thawng sawmruk an veivahnak hmun ah sam a cai. Cui’ khualtlawngtu lak ahcun mi hnuaihnung bik ihsin mi phun-u bik tiang an tel ih, cu pawl cun milai dehtu ih rawlkheng paltlang ih an feh thluh a ttul. Himi pathian be ding ih khualtlawngtu pawl, le Cozah in ni tin cazual a suah mi pawl ruangah, Panar tlavang hnak in a siatsuah mi a mal nasa cing in, Rudraprayag tlavang hi a hmin a lartuknak san a si (Rudraprayag tlavang thuhla hi Jim Corbett in cabu dang pakhat a ngan - ca lettu).   

Panar tlavang kap ding ih vei hnihnak zuam sal ding ah, siahhlawh pakhat le ka riahbuk thilri le lamcaw phurtu minung pali thawn September 10 ah Naini Tal ihsin kan pok. Zinglam nazi pali ih inn ihsi kan pawhsuah lai ah khua a dur khiamkhiam ih, peng malte kan feh tikah ruahpi vannawn a rung sur thlurthlo. Sunvu in a sur ih peng kulhluan riat a hla mi Almora kan va thlen tikah kan ruh tiang in a ciar thluh. Cumi zan cu Stiffe hnenih va leng ding ka si nan hnipuan ro pakhat hman ka neih lo puhmawh in Dak Bangla ah ka um sawn men. Bangla ahcun khualtlawng ih riaktu dang zohman an rak um lo ih, ttuanvo neitu in ka hrangah meisa alh hluahhlo tappi pahnih um mi pindan pahnih in pe. Curuangah zinglam ahcun khualtlawng peh thei ding in ka thilri cu an rak ro thawkhat ve.  

Almora ihsin April thla ih ka rak zawh mi lamzin thotho zawh sal ka tum. Hriamhma tuar ih nunau a thihnak inn ihsin tlavang cu pel thok ka tum. Thawhhlam ka ei lai ah Panwa timi tlakrawh inn sak hnattuantu pakhat cu kan hnenah a ra. Anih hi Naini Tal ah kan hnattuan a ttulttul in ttuansaktu a si. Panwa ih khua cu Panar horkuam ah a um ih ka milai pawl hnen ihsin milai dehtu pel ka tum thu a rak theih tikah kan hnenih feh ve ding ah in dil. Ziangahtile inn ih tlun a duh nan amahte’n a feh ngam lo. Panwa cun cutawk hmunram cu a theih ruangah ruahnak in pek vek in, tlavang in ka zanriah in eisaknak tlawnginn lam ihsi Dabidhura lam ih feh ka tum mi cu ka tthulh sal ih, Pithoragarh lamzin zawh ding in ka ruatcat. Panwa Naula Bangla ih zan kan riah hnu in, zingte’n kan pok ih peng malte kan feh tikah Pithoragarh lamzin ihsin vorhlam ih a um mi zinrua ah kan pial. Tu ahcun milai dehtu ih hmunram ah kan um thlang. Hitawk hmun ahcun lamzin pi a um lo. Khawte pakhat le pakhat pehzomawknak ke-feh-zin tete hmang in an pehtlaih aw ttheu.  

Thil umdan a sawtpawt thei hrot lo. Ziangahtile kil li peng za tampi a kau mi ah khawte pawl an darh zelzel ih milai dehtu cu khuitawk fang ah a um ti kan theih lo ruangah khawte pakhat hnu pakhat ah va feh vivo in va hliakhlai a ttul. Salan le Rangot khawte-hlawm (pattis) paltlang ih kan feh vivo hnu, a ni linak siimlam ah Chakati khua ah kan thleng. Cutawk khaw lal cun Panar tiva khatlam ral ih Sanouli timi khua ah kan dung ni malte ahkhan tlavang in minung a deh thu in sim. Tu pekte ih ruahpi vannawn a sur ruangah Panar tiva cu a lian zet. Curuangah khaw lal cun, thaizing ah lilawn a um lo mi Panar tiva tan olsamnak kawhhmuhtu ding minung pakhat ka lo thlahter ding ti ih in tiamkam phah in, cumi zan cu an khua ih riak ding in thuron in pe.

Khaw lal le kei cu inn dot-hnih saupi khatlam deng ah kan be aw rero. Thuron i pek vek cun cumi zan cu an khua ih riak ding in ka lung a kim. Khaw lal cun inn tlunta dot ah keimah le ka milai pawl hrangah pindan pahnih a ruahman ding thu in sim. Kan biakawk lai ahcun hnuaita dot ih khatlam dengbik pindan cu luahtu nei lo a si ti ka hmuh ruangah cutawk ah ka riak ding ih, ka milai pawl hrangah tlunta dot pindan pakhat lawng a ruahman a ttul phah ding tiah ka sim. Ka riah tumnak pindan cun sangka a nei lo. Asinan tlavang ih deh mi netabik cu tiva ih khatlam ral ah a si ih, milai dehtu cun tiva ti lian cu tankai a tum lo ding ti ka thei.  

Cumi pindan ahcun bungrua zianghman a um lo. Ka milai pawl cun, cumi pindan rak luahtu netabiktu cu mi borhbah luarkai a si ding ti ih phunzai rero phah in hnawmhne le hnipuan sia um mi hmuahhmuah cu an phiat fai. Cu thluh in leilung ih phah mi, tidai zun thei lo ihphah (groundsheet) cu zial ih hman mi tlakkhang parah an phah. Ka ihkhun ah to in, tual ih muah mi meisa thawn ka siahhlawh ih in suansak mi zanriah ka ei hnu in ka it. Nazi hleihnih sung ah hmun hlapi ka feh ciamco ruangah rei lo te ah ka itthat cih. Ni a suak ciah ih, pindan sung a run tlet eng rual ah pindan sungah cun thawmvang dimte ka thei ih ka mit ka hun men tikah ka ihkhun kiang ah pacang pakhat a rak to ti ka hmu. Cu pa cu kum sawmnga hrawng a si ih, phar nat dinhmun netkhawt neitu a si. Ka hung tthangharh ti a hmuh tikah, cui’ nung cing ih thi mi vanduai cun a pindan ah zan nuam zet ka hman a beisei thu i sim. A khatlam khua ih a rualpi pawl hnenah ni hnih sung a va tlawn thu, a ra kir tikah a pindan ih ka rak ihthah lai a hmu ih ka tthangharh hngak in ka ihkhun kiang ih a rak to thu i sim.  

Nisuahlam ram ih nat ttihnung bik le suankaiawk olsam bik a si mi phar nat hi Kumaon pumpi’n nasa zet in a darh. A hleice in Almora pengpi sung ahhin a luar hleice. A luartuk lawmam ruangah minung pawl in phar nat cu Pathian vehvainak ci khat ah an ngai ih, phar nat neitu pawl khal a hranpate’n an ret cuang lo hlei ah, suankai aw lo ding ih damkhanawknak khal zianghman an tuah lo. Curuangah kum tampi sung phar nat neitu in a rak luah mi pindan kha ka riahnak ding ih ka hril tikah khaw lal cun ralrinnak pek ttul ah a rak ngai lo si bik in a lang. Cumi zing cu ka hnipuan ka hruh can a rei lo nasa ih, in hruaitu ding a man vete’n khua cu kan suahsan. 

Kumaon ramtthen sungih ka veivahnak ahhin phar nat ngah ding phan-umnak hmun tampi khal ka thleng dah ko. Asinan cui’ zangfakza mi vanduai pindan ih ka riah ttum tluk in mi thiangfai lo ih ka ruahawk can hi a um dah lo. Tiva kan ton hmaisabik ah ka siahhlawh in thawhhlam i timtuahsak ding in, le ka milai pawl in an rawl an timtuah theinak ding ah, cawl ding in ka sim hai. Cu thluh ah ka ihphah kholh ding in, le ka sinpuan pawl ni ih pho ding ih ka cah ta hai ih, carbolic (kabawlik) sahpian tan khat la in lung pheng tumpipi ih an kulh mi tili fatakte umnak tiva lam ah ka vung suk. Cumi pindan ih ka hruh mi hnipuan hmuahhmuah ka hlit hnu ah tili ahcun ka sop ciamco ih, lung pheng pawl parah ka pharh. Cu thluh in a tanglai mi sahpian thawn ka rawt aw. Himi ttum tluk in sahpian ka rawt aw cipciar dah kel lo. Nazi pahnih hnu ah, nuai nat tuk an tuar ruangih a kir siaisiai deuh mi hnipuan pawl hruh in ka milai pawl hnenah ka kirsal. Tu ahcun thiangfai in ka thei aw sal thlang ih, thawhhlam khal ramtawipa in thaw zet ih a ei vek in ka ei thei sal.  

In hruaitu cu pii li le zungpibok ruk hrawng ih sang a si. A lu a pawr zet ih a sam khal an sau. A taksa cu barrel tumpi vek a si ih, a ke an tawi. A ttong a mal fawn. Hmun hrap kaisoh ding kan nei lai maw ti ka sut tikah a kut a pharh ih, “Hitluk ih rawn a si ko,” tiah i sawn. Cutin a rel nan tlang hrap zet ihsin a hnuai ih horkuam ah in hruai suk ta thotho. Horkuam kan thlen tikah horkuam cu zawh in tiva umnak kan va pan ding si hmang ka ti lawk. Asinan, in hruaitu cun zianghman ttong lo, le a lu khal kan lam ih her lo in, hmun kolh ihsin a feh ih a khatlam ih tlangmual so ah in hruai lala. Cui tlangmual cu a hrap zet ih hling an tam zet hlei ah, lei tthenel an um ih feh a harsa ngaingai. Kan tlun ih ni a sat tuk fawn ruangah tlangmual zim cu thlanhri baksen tla in kan hung thleng. Asinan tlangmual kaisohnak ding ih tuah mi ke neitu si awmtak in, hruaitu cu a hna hman a thak hrih lo. 

Tlangmual zim cun hmunram kaupi a lang. In hruaitu cun Panar tiva thlen hlan ah tlang sang pahnih kaisoh ding kan nei lai ti ih in sim tikah, tlakrawh inn sak hnattuantu Panwa cun thilri dum rit pipi thawi’ tuah mi a kortlunthuah cu in hruaitui’ hnenah pe phah in, Kumaon ramtthen sungih tlangmual hmuahhmuah in kaisohter thluh man ah a tang lai mi lamzin tluan in cui’ kortlunthuah ritpi cu a phurh a ttul thu a sim. Zianghtile Panwa cun a innsang pawl hrangih tlunlawm thilri fun dang pakhat a phur lai. In hruaitu cun a taksa ah mee hmul ih tuah mi hridai pakhat vet in, kortlunthuah cu a bil ih a zaang ah hnget zet in a qttawn. Kan suk ih kan so. Cu thluh in kan suk ih kan so sal lala. A netnak ahcun horkuam thuk zet ih a luang mi tiva cu kan hmu. Tu tiang cu zinrua hman um lo mi hramlak hlir ah kan feh. Asinan tu ahcun tiva lam ih a suk mi ke-feh-zin bi zet pakhat kan tong.   

Tiva kan vung nai sinsin rual in a lang dan cu ka duh lo sinsin. Tiva ih a vung suk mi le a khatlam ral ih a kaiso mi ke-feh-zin zoh in cutawk zawn cu tiva puan zawn a si ti a lang. Asinan tiva cu a lian zet ih cumi tankai cu thil atthlak zet si ding a bang. Asinan in hruaitu cun himdamtei’ tankai theih tuk mi a si tiah in sim. Curuangah ka kedam le mawza pawl ka phelh ih Panwa thawn kai aw phah in tiva ah ka vung ttum. Tiva cu ttangphel sawmli hrawng a kau ih, a tlunlam tidai suar dan zoh in a hnuailam a khokrok ti a theihtheih. Ka zum vek taktak a rak si fawn. Tidai in ka ke a phet thlu dengmang ttheu ih, vei hnihkhat cu ka ke a tartahak phahphah. Asinan khatlam ral ah kan va talsuak ttuatto thei. 

In hruaitu cun kan dung ihsin in rak thlun. Dunglam ka hei zoh sal tikah cui’ mi pacang fatakte cun a harsat zet ti ka hmu. Kan hrangih cawn tiang a si mi tiva cu a hrangah tai tiang a si. Tiva khohnak bik a ra thlen tikah ti luang cu dunglam tun ih ttang ttha lo in cang-ai feh in a feh. Aa zet in ti luang cu a hmailam ih a ret ruangah tidai in zapathal in a sawh thlu ih tiva luang cak zet lakah a pil. Kedam ka hruh lo ruangah lungto zumhriam lak ahcun kei cu lak ka tlak lo. Asinan lungto zumhriam poisa lo tu Panwa cun a thilri a thlak tupti hnu ah, tthuktthun lawknak fatakte hman um lo in a thlanglam ttangphel sawmnga ih tiva kap ah a vung tlan. Cutawk ahcun lung pheng tumpi a um ih, lung pheng tumpi sir ahcun tiva cu rapthlak khop ih cak in a luang. Cui’ lung pheng ciar le nal par ahcun Panwa cu a kai hnu ah a bok ih, tidai in in hruaitu a vun fen thlen tikah a sam in a rak kaih. Malte sung an talbuai lawk hnu ah lungto parah a dirsuak thei. Cu thluh in kan hnenah an ra thleng. In hruaitu cu zinghnam tidai ih tla a bang. Panwa cu, amai’ nun hrangih thil ttihnung zet si cing in, pacang fatakte nun runsuak ding in zah-um le huaisen zet ih a cangvaih ruangah ka fak. Panwa cun mangbang nawn in i zoh hnu ah, “Ai, a nunnak kha ka runsuah duh mi a si lo, a zaang ih um mi ka kortlunthuah thar kha ka ui si lawm,” a ti. Ziangtizawng khal va si in, a tumtahnak cu ziang a va si khalle, riahsiatnak thleng ding cu a kham a si hrimhrim ko. Cutin, ka milai pawl in pakhat le pakhat kai aw in himdamtei’ tiva an rak tankai thei hnu ah cumi ni hrangih kan thil ti cu duhtawk thlang in, tiva kap ih riak ding in ka sim hai. Panwa ih khua cu tiva thawn peng nga hla ah a um. Curuangah in fehsan. In hruaitu cun tiva cu a tankai sal ngam nawn lo ruangah Panwa cun an khua ah a hruai lawlaw.  

3

A thaizing ah milai pakhat deh a tuar netabiknak Sanouli khua hawl ding in kan pok sal. Khua a siim tikah horkuam thelhkolh kau zet ah kan thleng. Hmuh bannak ih milai cennak thluathlam zianghman a um lo ruangah cui’ hmun thelhkolh ahcun kan riak. Tu ahcun milai dehtu ih tlanlennak laifang ah kan um. Leilung ciar ah nuam lo zet ih zan kan hman hnu, a thaisun sundir hrawng ah Sanouli cu kan va thleng. Cui’ khaw fatakte ih minung pawl cun in hmuh tikah an lung a awi ngaingai. Lungawi zet in, ka milai pawl umnak ding hrangah pindan pakhat, le ka riahnak ding hrangah dii ih khuh mi kulh nei lo platform pakhat in ruahman sak hai. 

Cui khua cu tlangmual pharh aw ih um a si ih, a hnuailam horkuam ih cangdawl loram pawl an lang. Cangdawl loram pawl ih fangcang cu tubaite ah an rak sengh zo. Horkuam khatlam ral ih tlangmual cu nuamte’n a hrap so vivo ih, loram ihsi ttangphel za a hlatnak hmun ah ekah kul hrawng a kau mi hrampi rul sah zet a um. Cumi hrampi rul tlun, tlangmual zimlam naih ah khawte pakhat a um ih, a vorhlam kap, tlangmual liang zawn ah khawte dang pakhat a um. Cangdawl loram ih kehlam ahcun horkuam cu hrampi keuhnak tlang hrap zet in a rak phit. Curuangah hrampi rul sah zet cu hmun thum ihsin loram in an kulh ih, a hmun linak cu hrampi keuhnak hmun thelhkolh in a kulh. 

Thaithawh ka ei thok zawng ah khaw sung ih pacang pawl cu ka kiang ah an ra to kual ih thu kan rel tlang. March thla hrek neta le April thla hrek hmaisa karlak ahkhan hitawk hmunram ih minung pali deh an tuar. Dehtuar hmaisabiktu cu tlangmual liang ih um khawte mi a si ih, a pahnihnak le pathumnak cu tlangmual zim kiang ih khawte mi an si. A palinak cu Sanouli khaw mi a si. An pali in zan ih deh mi an si ih, ttangphel za nga hrawng a hlatnak hrampi rul sungah tlavang cun a thiar. Cutawk ah cawl phah in a ei hai ttheu. Khawte pathum ih minung pawl cun meithal an neih lo ruangah mi ruak vung lak khal an ngam lo. Tlavang in mi a deh netabiknak cu kan dunglam ni ruk ah a si ih, thuhla i simtu pawl cun, tlavang cu cumi hrampi rul lak ah a um lai tengteng ding tiah an zum.  

Cumi ni zinglam ih kan rak pal phah mi khawte ah me (kel) no pahnih ka rak lei phah. Curuangah khaw sung mi pawl in hrampi rul lakah tlavang a um lai an timi a si ngaingai maw ti theihfiangnak ding ah me fate deuh cu siimlam ah hrampi rul kap ahcun ka vung hreng. A kiangnai ah thingkung remcang an um lo ih, khawdur finkhawmawk rero dan zoh in zan ah ruah a sur hmel ruangah tlavang cu ka bawh lo. Ka umnak ding ih kan ruahman mi platform cu kulhtu zianghman a nei lo. Curuangah a zan ih tlavang a run pang asile deh harsa minung hnakin me nonal te a duhsawn beisei in ka me pakhat cu a kiang ah ka hreng. Zan reipi tiang me pahnih an kawhawk rero awn ka thei. Curuangah tlavang cu a thawmvang theih ban ah a um lo a si ka zum. Asinan hitawk hmun ih a ra kirsallonak ding san a um cuang lo ruangah a tthabik ruahsan in ka itthat.   

Zan ah ruahhmaite a sur. Khawdur um lo van fai riahriah ih ni a suah tikah thinghnah le hrampi hnah hmuahhmuah cu ruahthli for ruangah an tleu serso hai ih, hla sak ding neitu vate hmuahhmuah khal in lungawi aipuang in ni thar cu an hmuak. Ka platform kiang ih me cu diriam zet in hrampi bur khat a ei ih, a khattawk in a ai (be) phahphah. Asinan horkuam khatlam ih me cun awn-ai a nei lo. Thawhhlam rak hlumter ding ih ka siahhlawh ka cah hnu ah, horkuam paltlang in me fate sawn ka hrennak ah ka va feh. Ruah a sur hlan hrawng ah tlavang cun me cu a rak deh ih, a hrennak hri phihcat in hmun dang ah a rak thiar ti ka va hmu. Me a thiarnak sulhnu cu ruahpi in a tleuhfai thluh. Asinan a poi lo. Tlavang in a deh mi a thiarnak ding hmun cu pakhat lawng a um. Cumi cu hrampi rul sah zet umnak hmun lawng a si.

A deh mi a ei lai ih tlavang asilole pawpi va pel hi sa pel dan nuambik ih ka theih mi a si. Asinan thil um dan remcang in, hlawhtlin theinak ding beisei um zet a si can lawng ah a nuam ve thung. Hitawk hmun ahcun thil um dan an remcang lo. Ziangahtile hrampi rul cu a sah luar tuk ih, awn-ai nei lo ih va pan theih a si lo ding. Khaw sung ah kir sal in thawhhlam ka ei hnu ah, an khaw kiangkap hmunram thuhla sutron ding in khaw sung mi pawl ka kokhawm hai. Tlavang cun amah ka rak bawh theinak ding khop in a deh mi cu a hlah lai maw timi va zoh a ttul. Cumi ka va zoh ahcun tlavang cu ka va tthawng (hnoksak) tengteng ding fawn. Curuangah, ka va hnoksak ruangih tlantu tlavang hrangah, a kiangkap hmun naivai awmang tawk ah  relhnak ding  hrampi rul sah  dang a um maw timi ka thei duh. Peng hnih hnak ih nai ahcun cuvek hmun a um lo thu, cutawk hmun ih va feh ding cun tlavang cun thlawhlai loram kaupi a paltlang a ttul thu, in sim.   

Sundir ah hrampi rul umnak ahcun ka va thleng sal. A dehnak hmun ihsi ttangphel za ah, tlavang in me sa a rak hlah mi hmuahhmuah ka va hmu. A hlah mi cu a ketin pawl, a ki pawl le a pumpi pheltthen lawng an si. Sunvang ah peng hnih hlatnak hramlak ih tlavang a va tlansuah ding phan a um lo ruangah nazi tampi sung ka pel. Ka sa pel cu tlaiberh pawl, thlanthla pawl, cipte pawl le scimitar-babbler vate pawl in in bawm. Himi vate pawl in tlavang ih cangvaihnak tinkim in sim. Ziangruangah khawte pathum ih pacang pawl sawmkhawm in tlavang cu ka kap remcang theinak ding hmun langpang ih rung suak ding ah ka hotter lo tiah in sut men thei. Asinan cuvek tuah ding cun sakhan namtu pawl hrangah thihnak thlankhur a naituk ding. Hmun langpang ih suak ding ah in hot a si ti tlavang in a theih vete’n dunglam ah a kir ding ih a feh tumnak ih rak umtu tapoh cu a do ding.  

Tlavang cu ka kap remcang thei lo ih, hlawhsam in ka kirsal. Khaw sung ka thlen tikah  sikserh (malaria) in bese zet in i tlakbuak ih, a lehhnu nazi kulhluan li sung cu platform parah lung molh miammiam in ka it. A thaisun siimlam ahcun sirhserh in i tlansan zo ruangah sa pel cu ka peh thei sal. Anmahte ruahmannak in, ka milai pawl in me pakhat deh a tuarnak hmun thotho ah me dang pakhat cu an rak hreng. Asinan tlavang cun a dai lo. Hihi thil ttha zet a si. Ziangahtile tu ahcun tlavang cu a ril a rawng thlang ding. Curuangah a ni thumnak siimlam ahcun ruahsannak nei zet in ka pok.

Hrampi rul umnak kiang, kan dunglam zan hnih ih tlavang in me a dehnak ihsin ttangphel za hrawng a hlatnak ah sasaw kung tar pakhat a um. Cui thingkung cu cangdawl loram pahnih karlak ih pii ruk a sang mi cang hrap ihsin a keuhsuak mi a si. Ka rubber tawphah nei kedam thawn a par ih va feh thei ding khop in a kung cu tlangmual tlun ah a awn phei. A kung hnuailam, leilung ihsin pii hleinga hrawng a sannak ihsin a hngettek pakhat cu a hnuailam loram tlun ah a va khawhsuak aw. Pii khat hrawng a sah mi cui’ hngettek cu a kawhawm ih a rawp fawn. Tonak him lo le remcang lo zet a si. Asinan cumi cu thing hngettek um sun a si ih, ttangphel za tampi hlatnak tiang ah thingkung dang zianghman an um fawn lo ruangah, ttihnung ti cing in, cumi thing hngettek ih to ding ah ka ruatcat.

Hrampi rul sungih ka hmuh mi tlavang keneh pawl le kan dung April thla ah nunau pakhat deh a tuarnak loram inn zin ih ka hmuh mi tlavang keneh pawl an bangawk ruangah, ka buaipi mi tlavang hi Panar milai dehtu a si ding tiah zumnak ding san le vang tampi ka nei. Curuangah ka milai pawl cu blackthorn ko tampi sat ding in ka fial hai (blackthorn hi a par var in, rah bokbawn rong nei mi, hling nei thingkung a si. A hling um dan cu kan lam ih saisiak thawn an bang aw deuh). Thingkung hngohsan phah, a hngettek ah ke thluang phah ih ka to ngah hnu in, ka milai pawl cu blacktorn ko pawl a tom ih ttawn ding in siseh, cumi pawl cu thingkung ah ret in hridai thawn hnget zet ih ttawn ding in siseh, ka fial hai. Hivek in cipciartei’ ka rak ruahman mi hin ka nunnak i run ti ka pom rori.  

Pii hra ihsin pii kul karlak a sau mi blackthorn ko tampi cu thingkung ih kimvel ah an ttawn. Khatlam khatlam ah tla lo ding ih sirhsan ding dang ka neih lo raungah ttawntarh mi blackthorn ko pawl cu ka lakhawm ih ka taksa khatlam khatlam ah ret in ka ban le taksa lak ah hnget zet in ka cep. Siimlam nazi panga ah ka timtuah mi hmuahhmuah ka ttheh. Ka or humhim thei ding in ka kortlunthuah hnongbil (collar) ka pharh ih, ka hngawng humhim thei ding in ka lukhum nem cu dunglam ah ka dir deuh. Cutin thing hngettek ahcun hnget zet in ka to. Me cu ka hmai zawn ttangphel sawmthum ih loram ah fung pakhat khen in an hreng. Cu thluh ah ka milai pawl cu loram ahcun kuak fawp phah le ring zet ih ttong phah in an to.  
   
Himi tiang cu hrampi rul lak ah awn-ai zianghman a um lo. Asinan tu ahcun scimitar-babbler vate pakhat in ralrin peknak ai khing zet a run au-suahpi ih, minute pakhat pahnih hnu ah cipte awm-var (vate) tampi khal an cik celcel. Himi vate ci hnih hi tlangmual par ahcun thuthang petu rinsan tlak bik an si. Curuangah an ai ka theih hnu in ka milai pawl cu khaw sung ih va kir ding ah theihternak ka vun tuah. Tlun ka fial cu an lung a awi zet. Ring zet ih ttong rero phah in an feh liam tikah me cu a ai thok. A lehhnu nazi hrek sung cu zianghman a thleng lo. Khaw saklam tlangmual zim ih ni a liam cuahco zawng ah ka tlun thingkung parih um thlanthla pahnih cu keimah le hrampi rul karlak hmun thelhkolh ih um mi rannung tthenkhat cuk ding in an zuang. Khaw sung lam hoi ih ai rero me cu tu ahcun keimai umnak lam a ra hoi ih, a ai a cawl. Me umtudan zoh in thlanthla pahnih in an cuk mi rannung, le me in a ngaihven mi rannung ih cangvaihnak pawl ka thei. Cui rannung cu tlavang lo bak a si lo ding.  

Thlapi cu tthen li tthen thum lawng a tum lai ruangah nazi tampi sung khua a thim ding. Khua a van tthat nawn lo hnu ih tlavang a ra suah pang ah ti’n cerek sawl thun mi twelve-bore zunphir ka keng cia. Ziangahtile khawthim lakah rifle cerek pakhat lawng hnak in cerek sawl pariat thawn tlavang cu ka ngah ttha thei sawn ding tiah ka ruat. Lektthik vang le torch tivek, zan ramtawih bawmtu thilri pawl cu ka ngan lai mi thuhla a thlen lai ahhin, India ah hman an si hrih lo. Hmui dingh thei ding ih rinsan ding um sun cu meithal kaa zim ih ttawn mi puan var lawng a si.

Minute tampi sung ziang thilthleng hman a um lo lala. Cumi hnu ah ka pawk mi blackthorn ko pawl dimte’n dirtu an um ti ka thei. Thingkung awn ih blackthorn ko pawl ttawnnak cang ka rak thiam cu ka lung a awi zet. Ziangahtile mah le mah hum aw ding in dunglam ka her thei lo ih, ka kortlunthuah hngawngbil le lukhum pawl cu humhimawknak siava men an si fawn. Tu ahcun milai dehtu ka buaipi ti cu rinhlelh ding a um nawn lo. Cuihleiah milai dehtu tumruh zet a si ti a lang fawn. Tlavang cun hling lak ihsin a hung kai thei lo ti a hmu. Curuangah vei khat a dirh hnu in, blackthorn ko zim cu a haa thawn a keu ih na zet in a thin ciamco. Ka ban le taksa karlak ih blackthorn ko pawl ka cehtarh ruangah ka hngohsan mi thingkung ah na zet in i dirhbet.  

Tu ahcun sunvang netabik khal van ihsin a liam hlo ih, zan hlir ah minung a dehtu tlavang hrangah cangvaihnak a remcang thlang. Khatlam ah kei cu keimah khal ka si thei nawn lo. Ziangahtile khawthim lak ahcun minung hi nungca hmuahhmuah lakih humhim aw theilobik kan si ih, keimah pakhat lawng hrangih rel tla cun, ka raltthatnak khal a tawdengbik ih a um lai can a si. Zan hlir ih minung zali rak deh zo a si ruangah, tlavang cun i ttih mumal lo. I ttih lo ti cu, blackthorn ko pawl a dirh rero phah ah, khaw sung ihsin thin phu dutdo ih rak ngaitu pacang pawl ih theih ban ding khop in a hngirhngir ring ngam. Cui’ hngirhngir awn cun pacang pawl ih thin a phanter zet thu lehhnu ah in sim. Asinan kei cu annih thawn kan linglet. Ziangahtile a hngirhngir awn ka theih lawng ah khui ah a um ih, ziang a tuah ti ka thei. Ka ttihbik mi cu awn lo ih a um laifang a si. Ziangahtile ziang a run tuah ding ti ka thei thei lo.Blackthorn kung pawl na zet ih dir in vei le khat ih a thlah thutthi ciamco ruangah vei tampi cu ka tonak ihsin ka tla dengmang. Khua a thim mepmep ih pawk ding hngelhnget zianghman ka neih fawn lo tikah, hung khir pang sehla cun a dai lawng i dai men hman ah leilung ah ka vung tla tengteng ding.   

Thin tthia thei khop ih awn-ai a reh reprep cingcing hnu ah tlavang cu cang hrap sang ihsin a dawp thla ih me umnak a va pan turto. Kap theinak ding remcang ih khua a van tthat lai ah tlavang a ra suah beisei in, ttangphel sawmthum hla ih me ka hrennak a si. Me umnak a thlen hlan ah tlavang cu kah that man ka tum. Asinan tu ahcun me cu ka run thei nawn lo. A var a si ruang ah rau ruari’n ka hmu thei fang. Curuangah a talbuai ttheh tiang ka hngah hnu in tlavang umnak ding ih ka ruatnak zawn ka tin ih meithal zangte ka hmet. Ka meithal puak cu thinheng hrum awn thawn i rak sawn. Dunglam ih tlavang a sip zawng ah thil var tleu zukzi pakhat ka hmu. Cu thluh in tlavang cu cang hrap sang dang pakhat ihsin a khatlam loram sungah a vung liam hlo. 

Minute pahra maw hleinga sung hrawng simaw cu tlavang thawmvang dang a um lai maw ti’n thin phu dutdo’n ka ngai. Cu thluh ah ka milai pawl in in rak ko ih, ka hnenih an rat a ttul le ttul lo in rak sut. Tu ahcun saklam ihsi an rat cun an hrangah a him thawkhat ko. Curuangah far thing meifar rak vang in, ka sim dan vekih ra hai ding ah ka hei auh. Hriakthling ngah zet far kung nung lai cek tan ih an tuah mi an meifar pawl cu pii hleihnih ihsin hleiriat karlak hrawng an sau hai ih, meisa a tleu ttha thei zet. Curuangah Kumaon ramtthen hmunram deng le kawr ih um khawte pawl cun zan khawthim lakih tleunak ngah theinak ah himi lawng hi hman ding an thei.

Vei tampi au rero phah in, an tlan kual rero hnu ah, meifar pakhat cio kengtu pacang kul cu khua ihsin an ra poksuak ih, ka simdan run thlun vivo in, cangdawl loram pawl tlun ihsin an run hel hnu ah ka dunglam ihsin ka tonak thingkung ah an rung thleng. Thingkung ih blackthorn ko pawl an ttawnnak hri cu tlavang in hnget tuk ih a dirh ruangah a tan ih tan a ttul. Hling an tthawn ngah in thingkung parah an hung kai ih ttum thei ding in in hung bawm. Ziangahtile ka tonak remcang lo tuk ruangah ka ke tha an com thluh.  

