16 October, 2013

Leitlun Ralbuai Hminthang pawl III



                                   Leitlun Ralbuai Hminthang Pawl III


11. Russo-Japanese Ralbuai (1904-1905)
Russia le Japan hi Korea le Manchuria ih thuneitu si an cuhawk ruangah, le tipithuanthum par ih thuneitu si an cuhawknak ruangah an do aw. Russia in Manchuria hmunram, Liaotung Tikulhzum (Peninsula) zim ih um, hmun thupi a si mi Port Arthur longcawlhmun khawpi (tu ahcun Lu-Shun khawpi) ah tthumawk thei dan ding a tawlrel. Himi ah Sino-Japanese Ralbuai (China le Japan doawknak) ih a rak nehtu Japan a lung a awi lo. Thubuai  a um peh vivo ruangah doawknak tiang a suak phah.

Manchuria hmunram ih ralkap thazang sekkhawlnaklam ah Russia hnakin Japan a hlawhtling deuh. Curuangah Russia in a ralkappawl cu 1903 kum ih hnuk kir sal ding vekin a um nan a hnuk kir sal lo. Curuangah 1904 February 8 ah Japan in Russian long ralkappawl umnak hmun Port Arthur cu a do thok. March thla ah Japan in Korea ah ralkap a thlah ih Korea cu an la thei cih fawn.

May thla ah Japanese ralkap dang pawl khal Liaotung Tikulhzum ah an ra thleng bet ih Port Arthur khawpi ih Russian ralkappawl cu Machuria ih Russian ralkap bulhrampi thawn sihpeh aw thei nawn lo ding in an kham cat thei. Manchuria ih Russian ralkappawl cu June 14 ih Fushien doawknak le August 25 ih Liao-yang doawknak pawl ah an duai ruangah  Mukden ah an sip so. October thla ah Russian ralkap dang an ra thleng bet ih donawrnak an tuah nan kaihruaitu ttha an neih lo ruangah an hlawhsam.

Port Arthur long cawlhhmun khawpi cu Japanese ralkappawl khal in an la maimai thei lo. Asinan 1905 January 2 ah Russian ralkap hotubik cun zungbawi upa dang pawl ron lo in Port Arthur cu a sip san. Port Arthur longcawlhhmun khawpi cuh aw ih doawknak hi rei a awh in nasa zet ih doawk a si ruangah amahlawng hman hi Leitlun huap Doawknak Hminthang Pawl ah an telh ttheu; Port Arthur Doawknak (the battle of Port  Arthur) ti'n a hmin a thang.

Leimual par ih doawknak netabik cu Mukden ah a si. 1905 kum, February thla cem zawng le March thla tir lam ih do aw an si ih, Russian ralkap 330,000 le Japanese ralkap 270,000 an doawknak a si. Tumruh maksak ih do aw an si ruangah a thi-hlo khal an tam nasa veve. A netnak ah Russian commander Ralbawipi A.N. Kuropatkin cun a ralkappawl cu dung a sipter ruangah Mukden cu Japanese-pawl kut ah a tla. Himi doawknak ah Russian-pawl lak in a thi-hlo 89,000 an um ih, Japanese-pawl lak in 71, 000 an um.

A netnak ahcun long ralkap doawknak a si mi Tsushima Doawknak (Battle of Tsushima) in Japanese-pawl cu doawknak ih hamtthatnak co-sawn-tu ah a canter. Tsushima Tipibi ih an doawknak ah Long Ralbawipi Togo Heihachiro ih hoha mi Japanese long ralkappawl in Long Ralbawipi Z.P. Rozhestvensky hoha mi Russian Baltic Long ralkappawl cu an siatsuah thei. Asinan himi caan ah Japan khal hi raldonak hrangih neihsiah sumpai a sen tamtuk thlang ruangah a corcau thlang. Hmansehla a ram sung ih buainak phunphun ruangah, le rampi ih ral a do ngaih-lo-tu an tam zet ruangah, Russia khal in remdaihnak tuah a duh ve hrimhrim ih ralbuai a cem ta.

Lungkimca tawlrelnak cu United States Ramhotu Theodore Roosevelt in a tawlrelpi hai ih, 1905 September 5 ah, Maine ramkulh (U.S), Portsmouth khawpi ah lungkimca an tuah. Lungkimca sung ahcun doawknak ih duaitu Russia cun Japan in Korea a hliahkhuhnak a pompi ih, Port Arthur le Liaotung Tikulhzum, le Sakhalin Tikulh tthenhrek pawl cu Japan hnenah a pe. An karlak ih thubuai a sosan-sal-lo-nak ding ah Manchuria hmunram cu China ram ih siar tel ding khal in khatlam khatlam in an lungkim tlang fawn.

12. Midway Tikulh Doawknak (Battle of Midway), 1942 June 3-6
Leitlunhuap Ralbuai Ttumhnihnak ih United States le Japan long ralkap doawnak a si. Himi ttum ah United States in Japan ih ralthuam phurtu tthabik pawl le long ralkap hotu thiambik tamsawn a siatsuah thluh. Japan le Ttangrual long ralkappawl doawknak a si mi Guadalcanal Tikulh Doawknak (August 1942–February 1943) le, tui kan rel lai mi Midway doawknak ruangah Pacific Tifinriat sungih Japan lalnak cu a huham a cem.

1942 May thla ih Coral Tipithuanthum Doawknak (Battle of the Coral Sea) ah an duai nan Japanese-pawl cun Midway Tikulh le Aleutians tikulhpawl ih U.S. ralkap ttanhmunpawl cu lak an tum thotho. Curuangah Long Ralbawipi Yamamoto Isoroku in Midway tikulh ih U.S vanzam phurtu longpipawl siatsuah ding in vanzam phurtu long picang pali le zangkhai deuh pathum a thlah. Asinan Japanese long ralkappawl ih thuthup kuatawk mi (code) sullam cu U.S. thlingthlatupawl in an simfiang thiam ruangah American ralkappawl vanzam phurtu long picang pathum thawn an rak ralring cia. Japanese lam hin leilung par ih vanzam ttumnak hmun an neih lo lai ah American-pawl cun leilung par ihsi bawmtu ding vanzam 115 lai an nei bet.

Doawknak cu 1942 June 3 ah a thok. A tir ahcun American vanzampawl cun Japanese-pawl ih longpipawl cu an siatsuah thei hrot lo. Zinglam nazi 9:20 ih an thlah mi pukpi thluah mi long bur (group) khat cu Japanese-pawl in an siatsuah thluh deuhthaw. Asinan nazi 10:30 AM ih an thlah mi vanzam 36 cun Japanese vanzam phur longpi pathum le ralthuamlong (cruiser) pakhat cu bomb an thlak pil thei. June 4-5 ah Japanese-pawl cu an cawl deuh lawk. Asinan June 6 ah Japanes-pawl ih pukpi in American vanzamphur longpi Yorktown le cumi long kilvengtu long pakhat cu nasa zet in an kapsiat. Himi ni ah Japanese-pawl ih ralthuamlong (cruiser) cu American-pawl in an phil pil ve.

Japanese-pawl cun, an vanzam-phur longpi le ralthuamlong pawl phil pil sak an si ruangah, Midway tikulh do neh an tum mi cu an tthulh sal. Himi hi Leitlunhuap Ralbuai II ih Pacific Tifinriat par doawknak langsarbik le nehtu  boruak herawknak pakhat a si.

No comments: