Champawat Milai Dehtu

Champawat Milai Dehtu

I
‘Champawat ih Milai Dehtu’ tiah cozah zung khal in a run hminsin leh mi pawpi ih thuhla ka theih hmaisabik ttum ahcun Eddie Knowles thawn Malani ah ram kan rak tawi lai.

Eddie hi himi ramkulh in a run hngilh thei lo ding mi a si. Ziangahtile ramtawih thiam cungcuang a si ih ramtawih thuhla rel ahcun bang le cauh thei lo khop in a paih. Cuihleiah hringnun ih ziangkim ah a tthabik hlir ngahtu mi malte lak ih tel, mi vanttha zet a si fawn. A rifle meithal cu hmuitin mi kah dik theinak lam le a hmual nat lam ah tluktu nei lo a si. A unau lakih pakhat cu India ram ih meithal kah hmuithiambik a si ih, a dang pakhat cu Indian Ralkapbu ih tennis lek thiambik a si fawn. Curuangah Eddie in Champawat ih milei dehtu kap ding in Cozah in leitlun ih ramtawih thiambik a si mi a unau-seu a rawih thu in sim tikah cui’ pawpi hrangah cun cangvaih theinak ding caan cu bikhiah felfai a si zo tiih ruah theih a si.

Asinan a lehhnu kum li ih Naini Tal ka va tlawn tikah pawpi cu rel fiang theih lo thuhla tthenkhat ruangah thi lo in a um lai ih, Cozah khal nasa zet in a khawruah a har. Cui’ pawpi that theitu hrangah laksawng sumpai pek a tiam, ramtawih thiam hleice pawl a ruai ih, Almora ihsin Gurkha miphun pawl khal a thlah ttheu. Cuti tluk in zuam rero hmansehla deh a tuartu mipum cu theihtheih khop in an tthang zutzo hrih thotho. 

Cui pawpi pinu ti mei sehla, ziangahtile milai dehtu ih hung cang hi pawpi pinu an si deuh ttheu, cu Nepal ram ihsin Kumoan ahhin milai deh lam ih thiamnak kimcang nei zo dinhmun thawn a ra tthawn mi a si. Nepal ram ah minung za hnih a deh zo ruangah Nepalese ralkapbu in an rak dawisuah mi a si (Champawat pawpi hi cozah rori in ralkapbu ruai in a dawisuah mi milai dehtu um sun a si - ca lettu). Kumaon a ra thlen hnu kum li sungah a mi deh mi cazin ahcun zahnih le sawmthum le pali a pung.

Himi hi thil um dan cu a si. Naini Tal ka thlen hnu rei lo te ah Berthoud in i ra leng. Berthoud cu cumi can ah Naini Tal ih Mangki Bawi (Deputy Commissioner) a si ih, vanduai thlak zet ih a thih hnu khal ah Haldwani ih thlanmual langsar lo zet ah an phum. Berthoud hi a theitu hmuahhmuah in an duhdawt mi le an ttihzah mi a si. Milai dehtu in a uk mi pengpi sungih minung pawl harsatnak a pek mi thuhla, le cumi ruangih a thinphannak thuhla pawl i sim thluh hnu ah, milai dang pakhat deh a tuar sal thuthang ka ngah vete’n Champawat ah ra kir sal lohli ding in ka thutiamkam i dil.

Asinan thil pahnih, Cozah ih laksawng pek ding mi hnukkir sal ding in, le ramtawih thiam hleice an rawih mi pawl siseh, Almora ihsin camdik (regular) ih a ra ttheutu pawl siseh, cawlhter ding in ka dil. Hivek ih ka dilnak hi simfiang hran khal a ttul lo. Ziangahtile laksawng beisei ih ramtawitu si ka duh lo ruangah, le ramtawi dang pawl in tipang thilthu ih in kah ngah ka phan ruangah a si. Ka dil mi pawl cu in lungkimpi. Zarh khat a rei hnu zing khat ah Berthoud cun i ra leng ih, mizan ah Dabidhura le Dhunaghat khaw karlak ih um Pali khua ah milai dehtu in nunau pakhat a deh thu zualko an ra tiah i sim.

Tum lo pi ih pawhsuah thutthi a qul ruangah ka riahbuk thilri thiar ding in pacang paruk ka sawm. Thawhhlam ei ttheh in kan pok ih, peng hleisarih a hla mi Dhari khua kan pan. A thaizing ah Mornaula ih thawhhlam kan ei hnu in Dabidhura ah kan va riak. A thaisun siimlam ah Pali khua cu kan va thleng. Pawpi in nunau a dehnak ni nga hnu ah kan va thleng a si cu!

Pali khua ahcun mipa, nunau le nauhak sawmnga hrawng an um. Ttihphannak thawn an khat. Curuangah ni hman a lang lai ko nan inn sungah sangka hren in an um thluh ti ka hmu. Ka milai pawl in an khaw lal ih tual ah meisa an muah ih tisa no khat in phah in ka to. Tisa ka in lai ahcun sangka pahnih khat run ong ih in run verthertu ttihphannak mithmai pawl an ra lang hai.

Ni nga sung cu zohman an inn ihsin an suakvak lo tiah in sim. An tual borhbah dan pawl ka zoh tikah cumi cu a dik ti ka hmu. Ti le rawl an catlak dengmang thlang ih, pawpi cu thah asilole dawihloh a si lo ahcun mipi cu ttamsawl in an vansang ding tiah in sim fawn.

Pawpi cu an kiangnai ah a um lai in a lang. Zan thum sung cu an inn pawl ihsin qangphel za khat hrawng a hlatnak lamzin ah a huk awn an thei. Cumi sun lala khal ah an khawtaw ih loram ah a vak lai an hmu fawn. 

Khaw Lal in ka cennak ding ah siang zet in pindan pakhat i ruahman sak. Asinan kan zate’n minung pariat kan si ruangah le tual borhbah lam hoi ih um sangka pakhat lawng a um fawn ruangah, cumi zan cu a leng ih riah ka hril sawn.

A um sunsun suankhawm mi rawl cu zianriah ah kan ei. Ka milai pawl himdamte’n pindan ah lut in sangka an khar thluh hnu ah lamzin sir ih thing pakhat dungtun in ttanhmun ka rem. Khaw sung mi pawl in pawpi cu himi lamzin ahhin a tawivak ttheu tiah in sim. Thla thul zan a si ruangah pawpi cu a cangvaih hlan ih kah hmaisat theinak remcang ka ngah ding tiah ka ruat.

Ramtawi in hramlak ah zan tampi ka rak hmang liam zo. Asinan himi zan hi milai dehtu ka bawh hmaisabik zan a si. Ka hmaizawn ciah ih um lamzin tluan cu thlapi vang in ttha zet in a tlet. Asinan ka vorhlam le kehlam ahcun thingkung pawl ih thlam cu an thim khiamkhiam. Zilthli in thingkung pawl a hran hnin tikah keimai’ lam run pantu pawpi hleihnih lai ka hmu vekin ka thei. Milai dehtu kaa ih thunlut aw thei dinhmun ah mansahlap ih thutluknak ka rak tuah cu ka sirawk van ka ban. Khaw sungih vung kir sal ka ngam nawn fawn lo. Ka thil ti tum tuah ngah ding cu thil ttihnung rapthlak tuk a si ti khal ka pom. Ttihphannak le khawsik ruangih haa tthia durdo phah in zanvarte’n ka to cuahco. Zingpit khawvang in ka hmai zawn ih um, cumci ih tuam mi tlangtluan a run tlet eng ciah cun ka khuk parah ka lu ka ret ih sah emem in ka itthat. A lehhnu nazi pakhat ah ka milai pawl in ka ihthah lai cu in ra hmu. Pawpi cu a thawmvang khal ka thei lo ih, a mei zim khal ka hmu lo.

Khaw sung ka vung thlen tikah thi lo ih zanvar ka nunsuah thei cu mak an ti ngaingai. Asinan an khaw sung mi pawl deh an tuar rero nak hmun pawl ih in hruaitu ding ka hawl tikah zohman in hruai in huam lo. An khaw tual ihsi cun minung deh an tuarnak hmun cu in kawhhmuh. Hitawk hmun in thlentertu, pawpi ih mi a deh netabiknak hmun cu an khua ih nitlaklam tlangmual zim lam deuh ah a um. Deh a tuartu nunau le a rualpi pawl cu an rannung hrangih sasaw hnah la ding in an feh. An zate’n minung kul hrawng an si. Nunau in vansiat a ton thuhla cu phur zet in cipciarte’n in ruah. Sasaw hnah latu ding nunau pawl cu zinglam nazi pahra hrawng ah khua ihsin an suak. Peng hrek hrawng an feh hnu in sasaw kung par ah an kai ih a hnah an ttot. Deh a tuartu le nunau dang pahnih cun khuarkhawhrum (ravine) pakhat tlun ih um mi sasaw kung an hril. Lehhnu ah cui khuarkhawhrum cu pii li hrawng a thuk ih pii hra pii hleihnih hrawng kau mi a si ti ka va hmu. Nunau cun a duh zat sasaw hnah a ttawh thluh in ttumsuk a tum. A vung ttumsuk lai ah a thuptei’ rak bawhtu pawpi cu a ke dunglam pahnih in a ding ih, a ke hmailam in nunau ih ke a hun kaih. Nunau ih kut cu a pawk mi thingkung ihsin a pelh ih pawpi cun khuarkhawhrum sungah a dirhthlak. Cu thluh in pawpi cun a ke cu a thlah lawk. Asinan nunau a hung dinsuah tum zawng ah a or in a kaih lala. Nunau a thah ngah cun khuarkhawhrum sir ihsin a khirsuak ih, hramrul lak ah a liam hlo.

Cumi hmuahhmuah cu thingkung parih rak um ve nunau pahnih thawn pii malte lawng a hlatnak ih thleng mi a si. Nunau dang hmuahhmuah khal in an rak hmu ban thluh. Pawpi le a deh mi nu an liam hloh vete’n thinphang mangbang in khaw sung ah an tlan tlung. Pacang pawl cu suncaw ei ding in inn ah an rung thleng ciah. An zate’n an tong aw khawm hai ih hriamhrei, khuang, thir le dar ih tuah mi bungbel pawl le awn ring a suah thei mi thil tapoh an ken hai hnu ah nunau cu runsuak ding in an pok. Mipa pawl in hmai an hruai ih nunau pawl in an thlun.

Pawpi in nunau a dehnak khuarkhawhrum an va thlen tikah ziang kan tuah bet ding timi ah an buai. Ziangahtile a khatlam ttangphel sawmthum hlatnak ih hrambur sung ihsin pawpi a run huk ruangah an feh cu an cawl thluh.  An lak ih mi pakhat dunglam ih a kir sal vete’n an zate’n lu-sam mang lo’n khaw sung ah an tlan ciamco hai. An thawsam a reh tikah dunglam ih kir hmaisabiktu le mipi buaitertu cu ‘nangmah na si, kei ka si lo’ tiah pakhat le pakhat an puh aw ciamco.

An elbuaiawknak cu a sang deuhdeuh. A netnak ah mah le mah kan relawk dan cio vekin zohman ttihphannak nei lo le mi ralttha kan si ahcun can liam lakter men lo in kan kir sal ding ih nunau cu kan va runsuak lo ding maw, tiah an ti aw. Cui thubur cu an cohlang ih khuarkhawhrum umnak tiang cu vei thum lai an va feh. A veithumnak ahcun meithal kengtu pakhat in a meithal cu a kap puak ih, hrambur lak ihsin pawpi cu a ra huk dumdo lala. Himi hnu cun runsuah ding tumtahnak cu fimvar zet in an bansan. Meithal kap puaktu pa cu ziangruangah pawpi umnak hrambur lam kap lo in thli lak lamlam ah na kap ti ih ka sut tikah, pawpi cu a thinhngir a tteutuk zo ih vansiat thilthu ih a kap ngah pang ahcun amah a deh tengteng ding si lawm, tiah i sim sal.

Cumi zing cu nazi pathum sung khaw kiangkap ka fang kual ih pawpi nehnang ka hawl. Pawpi cu ton khal ka beisei rual in ton khal ka hreh lala fawn. Hmun khat ahcun, thingkung a tam zet mi khuarkhawhrum pakhat sungih hrambur pawl ka kan rero lai ah valah rual khat cu kiaurak celcel phah in thawk-le-khat ah an hung zuang suak phurpho. Ka thir zia cu, ka lungphu a cawl zo si hmang ka ti lawk!

Ka milai pawl in walnut kung hnuai ah rawl in timtuah sak. Thawhhlam ka ei thluh ah khaw Lal in mipi pawl sangvut fang an at lai rak kil ding in i dil. Mipi pawl an inn ihsi vahsuah ding an ttih tuk ruangah, ka um lai ih an sangvut fang an at lo ahcun, at lo in an luan lanta ding tiah i sim. Cumi hnu nazi hrek ah khaw sung minung hmuahhmuah cu hna an ttuan. Ka milai pawl khal in an bawm. Kei cun rifle tiar cia in ka kil hai. Siimlam a thlen tikah loram kau zet panga ih sangvut cu an seng thluh ih, inn thawn a nai mi loram bi deuh pahnih lawng an tang. Khaw lal cun cumi loram pahnih cu a thaisun ah harsa lo te’n an seng thei ding tiah i sim.

An khaw sung khal a thiangfai zet thlang. Keimai’ bulpak riahnak ding hrangih an ruahman mi pindan khal a thiangfai zet thlang fawn. Curuangah cumi zan cu thli lut ttha thei ding le milai dehtu lak ihsi hum aw thei ding in sangka zawn ih hling kan ret khawm thluh cun, mizan ih ka ihhhmuh khop lo aiawh ah ciap zet in ka itthat.

Ka um ruangah minung pawl cun thinlung thar an run nei thok ih, zalen deuh in an veivak thei thlang. Asinan ka hrangih thil thupi ah ka ruat mi, an khaw kiangkap hramlak ih in hruai ngam ding khop cun ka tuah thei hrih lo. Khaw sung mi pawl cun an kiangkap peng tampi tiang in cipciarte’n an thei thluh. Curuangah an duh ahcun pawpi ka ton theinak ding awmangbik siseh, cumi a si lo hman ah, a kehneh ka hmuh theinak ding hmun ah siseh, in hruai thei. Milai dehtu cu pawpi a si ti a fiang zo. Asinan pawpi no maw upa a si, a nu maw a pa a si, tivek theih a si hrih lo. Ka hrangih bawmtu a si thei ding mi cuvek thuhla cu a keneh ka zoh hnu lawng in ka nemhnget thei ding mi an si fawn.

Cumi zing tisa ka in thluh hnu ah ka minung pawl hrangah sa a qul ih, zathar kap theinak ding hmun in kawhhmuh theitu an um pei maw tiah ka sut hai. An khua cu nisuahlam le nitlaklam ah a tluan ih a khang aw mi tlangtluan zim ah a um. Zan ih ka rak riahnak lamzin hnuai naite ihsin tlangmual cu hrap zet in saklam ah a suk thla. Cumi tlangmual hrap suk tluan ahcun hrampi an sah zet. Cutawk tlangmual hrap suk tluan ahcun zathar an tam zet thu in sim ih, mi tampi in cutawk ih hruai an huam thu an rel. Ka dil mi an tuah huam ruangih ka lungawinak cu langter lo ding in ka ralring ih, minung pathum ka hril hnu ah kan pok. Khaw Lal hnen ahcun an rel vek ngai ih zathar an tam a si ahcun ka milai pawl hrangah pakhat ka kap ding ih, khaw sung mi pawl hrangah a dang pahnih ka kap bet ding tiah ka sim.

Lamzin kan in tlang hrap ttentten ahcun kan suk. Keh le vorh tthate’n kan zoh rero nan zianghman kan hmu lo. Tlangmual thlanglam peng hrek hrawng ah khuarkhawhrum tonawk khawmnak pakhat a um. Khuarkhawhrum pawl tonawknak ihsin lungto  tam zet le hrampi ih khuh mi vorhlam ih tlang hrap tluan cu fiang zet in a lang. Cutawk ah amah lawng um mi farkung hngohsan in minute malte sung ka to ih tlang hrap tluan cu tthate’n ka zoh rero tikah tlangmual tlunlam ih thil cangvai ka hun hmu. Vei khat dang a run cangvaih sal tikah zathar in a hna a hninter rero mi a si kha ka hmu. Zathar cu hrampi lakah a ding ih a lu lawng hmuh a theih. A lu a cang lo ih a kiangkap thil pawl thawn an rong a rawiawk fawn ruangah ka hruai mi minung pawl cun an hmu hrih lo. Zathar ih umnak lam ka theihter hnu ah to in ka kap lai rak zoh ding ah ka sim hai. Ka meithal ken mi cu Martini Henry rifle a si. Meithal mi saih na zet a si nan hmun hla zet ih um mi khal dingh zet le thi ko in a kap theitu meithal a si. Zathar ih umnak cu qangphel za hnih hrawng ih nai a si. A remcannak far hram pakhat ah ka rifle cu hngat in khimkhuahte’n ka tin ih ka kap.

Ziandawng ihsi suak mi zian khu cun ka mit in hliah lawk. Ka hruai mi minung pawl cun zianghman a cang lo, lungto asilole thinghnah ro hlawm ka kap ngah a si ding tiah in sim. Ka umhmun rem sal in rifle cu a mawn ka kau sal. Cutikah ka kapnak zawn hnuai naite ih hrampi an cang rero kha ka hmu ih, zathar ke dunglam malte an rung lang. Zathar cu hrampi ihsi a luat vete’n tlang hrap ahcun cak zet in a rung ril ciamco. Tlang hrap hrek hrawng a thlen ah hrampi sah zet lak ah a pil hlo. Cui hrampi sah zet lak ih rak um zathar dang pahnih a vun tthawng. An hnar phitphit phah in zathar pahnih cu hrampi lak ihsin an tlansuak ih tlang hrap ah an tlan so. Cumi pahnih cu hmaisa ka kahnak hnak in an nai sawn ih thinghnah karlak ih an lang lai bawh phah in, a tumsawntu a tlan muang deuh can ka hngah hnu ah a zaang ah ka cerek ka hei thun.  A dang pakhat cu a her ih tlang hrap ahcun a pheizawng in a tlan. Culai fang ah a liang kap ah ka hei kap.

A netabik ka kap mi cu thil cang thei lo lakih vantthatnak thleng vek a si. Ttanhmun rem lo zet ih um phah in degree sawmruk tluk ih sang le ttangphel 200 lai hla ih a tlan mi zathar or ih hmul var umnak zawn fatakte hun kap cu million khat ah vei khat bak kah ngahnak ding canvo um lo tluk a si. Asinan zian ih norsuah mi cerek rit zet cu samphang tia hman a hawi (peng) lo ih a pannak ding diktak va pan in, zathar cu a hmun ih ril cih ko a va ngah. Cu thluh ah khuarkhawhrum tete le lungto pawng pawl a um mi tlang hrap tluan ahcun a rung ril vivo. A rualpi pahnih an umnak tiang in a rung ril thleng ih, hrampi a run nor tluk ruangah a rualpi dang pahnih khal an rung ril bet vivo. Cutin, kan hmaizawn ih um mi khuarkhawhrum pakhat sungah an rung thleng. Culaifang ih rifle meithal hman lai rak hmu dah lo ka hruai mi minung pawl mangbangnak le lunghmuinak mithmai cu zoh a nuam nasa. Milai dehtu pawpi an ruat mi cu an hngilh thluh ih khuarkhuhrum sungih um zathar pathum cu mansahlap in an vung cuh ciamco.

Kan ramtawih cu thil dangdang hrang khal ah kan hlawhtling ah a cang. Ziangahtile khaw sung minung pawl hrangih sa kan tlun lawng si lo in, an zate’n in rinsan sinsin thlang. Kan theih thluh cio bang in ramtawih thuhla hi cu rel sal leuhleuh khal ah ngai a nomnak a hlo cuang lo. Curuangah zathar phaw an hawk lai le a sa an can phah ahcun i thluntu minung pathum cun in ngaisanzia cu maksak khop in an rel. Thawhhlam ei phah in tual ih ka to lai ahcun, zathar cu peng khat lai ih hla ihta ka kap mi a si thu, dawi a tel mi cerek pawl cun zathar cu an kap that lawng hman si lo in bawipa ih ke hram ah an run dir thleng, ti tiang in nasa zet ih in porh lai ka thei ban.

Suncaw kan ei kawh ah khaw Lal cun feh ka duhnak hmun le minung ziangzat hruai ka duh ti i sut. I thlun hiartu pawl lak ihsin hmaisa ih ka hruai mi lakih pahnih kha ka hril. Anmah ih hruainak thawn pawpi in minung a deh netabiknak hmun ah kan va feh.

Kan umnak tlangmual ih um minung pawl cu Hindu an si ruangah an mithi pawl meisa in an ur ttheu. Milai sa eitu in an lak ih mi pakhat a deh tikah a taksa tthenkhatkhat tal laksuah sal ding cu an sungkhat pawl ih ttuanvo a si. Ruh them malte lawng a si khal ah inn ih tlunpi thotho ding a si. Himi nunau thih thu ah ruak urnak tuah a si hrih lo. Curuangah kan pawhsuah zawng ah an sungkhat pawl in a ruak them khatkhat kan hmuh pang asile run tlun ding ah in dil hai.

Ka nauhak lai ihsin hramlak thil umtudan thuhla siar le simfiang lam hi ka rak paih cia. Tui ttum thilthu ahcun mit rori in pawpi in nunau a deh lai hmutu pawl ih rel mi ka thei. Asinan mit rori ih hmutu pawl ih rel mi khal hi rinsan an tlak ringring lo. Asinan hramlak rannung pawl ih hnuhma sawn cu rinsan tlak thil dik an si ringring ve thung. A hmun kan va thlen tikah hmunram umtu dan ka zoh. Pawpi in thingkung par ih minung deh thei ding in  relh phah ih a naihniam theinak ding cu khuarkhawhrum sung ihsi lawng in a si ti ka hmu. Thingkung hnuai ttangphel za khat ih hlatnak khuarkhawhrum sung ah vung ttum in thil umtudan ka zoh. Lung tum zet pahnih karlak ih leilung ah pawpi neh pawl cu ka hmu. A neh ihsin pawpi cu a nu a si ih, a vanglai ni malte a liam thlang ti a lang. Khuarkhawhrum saklam deuh, thingkung thawn ttangphel pahra a hlatnak ih lungto phen ah pawpi cu rak relh in thingkung ihsi nunau a rung ttum ding can a rak hngak in a lang. Deh a tuartu cu a duh zat sasaw hnah ttot ngah hmaisabiktu a si. A ttheh ngah in a laifang ih zungpibok hnih hrawng a si ding mi thinghne ihsin ttum a ttum. Culaifang ah pawpi cun hmailam a ra pan ih, a ke dunglam pahnih thawn ding in nunau ih ke cu a dirhsak ih khuarkhuhrum ah a ttumpi. Thinghne ahcun vansiat a tongtu nunau in nasa zet ih a pawknak an lang. Sasaw hawng hram hriaphriap pawl, le a hnah pawl cu nunau cun hnget zet in a pawk rero ti lang. Ziangahtile thinghne le thinghnah pawl ahcun a kutzaphak le kutzung vun pawl a tangta mi an um. Pawpi in nunau a thahnak hmun ahcun talbuainak hnuhma pawl le a ro zo mi thisen tampi an um. Thisen cu an ro zo nan an fiang zet lai. Cutawk ihsin thisen cu khuarkhawhrum khatlam ah an um vivo ih a khatlam tlang tiang ah an um. Khuarkhawhrum ihsin cumi thisen for sulhnu kan zawt vivo tikah pawpi in nunau a einak hmun hrampi bur kan va hmu.

Mi tampi cun milai dehtu pawl hin minung lu, kut le ke pawl an ei dah lo tiah an zum. Asinan himi hi a dik lo. Vei khat ih ka hmuh mi ah tla cun, milai dehtu pawl hi hnaihnoktu an neih lo ahcun thisen a kai mi hnipuan si lo hmuahhmuah cu an ei thluh. Asinan cumi cu thuhla dang a si ih, hmun dang ah ka rel leh ding.

Tui ttum ahcun nunau ih hnipuan pawl le a ruh mallai kan hmu. Puan fai thawn kan tuam ih ruak urnak tuah theih ding in kan tlun. A ruak tanglai umsun cu thinnat um za rori’n a mal ko nan, Mother Ganges hnenih cui nunau phun-u a thlen theinak ding ruak urnak tuahnak ding ah a daihtawk ve ko.

Vansiat a thlennak hmun dang pakhat ah ka va feh sal. Khaw sung ihsin malte a hlatnak ah, lamzin pi kiang ih um mi loram pakhat a um. Cumi loram neitu cun lamzin tlunte ah thlam pakhat a sak. Cutawk ahcun a nupi le an fapa kum li le fanu kum ruk mi thawn an um. A nupi cun unu pakhat a nei. Ni khat cu an unau hnih in an thlam saklam tlangmual ih hrampi an at lai ah pawpi pinu a rung suak thutthi ih a unu cu a thiar. Ttangphel za khat sung lai cu a favah vai phah le a unu thlah in amah sawn deh ding ih au phah in pawpi cu a dawithlun. Cui’ raltthatnak pawl cu khaw sungih mipi pawl in an rak hmu ve. Pawpi cun a deh mi cu ttangphel za khat hrawng a thiar hnu ah a tthum ih a rak dawitu nui’ lam a run hoi. Huk dumdo phah in a ra khir ih nupinu cu a ra pan. Asinan nupinu cu a kir sal lohli ih tlangmual ah tlansuk in lamzin a vung thlen hnu ah khaw sung ah a va tlan lut. A thil ton cu khaw sung mipi in an thei hrih lo ah ruat in va simtheih a tum. A tir ahcun a aw ring celcel le sullam nei lo zet cu a thawsam, ttihphannak le thinthirnak pawl ruangah a si ding tiah an ruat lawk. Asinan deh a tuartu runsuak ding ih minung an pumkhawmawk tiang khal ah a ttong tum rero nan a hlawhsam. Cumi hnu lawng ah ttong thei nawn lo ah a cang ti an thei. Cumi thuhla in sim hnu ah pindan pahnih a um mi cui thlam lam pan in ka hung so. Nupinu cun thil a rak sop rero lai. A ttong thei nawnlonak hi thla hleihnih a si thlang.

A mitmeng cang zet ti lo ahcun nupinu cu mi zaran hmel a pu ko. Amah ka va bia ih a unu dehtu pawpi kap tum ih ra ka si thu ka sim tikah a kut zaphak pahnih komawter in a kun ih a kut thawn ka ke a dai. Cui thil ka hmuh tikah mi bum hmang vek in ka vun thei aw. A diknak khal a um. Milai dehtu pawpi kap ding ih ra cu ka si ko. Asinan hmun pakhat ah vei hnih mi deh non dahlotu pawpi, a deh cia mi hnenih ra kir dah lo pawpi, le a tlanlennak hmunram kil li peng za tampi ih kau, ti ih hminthang pawpi vun kap ding cu cangpawl vun liailiai pahnih lak ih tthimte hawl vek a si.

Naini Tal ih ka um lai ah ruahmannak tampi ka rak tuah. Ka ruahmannak lakih pakhat cu ka tuah zo ih, khavek in pawpi kaa sungih lut theinak ding ruahmannak siava cu ka tuah dah nawn fawn lo ding. Thil dang um leh mi pakhat cu tui’ ka umnak hmun hi pawpi ratsalnak ding hmunhma awmang a si nawn lo. Cuihleiah ruahnak va dil ding mi zohman an um lo. Ziangahtile hi pawpi hi Komoan ih milai dehtu pawpi an theih hmaisabik mi a si. Asinan thil pakhatkhat cu tuah a ttul fawn. Curuangah a lehhnu ni thum sung cu nisuah in nitlak tiang hramlak ah ka vak vivo. Khaw sung mi pawl in pawpi ka ton theinak ding hmun ti ih an rel mi hmun hmuahhmuah ka fangsuak thluh.

Hitawk zawn ah ka rel lai mi thuhla minute malte sung vun pialsan lawk ka duh. Ziangahtile hitawk kiangkap ih ka thuhla than dan el ka duh ruangah a si. Vei tampi cu ‘thingtlang nunau vek in ka thuam aw ih hramlak ah feh in milai dehtu pawl ka hnenih ra ding in ka tuah ih ka favah asilole hreitlung thawn ka that hai ttheu’ tiah an rel ttheu. Pawpi hip theinak ding a si pang ah ti’n sari tla sang in hrampi at lai vek in siseh, thingkung ah kai in thinghnah ttot lai vek in siseh, ka um can cu a um ngai ko. Asinan cuvek ih ka tuah mi pawl cu a hlawhtling an um lo. Ka theihsun cu vei khat ah lungto phen ihsin siseh, a dang vei khat ah thingkung tlu phen in siseh, pawpi in i bih ti lawng an si. Pawpi a relh ruangah ka hrangah kap a remcang lo.

Peh sal sehla. Pawpi pinu cun hitawk hmun a suahsan zo ih a lang ruangah Pali khaw nisuahlam peng hleinga ih um mi Champawat ih va tthawn ding in ka ruatcat. Ka suahsan ding cu Pali mipi pawl an riah a se zet. Zingpitte’n kan pok ih Dhunaghat ah thawhhlam kan ei hnu ah, nitlak rual ah Champawat kan va thleng. Hitawk hmun ih lamzin pawl cu an ralhim lo zet ruangah khaw khat le khaw khat karlak siseh, bazar ih feh ding ah siseh, mipa pawl minung tam zet komkhawm aw lawng in an feh ttheu. Dhunaghat kan suahsan hnu ah kannih minung pariat cu kan thlennak khua ih minung pawl in in fin bet vivo ih Champawat kan thlen cun minung sawmthum kan si. In thluntu lak ahcun kan dunglam thla hnih liam zo ih Champawat rak tlawngtu khal an tel. Cumi ttum ahcun minung kul an feh khawm. Cu pawl cun a hnuai ih zangfakza thuhla hi in sim.

“Champawat khaw lam kap ih um mi himi lamzin hi peng malte sung cu tlangmual thlanglam kap ah a um. A hnuai ih um mi horkuam tlunlam ttangphel sawmnga hrawngah horkuam thawn artlang aw (parallel) ih um a si. Kan dunglam thla hnih ahkhan minung kul a tel mi mi bur thawn Champawat ih bazar ah kan feh. Sundir hrawng, hitawk lamzin tluan ih kan feh rero lai ah kan hnuailam horkuam ihsin minung pakhat natnak nasa zet tuar ih kiaurak awn kan thei ih kan thir dukdi. Lamzin sir ah hlawm aw khawm ih kan um lai ah cui’ ttap awn cu a ra nai deuhdeuh ti kan thei ih kan ttih zet. Culaifang ah kan mithmuh ah taklawng ih um nunau pakhat thiartu pawpi a ra lang. Pawpi ih khatlam ah nunau ih sam pawl cun leilung an hrut vivo ih a dang khatlam ah a ke in leilung an hrut. Pawpi cun a zaang ihsin a thiar. Nunau cun a pum cum phah in amah bawm ding in Pathian le minung a auh thleithlak rero. Kan umnak ihsi ttangphel sawmnga a thlen in, fiang zet ih kan hmuh lai rori ahcun, pawpi cun a thiar mi cu a liamhlohpi. Ttah le raak awn a reh tikah kannih khal kan feh peh sal.”

“Minung kul nan si ih ziang tal nan tuah lo maw?”

“Tuah lo e, bawipa. Kan ttih tuk si lawm. Ttih hnuhnu cun ziang kan tuah thei ding? Cuihleiah pawpi thinhengter lo in siseh, kanmah khal vansiatnak tong lo ding in siseh, cu nu cu kan runsuak thei hman va si sehla, a hrang ahcun zianghman a sawtpawt nawn cuang lo ding. Thisen in a ciahpiah thluh zo ih a hriamhma ruangah a thi thotho ding.”

Cui’ nunau cu Champawat kiang ih khawte pakhat ah a um mi a si thu lehhnu ah ka thei sal. Thinghne ro a hawlkhawm (hrep) lai ah pawpi in a deh mi a si. A rualpi pawl cu khaw sung ah an tlan tlung ih mipi an va sim. Runsuak ding ih minung an pawhsuah zawng ah minung kul cu ttih le khur in an va thleng ve. Cui minung kul cun pawpi in nunau a thiarnak zawn an theih ruangah le thil um dan an relfiang theibik ruangah runsuaktu mi bur ahcun an tel cih.

“Nunau runsuak ding ih kan pumkhawmawk cun minung sawmnga sawmruk hrawng kan si. Kan lakih mi tampi cun meithal an keng fawn. Nunau in thinghnge a hawlkhawm mi pawl umnak le pawpi ih a thiarnak hmun ihsi furlong khat ah a hnipuan tlek pawl kan hmu. Cumi ihsin pacang pawl cun khuang an tum, an meithal an kap puak ih horkuam umnak lam ah peng khat lenglo kan vun zawt tikah lung pheng tumpi par ah nunau ruak cu kan vung hmu. Nunau cu tleirawl luan deuh hrawng a si. A taksa ih kai mi thisen pawl a liak fai thluh ti lo ahcun pawpi cun a rak dai hrih lo. Kan lakah nunau an tel lo. Nunau cu lung pheng par ah zathal in a um ih itthat men tla a bang. Kan va dai ahcun hung tthangharh in a ning a zak ding vekih kan ruah ruangah khaw dang tang phah in nunau cu kan va pan ih puan thawn kan tuam.”

Cuvek tontehnak pawl rel ding nei ringring in, hnget zet ih khar mi sangka sung lawng ih um ttheu, milai dehtu umnak ram ih kum khat hnu kum khat a umtu minung pawl an nungcang a thlengawk mi cu thil mak hranpa a si lo. A lenglam ihsi ratu minung pakhat hrangah cun haa hriam le tin hriam in a uk mi khawvel rori ah ka ra thleng ti cu a lang mei. Himi khawvel ih minung pawl cu puk thim sungih ceng pawpi ho zum ih uknak hnuai ih um an si. Cutawk hmun cepther ih can malte ka um tikah milai dehtui’ thuneihnak hnuai ih nun tluk ih qihnungza hi a um lo a si ti ka hmu. Cumi can, Champawat ih ka um lai ahcun ka kum tla a no lai ih ka tontehnak tla an kimcang hrih lo nan, a lehhnu kum sawmthum le kum hnih sungih ka tonteh mi pawl hrangah bawmtu ttha zet an si. 

Hmeltheihawknak ca i kuat cia tu Champawat ih Tahsildar (hmunram uktu) in cumi zan ah ka thlennak Dak Bungalow (bangla) ah i ra leng. Anih in thaisun ahcun peng malte hlatnak ih um bangla pakhat ih ka va cer a tthat ding thu i sim. Ziangahtile cutawk bangla kiangkap ah minung tampi deh an rak tuar dah zo.

A thaizing zingpit ah Tahsildar thawn bangla ahcun kan va feh. Varanda ih thawhhlam ka ei lai ah pacang pahnih an ra thleng ih peng hra a hlatnak hmun ah pawpi in caw pakhat a deh thu in ra sim. Tahsildar cun hnattuan manhlap a neih ruangah i fehsan hrih. Siimlam ah ra kir in ka hnenih a ra riah ding thu i cah ta. I ra hruaitu pawl cu an feh cak zet. Zin suk lam a si fawn ruangah peng hra cu olte’n kan thleng cih mai. Khaw sung kan va thlen tikah caw-inn ah in hruai cih. Zarh khat ih upa caw pakhat tlavang in a rak deh ih a sa tthenkhat a rak ei mi a si. Tlavang kahnak ding ih caan ka pek thei lo ruangah i ra hruaitu pawl cu laksawng ka pe ta ih kan sulhnu thlurh sal in bangla ah ka kir. Tahsildar a ra kir hrih lo ih khaw thimnak ding nazi pakhat lenglo a duh lai fawn ruangah bangla kiltu (chowkidar) thawn kan vaksuak. Pawpi in tidai a in ttheunak ti ih i sim mi ah kan va feh. Cutawk cu tivahrek (tiva fate) hna a si ih, cui tivahrek cu hmuan hrangih tidai laknak ah an hmang. Tivahrek kap ih lei nemnak ahcun ni tam zet a rei zo mi pawpi keneh pawl an um. Asinan tthatei’ ka zohfel tikah cui pawpi keneh pawl cu khuarkhawhrum sungih ka rak hmuh zo mi, Pali khua ih nunau dehtu pawpi keneh pawl thawn an bang aw lo.

Kan ra kirsal tikah Tahsildar cu a rak thleng sal zo ti ka hmu. Varanda ah to phah in a sun ih kan ton mi thil pawl ka ruah. Thil thupi lo men ih hmun hlatuk ka feh mi ka sirawk thu ka rel lai ah a ding ih a fehnak ding a hlat ruangah a pawhsuah lohli a ttul thu i sim. Sun ah vei hnih rori ka hnenih a riah ding thu i sim nan a thu a tthin sal. Asinan ka mang a bang lo. Ka hnenih a riah lo ding cu thil dang ah ka ruat cuang lo. A tlunnak ding ttihphan um tuk sawn cun ka khawruah a harter. Asinan ka sim mi hmuahhmuah a ngai duh lo. Meikhu suak tam hluahlo zet meifar pakhat kensaktu minung pakhat lawng in a thlun ding fawn. Sunvang hman ah a bur lawng ih an veivah ngamnak hmun ih anmah pahnih lawng peng li lai vun feh ding cu ttihphan a um zet. Varanda ihsin kailawn ih a ttumsuk lai ah ka lukhum ka hlit ih, cui mi ralttha cu ka vun pe. Ka mithmuh ihsi an liam tiang ka thlir hnu ah bangla sungah ka lut sal.

Cumi bangla thuhla lo sim ding mi ka nei nan hitawk ahcun ka rel lo ding. Ziangahtile himi cu hramlak ramtawih thuanthu a si ruangah ‘khuarel dan ih khatlam thil’ (beyond the laws of nature) vun rel cu a remcang lo.

II

A thaizing cu rah bawr ttiaittiai thingthei hmuan le lakphak kung hmuan kiangkap ah ka vak kual ih tivahrek ah ka bual aw. Sundir hrawng ah Tahsildar cu Champawat ihsin a ra kir sal. Himdamtei’ a ra kir sal cu ka thaw a suak hlunhlo.

Kan dinnak tlangmual thlang ih um, loram in a kimvel ih a kulh mi, khua vun zoh phah Tahsildar thawn kan be aw rero. Culaiah pacang pakhat cu khaw sung ihsin kan umnak lam ih a hung tlansoh lai ka vun hmu.  Kan kiang a ra nai vivo tikah cu pa cu tlan le feh a thleithlak rero ti ka hmu. Thuthang thupi kengtu a si ti a fiang. Tahsildar hnenah ka ra kirsal lohli ding ka ti hnu ah ka vung tlan suk cih. Ka vung tlan suk lai i hmuh tikah cu pa cu a to ih a thaw a la. A aw ka theih bannak ding hmun ka thlen vete’n, “Zamrangte’n ra aw bawipa, milai deuhtu in mitu rori ah nunau nauhak pakhat a deh,” tiah i rak auh. “Rak to hrih aw,” ti ih ka auh hnu ah bangla lam ah ka tlan kir sal. Ka rifle le ziandawng tthenkhat ka lak phah ah Tahsildar cu thuhla um dan ka sim phah ih, khaw sungih i run thlun ding in ka sawm cih.

I ra kotu pa cun a ke le a lei a rual in a hmang thei lo. A kaa a an cun a din a ttul ih, a ke a tthawn cun a kaa a ang thiam lo lala. Curuangah a kaa cip in lamzin in hruai ding ah ka sim ih, tlangmual ihsi cun kan tlan suk.

Khaw sung ahcun pacang, nupinu le nauhak pawl cun in rak hngak vialvial. Hivek can ih thil um dan ttheu vek thotho in an zate’n ka hnenih ttong an tum thluh. Asinan pacang pakhat cun an awn-au celcel cu rehter ding in a zuam rero. Cu pa cu a sir ah ka hruai ih thil um dan ka relter. Khua ihsin furlong khat asilole cumi hnakih hla deuh hrawng ah kang hriathriat deuh ih sasaw kung an umnak hmun tlang hrap tuk lo pakhat a um. Cutawk cu khih phah in, minung hleihnih lai in thingkung hnuai ih thinghne ro an hawlkhawm lai ah pawpi a hung suak thutthi ih an lak ih pakhat a deh mi a si thu i sim. A deh mi cu nunau kum hleiruk hleisarih hrawng a si. Mi dang pawl cu khaw sungah an tlan tlung vurvo ih, bangla ah ka um ti an theih ruangah thuhla i sim ding in pacang pakhat an run thlah cih hi a si.

Ka biak rero mi pa ih nupi khal thinghnge ro hawltu ahcun a rak tel ve ih, tlangmual tlunlam deuh khih phah in, pawpi in mi a dehnak thingkung cu i kawhhmuh. Pawpi in a deh mi cu hmun dang ah a thiar maw, a thiar asile khuilam ah, timi zohman in an rak zoh kir lo.

Mipi pawl cu thawmvang nei ring celcel lo ding in, le ka ra kir hlan cu khaw sung ih rak um hai ding ih ka cah hnu ah thingkung umnak lam pan in ka pok. Cutawk hmun cu a thelh (hrampi an um mal) zet. Hivek hmun thelh ah pawpi vek ramsa tumpi pakhat in minung hleihnih rori an hmuh lo le theih lo ding in ziangtin a pel thei timi khal khawruah har za a si. A deh mi nu ih thaw pit au-aw an theih hlan cu mi dang pawl in pawpi a um le um lo an rak thei lo lawlaw fawn.

Pawpi in nunau a dehnak hmun ahcun thisen a li deldel. Cui thisen li deldel kiang ahcun nunau ih orh mi tthi rong pawl (blue) kuai a um. Thisen kiang ih tthi rong pawl tleu zet um cu a fiang duh nasa. Cutawk hmun ihsin pawpi sulhnu cu a so ih tlangmual zim lam nai in a feh.

Pawpi pinu ih sulhnu cu a lang fiang zet. Pawpi keneh ih khatlam ahcun nunau ih lu ihsin thisen tam zet an for vivo. A khatlam ahcun a ke in leilung an hrut ve. Tlangmual so lam ih peng hrek hrawng ka thlun hnu ah nunau ih sari ka hmu. Tlangmual zim thlen zawng te ah a skirt ka hmu fawn. Tui ttum khal ah pawpi in taklawng ih um nunau a thiar lala a si hi! Asinan tui ttum ahcun a thiar mi cu a thih zo ruangah a zia um deuh.

Tlangmual zim thlen zawng te ah pawpi sulhnu cu hling nei blackthorn kung pawl lak ah a lut (Blackthorn hi a par a var ih, a rah cu bokbawn rong a si). Hling par ahcun nunau ih sam pawl an tang hai. Cuihnu ah pawpi cu thaihliak kung tam zet umnak lam ihsin a feh. Hitawk ka thlen lai ah ka dunglam ihsin ke awn ka thei ih ka hei zoh tikah rifle keng in ka umnak lam ih ra mi pakhat ka hmu. Zohman khaw sung ihsin suak lo ding ih ka cah cing in ziangruangah i rak thlun tiah ka sut. Anih cun Tahsildar in keimah bawm ding ih a rak thlah mi a si thu, thupek cu a el ngam lo thu, i sim. Thupek cu thlun tengteng tum ih a lang ruangah, le tuvek can ih cumi elbuaiawk cu caan man nei zet cemral ternak men a si ruangah, a hruh mi but (boot) rit zet cu ka phelhter. A but cu hrampi lakih a thuh thluh in ka kiangnaite’n i thlun ding ah, le qhatei’ dunglam zoh ding in ka sim.

Kei cu mawza sau, bawngbi tawi le rubber tawphah nei kedam ka hruh. Cuvek hnipuan thawn thaihliak kung lakih pawpi pinu vun thlun cu a nuam lo duh nasa. Hrial dan ding a um fawn lo.

Thaihliak kung an cemnak hmun ihsin thisen hnuhma cu kehlam ah a kel thutthi ih tlang hrap zet ah a suk. Tlanghrap ahcun sah zet in kaikok (cakok) le tlangpar rua pawl an um. Ttangphel za khat hrawng a suh hnu ah thisen hnuhma cu lihong sungah a lut. Lihong cu a bi zet ih a kap an hrap zet fawn. Cutawk ahcun pawpi khal in feh a harsat phah ti cu lungto le leilung thlong le beuh pawl ihsin a lang. Cui’ lihong cu ttangphel za nga asilole za ruk hrawng tiang ka thlun. Kan feh hlat vivo rual in ka rualpi cu a thin a phudup deuhdeuh. Ka kut i rak pawk in ttah aw thawn, kan keh le vorh ah simaw, kan dunglam ah simaw, pawpi thawmvang a theih thu vei hleihnih lai i sim zo. Tlangmual hrek hrawng kan thlen ah pii sawmthum hrawng a sang mi lungto tumpi umnak kan thleng. Ka rualpi cu milai dehtu thlun theinak ding thazang hrimhrim a neih nawn lo ruangah cui’ lungpi par ah ka kaiter ih, ka ra kir sal lai hlan lo rak um ding in ka cah ta. Lungawi zet in a kaiso ih a zim a thlen in a him ngah zo thu i run theihter. Kei cun lihong cu ka zawh suk sal. Ttangphel za khat hrawng ka suk ih lungto pakhat ka vun kan tikah kehlam ih um khuarkhawhrum tluan pakhat ka hmu. Khuarkhawhrum le lihong an tonawknak  ahcun tili fate pakhat a um. Ka vung naih tikah ka umnak lam tili ah thisen ka hmu.

Pawpi cun nunau cu hitawk hmun ah thiar in ei a rak tum. Asinan a sulhnu ka thlun vivo ruangah a rawl ei ding hnoksaktu ah ka cang. Pawpi keneh thuk zetzet lak ahcun ruh them pawl an darh aw. Tidai rong a thlengawter vivo tu, tili kel zawn ih thil um pakhat cu ka rung thlen pek ah ziang a si ti ka thei lawk lo. Ka zoh fiang tikah minung ke a rak si. Khuk hnuai lam deuh ihsin a bul mi cui’ minung ke cu hreitlung thawn cek tan mi vek a si ih, thisen hlum an luang suak rero lai ko nan, a thianghlim zet. Lehhnu lam kum tampi tiang in milai dehtu pawl hawl in ram ka tawi ttheu ko nan cui’ ke bul tharhlam zet tluk ih zangfakza thil hi ka hmu nawn lo.

Cui’ ke ka zoh lai ahcun pawpi thuhla cu ka hngilh thluh. Vei le khat ah dinhmun ttihnung ah ka um ti ka vun theisuak thuthi. Ka liang ah ka rifle tawlam ka sawh lohli ih ka meithal zangte ah ka kut zung hnih ka thluah cih. Cumi rual ih saklam ka hun zoh tikah pii hleinga a hlatnak lihong kap hrap ihsin leikhar (leilung hlangh) pakhat a rung ril ih tili sungah a rung tla.  Tui ttum hi milai dehtu pawpi ka pel veikhatnak si lo sehla cun do theihnak ding zawn ah keimahte’n ka rak ret aw lo ding nan. Saklam ih ka rifle ka hun tin thutthi mi khan ka nunnak i run a si hmang. Pawpi cun i run zon ding tthulh sal in, a tlan sal zawng ah lihong kap hrap ih leilung a run pal ttil khulkho.

Lihong kap hrap cu kaisoh ding ahcun a hrap tuk. Tlan phah ih a tlunlam tlang hung pawk lawng in a ngah ding. Curuangah lihong ah malte ka kir sal. Tili cu karceh ih kan phah in a cak thei tawk in ka tlanso ih lihong kap hrap tlunlam ih hrampi hun pawk in ka hung kai. Pawpi cu a rak tlan pekte rori a si. I rak pel thup lai ih a nen tluk mi Strobilanthes hrampi pawl hman an tungso suarso rero lai. A khatlam naite ih lungto thuah aw hnuai ah i ra thlingthla lawk ding in a deh mi nunau a tanta lawknak ka va hmu.