An ken mi meifar komkhawm cun me ruak umnak loram cu a tlet eng pempem. Asinan a khatlam liam ih loram cu meifar eng phenthlam sungah a um. Kuak zem phah vivo in tlavang cu hriamhma ka baih nan ziangtluk in a besia ti ka thei lo, curuangah khaw sung ah kan tlung ding ih, thaizing ah ka ra vehvai sal ding, tiah ka sim hai. Cumi cu an lung a kim lo nasa. “Tlavang cu hriamhma na baih zo a si ahcun tu ahcun a thi zo tengteng ding. Minung tampi kan si ih, meithal na nei fawn. Curuangah ttihphan ding a um lo.” “Loram ih khatlam tlang tiang tal va feh in, tlavang cun thisen hnuhma a tanta maw ti tal cu kan va zoh pei.” Tlavang va hawl ding le hawl lo ding thu kan elawk ciamco hai hnu ah, ka ruahnak tthasawn cu ka tthin sal ih, a hnuailam cangdawl loram a langnak, hitawk loram deng tiang tal cu va zoh ding ah ka lungkimpi sal.

An dilnak ka lungkimpi ruangah, ka dunglam ah a tlar in an feh ding, an meifar sangpi ah an thlir phah ding ih, tlavang in i zon pang asile khawthim lak ah in tanta lo ding, tivek thutiamkam pawl ka tuahter ta hai. Phur zet in thu an tiamkam hnu, meifar dang pawl an vang bet ih an alh tleu tthat hnu in, kan feh. Hmai ah ka feh ih ka dunglam ttangphel panga ihsin in thlun.

Me umnak tiang ttangphel sawmthum, cu thluh in loram deng tiang ttangphel kul a hla. Nuamnaite’n, thawmvang um lo in, hmailam kan pan vivo. Me umnak kan thlen tikah a hnuaita loram ih khatlam deng a lang. Thisen hnuhma zohnak can cu a um nawn lo. Loram deng kan thlen nai vivo rual in a hnuai ih loram cu a lang kau deuhdeuh.  A langlonak zawn bi takte lawng a tan ciah ah, thinheng ih hrum rero phah in tlavang cu cang hrap tlun ah a hung khir ih, a zate’n a hung lang thluh.     

Tlavang in mi a zon zawng ih a thinheng hrum awn ahhin thil ttihnung zet a tel. Pawpi in a zon lai ih umhmun tthawn lo lawlaw sai (vui) rual le tlavang in a zon ruangih lu-sam mang loi’ tlan ciamco sai rual ka hmu dah. Curuangah hriamhrei nei lo ka rualpi pawl cu minung pakhat vek rori’n a rual ih dunglam an her le an tlan ciamco ka hmuh tikah ka mang a bang lo. Asinan vantthat thlak zet in, an tlan manhlap tuk ruangah pakhat le pakhat an pah aw ih, hnget tuk lo ih an ken mi meifar tthenkhat cu leilung ah tla in an alh peh rero. Cumi pawl tlavang awm ih cerek sawl rual khat thun lut theinak ding daih in an tleu.

Ka meithal puak an theih tikah an tlan an cawl ih, an lak ih minung pakhat in, “Aizelaw, va poi ve. Asinan kan parah a thin a heng lo ding. Ziangahtile hi khawsia hin kan raltthatnak cu tidai ah a canter ti a thei,” ti ih a ttong ka thei. Si e. Thingkung parih ka tonteh mi ihsin milai dehtu tihnak timi hin mi pakhat ih raltthatnak a laksak ttheu ti ka thei ko. An tlan thu khal ah, keimah lala khal meifar kengtu pakhat si sehla, ka tlan cakbik thotho ding. Curuangah ka thinhengnak ding san a um lo. Tlavang cekfel rero ah in ruat hai seh ti ih ka umawkter hnu rei lo te ah, pahnih, pathum tivek in an ra thleng sal hai. An ra kim khawm tikah, anmah zoh lo in, “Khaw sungih tlavang zawnnak ding rua le hridai nan run keng maw?” tiah ka sut. Hlawptlo zet in, “Aw. Thingkung tawhram ah kan tanta,” tiah in sawn hai. Kei cun, “Va la uh, khaw sung ah tlung in ti sa no khat in ka duh,” ka ti hai. Zan huihsuk dai a rung hrang ih, ka sikserh nat a run kaitho lala. Thinthirnak ding hmuahhmuah a cem thluh fawn ruangah ka ke thawn keimahte din men hman ka harsat thlang ti ka hmu.

Sanouli mipi pawl hrangah cumi zan cu, kum tampi sungah ttihphannak nei lo ih an ihthah thei hmaisabik zan a si ih, lehhnu khal ah ttihphannak nei lo in an rung itthat thei lanta.

Hminsin: Major Jim Corbett ih “The Temple Tiger and More Man-Eaters of Kumaon” cabu sungih ta “The Panar Leopard” leh mi a si.