Hitawk ihsi cun lungto hlir umnak lam pan in a deh mi cu a thiar. Lungto hlir umnak cu ekah (acre) khuimawcin a kau. Cutawk hmun ih feh cu a har zet ih siatsuahawk olsam zet a si fawn. Lungto zumhriam le lungto pakhat le pakhat karlak ih ongkua um mi cu blackberry le  kaikok (cakok) kung pawl in an khuh ih an lang thei lo. Vei khat te ke vun kar sual pang ahcun olte’n ke a kiak thei ding ruangah,  nasa zet ih siatsuahawk theinak ding hlir an si. Hivek hmun ahcun duh vek in feh cak a theih lo. Cumi cu pawpi cun rawl einak ding can a neih theinak ding hrangih canvo ttha ah a hmang ve thung. A cawlhnak hmun vei hleihnih lai ka hmu. A cawlhnak hmun pawl ihsi cun thisen hnuhma cu a hlan hnak in an langsar vivo.

Tui ttum hi minung zali le sawmthum-paruk a dehnak a si. A deh mi runsuah tumtu pawl ruangah a rawl ei lai hnoksak a ton khal hi a hrangah thil pangai a si thlang. Asinan tui ttum lawng hi hlapi tiang thlun ngurngo tu a ton hmaisabiknak a si ding tiah ka ruat. Ziangahtile tu ahcun a thin a ling thlang ih a hrum thok. Pawpi hrum awn ruangih ka tha a phur rual in ka umnak cu hrampi in nasatei’ an khuh mi lungto pawl karlak ah a si ruangah a buaithlak zet. Hrampi ruangih lang thei lo lungto karlak ong le puk sungah ling-ba-lai-let ih vung tla lo ding in, vei khat ke vun kar ding ah dimtei’ va dai hmaisat ta lawk a ttul ringring.

Tappi kiang ah meisa ai phah ih himi ca siartu nang cu, himi laifang ih ka ruahnak pawl i theihthiam sak ding in ka lo beisei hran lo. Pawpi hrum awn le deh tuar thei dinhmun ih ka din mi cun ka thla a phanter rual in ruahsannak khal i pe. Pawpi cun a thinling tuar nawn lo in i rung do sehla cun, hitawk ih ka ratnak san ttuan ttheh theinak canvo ka ngah lawng hman si lo in, a thlenter mi riahsiatnak le tuarnak pawl cemter theinak can ka nei tinak khal a si fawn ding.

Asinan a hrum awn cu i hrinhronak men a si. A hrum awn cun dung ah i sipter lo in amai’ umnak lam ah zamrang sawn ih i thlenter mi a hmuh tikah a bansan sal.

Pawpi sulhnu ka zawtnak cu nazi pali lenglo a rei thlang. Hrampi cangvai cu ka hmu phah rero nan a relhnak taktak ka hmu thei lo. Ka ralkah ih um tlang hrap ih ni phenthlam a kaisoh vivo ka hmuh tikah khua a thim hlan ih khaw sung thleng thei ding cun keimai’ sulhnu ka thlun kir sal lohli sawn a ttul ti ka hmu.

Ke bul neitu cu Hindu a si ruangah ruak urnak ding hrangah a ruak a tthen a zar tal a um a ttul ding. Curuangah pawpi ih ei sal thei lo ding in le a ttul can ih ra lak kir sal theih ding in tili kiang ah khur ka lai ih ka phum ta.

Ka rualpa cun i hmuh tikah a thawpi a suah hlunhlo.

Reipi ka va hloh ruangah le pawpi hrum awn a rak theih ruangah pawpi in i deh zo ah a rak ruat. Zep lo ih a relsuahawk lohli mi cu khaw sungah amahtei’ kir sal ding a hreh tuk thu a si.

Lihong kan zawh suk lai ahkhan meithal mawn kau cia kengtu, ttih le khur ih um minung pakhat hmai ih feh hnak ih thil ttihnung um ding ah ka rak ruat lo. Asinan amah hmai ih ka fehter ciah in ka ruahnak cu ka thleng sal. Ziangahtile hmai ih a feh lai ah a tawlh tlu ih mawn-khap (safety-catch) nei lo a .450 rifle kaa hoinak lam ka hmu kherkher. Cumi ni ihsin, Ibbotson in i thlun can ti si lo ahcun, milai dehtu pel ih ram ka tawihnak ah keimahte lawng ka feh ding timi hi dan hngetkhoh ah ka tuah phah. Ziangahtile ka rualpi cu hriamhrei a nei lo asile amah humhim a harsa ih, hriamhrei a ken lala asile mah le mah humhimawk a harsa sinsin lala.

Ka rualpi in a but a thuhnak hmun tlang pawng zim kan thlen cun ka to ih ka kuak pak phah in a thaisun hrangah ruahmannak ka tuah.

Pawpi pinu cun a deh mi cu tuizan ah a ei thluh ding ih thaisun ahcun lungto pawl lakah a bok tengteng ko ding tiah ka ruat.

A umnak hmun ahcun a hmuh lo ding ih ka pel thei dan ding a um hrot lo. Amah kap remcang fawn lo in ka hnaihnok pang asile hitawk hmun a suahsan ding ih ka tong ngah nawn lo ding ti ka phang fawn. Curuangah sakhan nam ih namsuah hi tuah ding umsun si in ka thei. Minung daihcang ka ngah theinak ding ah Tahsildar in i bawm ko ding tiah ka ruat. 

Ka tonak cu tlangmual pharhdarh aw diaidiai ih tawdeng ah a si ih hmunram langfiang theinak bik a si. Ka hmuh ban cin ahcun inn le minung cennak awmang pakhat hman a um lo. Nitlaklam kap ihsin a ra luangsuk mi tiva te cu ka umnak kiang ihsin horkuam thuk zet paltlang in a luang. Ka umnak ihsi nisuahlam ahcun lung khokrok lakah a luang ih, saklam ih a kel hnu ah kham kuar thuk (gorge) sungah a luang lut. 

Ka hmaizawn ih tlang cu pii thawng hnih hrawng tiang in a kaiso. Hrampi tawite pawl in an khuh thluh ih hmun hnih khat ah far kung an um. Tlangmual ih nisuahnak lam cu a hrap tuk ruangah zathar hrang lo ahcun cennak ci a si lo. Tiva ihsin tlang hrap tiang hup ngah thluh thei ding in minung nei thei sehla, pawpi an hawhsuah thei ahcun a hrangah kham kuar thuk lawng tlansuahnak remcang a um in a lang.

Pheh thu lo ahcun pawpi namsuah ding cu thil harsa zet a si. Ziangahtile pawpi ka tantanak tlangtluan saklam kap cu a hrap zet lawng si lo in, thingkung an tam zet ih hlei ah furlong thum zik lai a sau ih peng hrek tluk a kau fawn. Asinan sakhan namtu pawl in ka fial dan vek ih an tuah taktak ahcun kap theinak ding remcang khal a um men thei.

Tahsildar cun khaw sung ihsin i rak hngak. Thil um dan ka sim hnu ah a tam theibik ih minung rak hawlkhawm lohli ding in ka dil. A thaizing nazi pahra ah pawpi in nunau a dehnak thingkung hnuai ih in ra tong ding ah ka cah hai. Tahsildar cun a tlintawk in a rak zuam ding thu i tiam ih Champawat lam ah a feh cih. Kei khal tlangmual ih bangla ah ka so ve.

A thaizing cu zingthlapit ah ka tho. Puar kiarkiar ih rawl ka ei hnu in ka minung pawl cu an tim tuah in Champawat ihsin in rak hngak hai ding ah ka cah ta. Cu thluh in sakhan nam ding ih ka ruat mi hmunram cu zohfel sal ding ah ka suk. Ka ruahmannak ah thil dik lo zianghman ka hmu hran lo. Cutin, i ra tong ding ih Tahsildar ka cahnak hmun ah nazi pakhat ih tuan ah ka thleng.

Minung hawlkhawm a harsa zet ding ti cu a fiang cia. Ziangahtile mipi in milai dehtu an ttihnak cu an thinlung sungmuril tiang a thleng zo. Curuangah an beunak inn sung ihsi ra suakter ding cun awkam nem ih sawm men lawng hman a tawk lo men thei. Nazi pahra ah Tahsildar le minung pakhat an ra lang. Cumi hnu ah pahnih, pathum, pahra tivek in an ra thleng vivo ih sundir ahcun minung za hnih le sawmkua pariat an kim.

Tahsildar cun an zate theih ah cumi ni ahcun meithal license nei lo pawl khal dantatnak a tuah lo ding thu, a ttul a si ahcun zian le cerek khal a pek hai ding thu, cumi ni ih hmansuah mi hriamhrei pawl cu thil hlun retnak innpi ih kilkhawi an si ding thu, a sim hai.

A ra ding pawl an kim hnu, an ttul mi zian le cerek pawl an ngah thluh hnu ah deh tuartu nu ih skirt a umnak hmun Tlangtluan tlunlam deuh ah ka hun hruai hai. Cutawk ihsin a khatlam tlangmual ih um, ttek in a hawng a tlak hawk mi far kung pakhat ka kawhhmuh hai. Tlangtluan ahcun a sangsangte’n tlar aw vivo ding in ka sim hai ih, a khatlam far kung hnuai ihsin ka pavua ka zap in hmuh tikah meithal neitu pawl in an meithal kap puak ding in siseh, a dang pawl in khuang rak tum ding, au ding le lungto pawl hril ding in ka sim. Keimah rori in pakhat tetei’ ka va hruai lai hlan lo zohman an umnak ihsi rak tthawn lo ding in ka sim hai fawn. Ka cah mi an theithiam thluh hnu in Tahsildar thawn kan pok. Tahsildar cun sakhan namtu pawl ih meithal cu tipang thilthu ah a puak thei ih siatsuahawknak nasa zet a thlen thei ruangah keimai’ hnenih feh ve cu him sawn ding ah a ruat.

Hel kual deuh in ka feh ih horkuam tlunlam deng fehkan in a khatlam tlangmual ah ka kai. Tlangmual ihsin ttek ih tlak mi far kung lam ah ka suk. Hitawk ihsi cun tlangmual cu a suk zet. Tahsildar cun savun kedam paa te a rak hruh kherkher ih, ka feh bet thei nawn lo ding a ti. A ke durh na zia-um deuh ding in a kedam a hlit. Culai ah khatlam tlangtluan ih um mi minung pawl cun kan tiamawk cia mi theihternak pek ka hngilh ah ruat in an meithal an kap puak ih ringpi’n an au thok. Ka umnak cu kham kuar thuk  ihsin ttangphel za le sawmnga a hla lai fawn. Kham kuar thuk ziangtluk in a hla lai ti zoh leuhleuh phah lo in tlangmual lam ah rinngamawknak nei zet ih ka rak kai ruangah ka rak thleng sang deuh pang.

Tlangmual ihsi ka tlan suk phah in kham kuar thuk hmai zawn ah hrampi hring phur khat an um kha ka hmu. Hmun dang ttha deuh hawlnak ding can a um nawn lo ruangah ka rung tlansuknak tlangmual dungtun in hrampi lak ahcun ka to cih. Hrampi cu pii hnih hrawng  an sang ih ka taksa hrek cu in thup thei. Cang lo khai lo te’n ka um ahcun hmuh ka har ve thawkhat ko ding. Ka hmailam ih tlangmual cu sa an run hawh rero mi tlangmual a si. Pawpi a ra suahnak ding ti ih ka ruat mi kham kuar thuk cu ka kehlam liang dung zawn ah a um.

Tlangtluan so ahcun thawm le vang ring zetzet a thang celcel. A pehpeh ih kap mi meithal puak awn pawl hlei ah, khuang tum awn le minung a za tel ih au aw a um fawn. Thawm le vang a rinbik laifang ah ka hmaizawn ih khuarkhawhrum pahnih karlak, hrampi umnak hmunhrap lak ah pawpi cangvai ka hei hmu. Ka umnak ihsin ttangphel za thum hrawng a hla lai. Pawpi cu malte lawng a feh man ti fang ah far kung hnuai ih um Tahsildar cun a zunphir tawite thawn vei khat ah mu hnih in a run kap. Meithal kah awn a theih vete’n pawpi cu a herkual ih a ratnak lam ah a kir sal. Hrampi sah zet lakih a vung pil zawng ah ka rifle mawn ka kau ih, phur hnai lo cing in cerek ka hei thlah.

Tlangtluan tlunlam ih um pacang pawl cun meithal puak awn vei thum an theih tikah pawpi cu thah a si zo ti’n an rak ruat. An meithal ih ziandawng an phelh thluh ih, a netnak hrangah ti’n an au vualvo. Ka thaw hman ka thaw ngam lo. An umnak hmun ih pawpi a hung thlen thu mi pakhatkhat ih kiau-raak awn ihsin an theih ding can ka rak ngai. Culai fang ah pawpi cu ka hmailam kehlam kap zawn ah a ra lang thutthi ih, tiva te cu vei khat khir ah a kan ih kham kuar thuk ah a ra. Kan umnak a zawn aw ciah nan, ka .500 modified cordite rifle cu tlunlam hoih deuh in ka kap. Pawpi cu a ding thutthi lawk hnu ah, a dunglam a zoh tikah kirnak ding a um lo ti a hmu . Ka cerek cu a zaang tlun ihsin a liam hlo si hmang ka ti lawk. Asinan ka kap tumnak hnak ih malte dunglam deuh ah ka rak ngah. A lu kun phah in ka lam ih a taksa hrek a ra her zawng ah remcang ti zet in a liang ah ka kap sal. Himi ttum ih ka kahnak cu ttangphel sawmthum hnak ih nai a si. Malte a com dukdi lawk nan a hna thlep phah le a haa lip phah in a ding ttentto lai thotho.  Kei cu i ra zon pang sehla ziang ka tuahbik ding ti ruat in ka to. Ziangahtile ka rifle ahcun ziandawng a um nawn lo. Vei hnih bak kapnak ding remcang ka ngah ka zum  lo ruangah ziandawng pathum lawng ka rak keng. Ziandawng pathumnak cu cakkhai thil ih hman ding mi a si.

Vantthat thlak zet in hriamhma tuar zo ramsa tamsawn cun mi an sualbuai dah tuk lo. Nuamtete’n dunglam ah a her ih, a vorhlam ih tiva te tankai in lungto tlu tthenkhat parah a kai. Cang hrap ah a pheizawng ciah in, a dang hnak in a ra pawngsuak hleice mi lungto tum tuk lo pakhat, a hmu ih cutawk ihsin tlang hrap ih um mi lung pheng tumpi parah a va kai zik. Cumi lungto le cang hrap an tonawknak zawn ah hrampi bur fate pakhat a tto. Pawpi cun cui’ hrampi hnge pawl cu pawk in kaisoh a tum. Ralring ding ih hei auh phah in a meithal i rak pe ding ah Tahsildar ka hei auh. Tahsildar cun sau nguahngo in i rak sawn. Asinan ka theih ngah mi ttongfang umsun cu ‘ke’ timi lawng a si. Ka rifle ka tthum ih tlangmual ah hung tlan so in Tahsildar kut ih meithal cu ka la ih ka kir sal lohli.

Tiva te ka sal thlen tikah pawpi cu hrampi bur a lan zo ih lung pheng pi par ihsin ka umnak lam a ra pan. Amah thawn pii kul lawng hla ih kan um lai ah kap tum in meithal cu ka thlir. Culaiah meithal fung hram le meithal ko karlak cu zungpibok tthen riat ih tthen khat hrawng a dai aw lo ti ka hmu ih ka thin a phang zet. Tahsildar in a fung hnih in vei khat kah ih a rak kah lai ah khan meithal cu a rak kuai lo ih, tui ttum khal ah a kuai lo men thei. Asinan cerek le ziandawng dunglam ih an ra saihpetawk ding phan a um zet. Asinan thil ttihnung si cing in tuah lo theih a si nawn lo. Meithal tin zawn thei ding ih tuah mi khuailul bol tumpi cu pawpi kaa ang lai zawn ah tin phah in ka kap. Ka tin sual maw, meithal in cerek cu pii kul sung hman zawnte’n a kapsuak thei lo maw si ding, cerek cun pawpi ih kaa cu a tthelh ih a vorhlam ke ah a va ngah. Cerek cu ka kut tin thawn lehhnu ah ka phorh leh. Vantthat thlak zet in pawpi cu a thaw netnak a thaw thlang a rak si. Curuangah a ke ih ka ngah khal cu ka lam ra pan vivo lo ding ih khamnak ah a rak tawk. Cutin, lung phengpi sir ahcun a lu hngat phah in a cawl.

A relhnak ihsin pawpi a rung suah ih kham kuar thuk pan a tum lai ihsi khan sakhan namtu pawl ka hngilh. Saklam tlangmual naite ihsin “Lungto parah a um khi! Kan dir thla ding ih cip seksek ko in thlek uhsi!” ti ih an au awn ka theih hnu lawng ah ka vun mangsuak thutthi hai. “Cip seksek ko in thlek uhsi!” timi awn ka theih tikah ka hna ih theih mi hman ka zum thei lawk lo. Asinan ka theih mi cu a dik fawn. Ziangahtile mi dang pawl khal in pawpi cu an run hmu hai ih tlangmual hmun tin ihsin an au aw cu a suak peh rero.

Vantthat thlak zet in, lungpheng parih pawpi a kaisohnak lung pawng forsuak cu sakhan run namtu pawl ih ralkah ah a um ih, ka cerek hawi pang sual a um khalle rak dawnkham thei ding khop in a kau thawkhat ve. Lungto par ah ka kai ih pawpi umnak ah ka hung thleng. A thih le thih lo lungto thawi’ dennak ding can khal ka neih nawn lo ruangah a thi zo ko ding ti’n ka ruat hnget mai. Pawpi umnak ka thlen rual ah pacang pawl cu an meithal, hreitlung, nam tlap tthiangtthiang pawl le fei pawl thli lak ih hawi phah in, hramlak ihsin an rung tlansuak hai.

Pii hleihnih ihsin hleili karlak hrawng a sang mi lungto ahcun an hung kai thei lawk lo. Ziangahtile lungto kap cu tiva te in tidai a tam can ah ngil lelel ko in a rak tuah ruangah kedam hruh lo cing khal in an kai thei lo. An ral ttihnung parih mipi an thinlingnak cu theihthiampi theih an si. Ziangahtile an lakah pawpi kut tuarlotu pakhat hman an um lo. An hotu si hmel ih lang mi pakhat tla cu a lung a aa thluh. Khatlam khatlam ah a nam thlir phah ih tlan kual rero in, “Himi hi ka nupi le ka fapa pahnih thattu Shaitan a si” tiah a au ciamco (Shaitan = Khawsia). Mi dang pawl khal an buai celcel. Asinan a nupi le fapa hlohtu in a hriamhrei a ret sal vete’n mipi ih thinlung buainak khal cu a cawl rupri cih. Cu pa cu ka hnenah a ra ih, “Bawipa, kan ral kan hmuh cun kan aa thluh a si hi. Asinan tu ahcun kan aatnak cu a reh zo. Nangmah le Tahsildar parah ngaidam kan lo dil,” i ra ti. Ka meithal ih ziandawng ka phorh hnu ah pawpi parah ka meithal ka ret ta ih, ka kut ih lungto tlunlam tlang pawk phah in hnuai ah ka vung ttum. Leilung thleng thei ding in in rak dom hai. Pacang pawl cu lungto parih ka kai dan ka sim hnu ah pawpi cu dimdawihte’n a hnuai ah an run tthum. Cutawk ahcun an zate’n an hmu kim thluh thei.

Lungto par ihsin pawpi in i run zoh suk lai ahkhan a kaa ah thil dik lo pakhatkhat a um ti ka hmu. Tu ih ka zohfel sal tikah a vorhlam tlun le hnuai ih ho pahnih an rak kiak ti ka hmu. A ho tlunta deuh cu a hrek in a kiak ih, a hnuaita cu a ruh ri rori’n a kiak. Meithal ih a ho an rak kap kiaksak ruangah a deh ttheu mi ramsa pawl a deh thei nawn lo ih, deh a olsambik mi minung dehtu ah a rung can phah a si.

Pacang pawl cun pawpi vun cu cutawk hmun ih hawk lo ding ah, le khaw thim zawng tiang an khaw sungah ret hrih ding ah in dil. An nunau pawl le nauhak pawl in an mit rori ih an hmuh lo ahcun an ral ttihnung a thi zo ti an zum thei lo ding tiah in sim.

Pawpi zawnnak ding ah thing zen no pahnih an hau ih pawpi khatlam khatlam ah an ret. Cu thluh ah an luttawn, taittawn, le biar pawl thawn pawpi cu thing zen ahcun hnget zet in an ttawn. An tuah ttheh in thing zen cu an zawn ih tlanghrap tawhram ah kan va feh. An khaw thlen dan ding hla sawn hmansehla, sakhan an run namnak hramlak zawh so in, tlangmual tlun lam ihsi pawpi zawn tlung cu pacang pawl cun an hril sawn. Hmun hrap a si ruangah tawlhbuai le kekar sual um lo ding in dungta deuh ih fehtu in a hmai ih fehtui’ taittawn simaw, a hnipuan pakhatkhat simaw, hnget zet ih pawk vivo ding in kan tawlrel. An pawkawk hnget ngah in pawpi cu an zawn. A zawntu pawl an bahlonak ding le an kekar a remcan theinak ding ah khatlam khatlam in midang in an ke an rak kil. Cuti vivo ih tlangmual kan zawh so lai cu sihte in phar parih caw-ek cep an zawn vualvo lai a bang lamlam. Pawpi zawntu pawl ih dung ahcun mi malsawn an um ih, annih cun Tahsildar an zawn. Ke kar a thawng tel ih hla mi tlang hrap so ahcun mi pakhatkhat in a hmai ih umtui’ hnipuan a pawk mi thlah pang sehla cun nasa zet in an siatsuah aw thei ding. Asinan zohman in an thlah ve ce lo. Tlangmual zim kan thlen tikah pawpi zawntu pawl cun nehnak hla sak phah in nisuahlam an pan ih, kei le Tahsildar cun nitlaklam ih um mi Champawat lam kan pan.

Tlangmual par ih kan feh lai ah an hling parah deh tuartu nu ih sam sau zetzet pawl an tannak blackthorn kung pawl lak ah ka ding lawk ih, pawpi kan hawhnak thlirmual pawl khal a netabik hrangah ka vun cuan sal.

Tlangmual thlanglam ah sakhan namtu pawl in vansiat tongtu nu ih lu an hmu. Thli reh zet lakah kham kuar thuk ihsin meikhu fem te a hung kaiso ngiahngo mi cu deh tuartu nu ih sungkhat laina pawl in, an sungkhat tleirawl dehtu Champawat Milai Dehtu kah thah a sinak hmun rori ah, ruak vuinak netabik an tuah mi a si.

Zanriah khawh hnu, Tahsildar thawn tual ih kan din lai ah a khatlam tlangmual ihsin a tlar ih rung suk thluangthlo far meiser vang pawl ka hei hmu. Pacang rual tam zet ih thingtlang hla sak awn khal zan reh thli lak ah a rung thang. Nazi pakhat a rei hnu ahcun pawpi cu ka ke hram ah a ra thleng.

Minung tampi ih buk vialvial lai ahcun pawpi vun hawh ding cu a harsa zet. Curuangah hnattuan sawt deuh ding in a lu le ke pawl ka tan ih, a taksa pum ih vun lawng ka hawkter hai. Pawpi thi kiltu ding ah palik pawl khal an ra. A thaisun, cumi kiangkap khua hmuahhmuah ih minung pawl an kimkhawm tikah pawpi taksa, ke le mei pawl cu fatak tete’n kan can nawi ih an zate’n kan zem hai. Pawpi sa asilole ruh them hi thingtlang nauhak pawl in an hngawng ah an orh ttheu. Cumi an orh tikah a orhtu kha raltthatnak an nei cuang ti’n siseh, ramsa sual pawl ih donak ihsin an luat thei ti’n siseh, an zum. Pawpi in a dolh mi nunau tleirawl ih kutzung pawl cu spirit ih ciah in Tahsildar in i rak kuat. Cui’ kutzung pawl cu Naini Tal ih Nandadevi biakttheng kiang ah ka phum.

Pawpi vun ka hawk rero lai ah Tahsildar le a hnattuantu pawl, kiangkap khawte pawl ih khaw lal pawl le khaw upa pawl le Champawat bazaar ih sumdawng pawl cu a thaisun ih an tuah tum mi puai le laamnak ding timlam in an buai zet. Cumi puai ahcun keimah cu khuallian ah ret in tum. Zanttim hrawng ah mipi pungkhawm cu milai dehtu in kum li sung zawh theih lo ih a rak tuah mi an lamzin pawl an hman sal thei ruangah lungawi aipuang ih au phah in an ttiak. Hitawk hmun ih ka fawp netabik ding mi ka kuak fawp phah in Tahsildar hnenah ka cam bet thei nawn lo ding ruangah puai ahcun ka dinhmun cu amah ih rak luah mai ding ah ka cah ta. Cu thluh in ka minung pawl thawn kan pok cih. Ni hnih sungah peng sawmsarih le peng nga kan thlen a ttul.

Zing ni a suah rual ah ka rang kung ah pawpi phaw ka thlaih ih, zan ka riah tumnak Dabidhura ah nazi malte sung pawpi phaw rak kholh man ding in ka minung pawl cu ka fehsan hai. Pali khua ka thleng ih tlangmual parih thlam kiang ka thlen tikah nunau ttong thei nawn lo kha a unu ih phuba laksak a si zo thu hung sim sehla a hrangah thin diriamnak mallai tal a um ding tiah ka vun ruat. Ka rang cu sasaw hnah le hrampi  rak ei thei ding in vur tlak ttheunak le tlaklonak ramri kiang ah ka tanta. Tlangmual parih thlam ahcun ka hung so ih pawpi phaw cu pharhdarh in an sangka zawn ih um mi lungto parah a lu thawn ka ret. An fa le pahnih cun ka thilti cu mak ti zet, mit phaw keke in an zoh rero. Anmah ka biak awn a theih tikah inn sungih rawl rak suang rero an nu cu sangka ah a ra suak.

Thinthirnak le thinthirnak ih suahter mi thil thuhla elawknak lam ahcun telbuai ka paih hran lo. Ziangahtile hivek lam ah theih mi zianghman ka nei lo. Ka theih mi umsun cu, thla hleihnih lai ttong thei nawn lo ti ih an rak rel mi le kan dunglam ni li ihsin ziangvek thusutnak hman son tum nawn lo ih an rel mi cu, tu ahcun an thlam ihsin lamzin ah a tlan kual vivo ih a pasal le khaw sung ih mi dang pawl cu zamrangtei’ ra lohli in, bawipa in ziang a run keng timi ra zoh ding ah a auh ciamco hai, timi lawng hi a si. A run ttong thei sal thutthi cu a fa le pawl cun an mang a bang tuk ih, an nui’ hmai cu mit tthep lo in an zoh cuahco.

Lakphak in timtuah sak lai ahcun khaw sung ah ka cawl. Ka hnenih ra pungkhawm aw mipi pawl cu milai dehtu thah a si dan pawl ka sim hai. Nazi pakhat a rei hnu in ka khualtlawn cu ka peh sal. Peng hrek ih hla ka thlen ah Pali khua ih pacang pawl lungawi aipuang ih an au-awn ka hi thei ban.

A thaizing cu tlavang thawn kan tthawng aw ih ka thir nasa. Cumi in Dabidhura ihsin kan pawhsuah ding can a tlaiter phah ih, ka rang te le keimai’ hrangah phur rit a thlen ruangah ka run rel lang ta kherkhernak a si. Vantthat thlak zet in ka rang te cu feh a cak zet ih a tum khal a ruh zet. Hmun so ah a mei pawk in ka feh, hmun phei ah a parah ka to ih, hmun suk ah a dung ihsi khor phah in zinglam nazi pakua le zanlam nazi paruk lakah Naini Tal lamzin peng sawmli le peng nga kan feh thleng.

Thla malte a rei hnu, Naini Tal ih an tuah mi tonkhawm puai ah Ramkulh Dingkhawm ih Lieutenant-Governor Sir John Hewett in Champawat uktu (Tasildar) cu laksawng ah meithal a pe. Pawpi ih deh mi nunau kan hawl ttum ih i thluntu minung pahnih khal, in rak bomnak ruangah, ramtawih nam mawi zet pakhat veve a pe. Ramtawih nam pahnih cu mawi zet ih cei mi an si ih an innsang ah san khat hnu san khat in rothil ah an run hlan sawng aw vivo leh ding.

Hminsin: Major Jim Corbett ih “Man-Eaters of Kumaon” cabu sungih ta, “The Champawat Man-Eater” leh mi a si.