Cabu Zunzam

Cabu Zunzam

“Cabu pawl tel lo cun ka nung thei lo,” tiah America Dingkhawm Ram ih ramhotu pathumnak Thomas Jefferson (1743 – 1826) in a rak ti. Cabu le ca siar a ngainat zet bang in a theihfimnak (knowledge) khal a kau zet ih, USA zalennak thuphuansuah cazual duangsuaktu khal a si. Cun, America Dingkhawm Ram ih ramhotu hlun thotho Abraham Lincoln khal in, “Cabu ttha I hawlsuahsaktu cu ka rualpi tthabik a si,” a rak ti ve. Abrahram Lincoln lephei cu thingtum par ah meihol thawi’ cangan le siar zirtu, le rang par to phah khal ih ca siar ttheu tu a si ti kan theih ttheu kha!

Ca timi a rak um thok ihsin ca le cabu ngainatu phunphun an rak um, an um rero lai ih, an um vivo hrih khal zum a um. Ngainat dan kalhmang lawngte cu a bang aw lo culci ve. Ca siar paih zet ruangih cabu ngaina an um vek in, mai pumcawmnak a si ruangih ngainatu khal an um. English calai minung (man of letters) T. B. Macaulay (1800 – 1859) cun, “Ca ngaina lo siangpahrang pakhat si ding hnakin hmun kerkawm pakhat ah cabu a tor le seng thawi’ a cengtu mi siattha te si ka hril sawn ding,” a rak ti dah. Anih hi ca siar paih zet a si. Cun, cabu suah ih cawm aw pawl khal khin ca siar an paih lo hman ah cabu an ngaihven in an ngaina duh zet fawn.

Ca siar paih zet ruangah si hran lo, pumcawmnak ih hman ruangah si cuang fawn lo, a cabu ta rori ngaihventu cabu atcilh nat (bibliomaniae) nei khal an um fawn. French miphun Boulard timi pa cun a hmuh mi cabu pohpoh a lei ih a khawl ciamco. Inn pakhat ih a tlem nawn lo a si le, hmun dang ih a innsangtu pawl a dawisuak ih cunah cun a khawl lala. Cutin, inn ruk khat cabu a khawl. Cabu atcilh nat vei dang pakhat, Archdeacon Meadow timi, khal a khawlkhawm mi cabu an tamtuk ih, a retnak hmun a neih daih nawn lo ruangah a cabu tthenhrekkhat cu lilam in a zuar. Asinan midang in a cabu an lilam (an lei) a hmuh tikah a um thei ngaingai lo. A hmel a phiat ih lilamnak ah vat el in a cabu pawl cu a va lei sal lala.

American rammi Stephen Blumberg lephei cu cabu atcilh nat in a ciahpiah tuk ruangah cabu rukru ah a can phah. US le Canada ih calaibuuk 368 ihsin cabu 24,000 lai a ru. Cu pawl cu a zuar khal a zuar lo, a khawlkhawm hnenhnen. An kaihngah tikah a ruk mi cabu hmuahhmuah cu a kim in an ngah thluh sal. Los Angeles ih carek zung (post office) hnattuan pakhat khal a paisa neih hmuahhmuah ih cabu a lei ruangah a inn cu cabu in a khat thluh. Cabu lak ah a um, a ei , a in ih a thih tik khal ah cabu lak ahcun a thi. A hnih hnu zarh hnih-thum lai lawng ah a venghnen pawl in a ruak an sar.

Cabu zunzam ih uai pawl lak ahhin ca siar tam ruangih hminthang khal an tam ve zet. Arnold Stephen Jacobs, Jr., (1968 - ) timi pa cun Encyclopaedia Britannica hi a thok in a cem tiang kum khat le ni 55 ah a siarsuak thluh. Encyclopaedia Britannica hi 1768 ihsin an suah thok. A ttuldan ih zir in an rem, an bet, an cekfel ringring. A J. Jacobs ih siar mi hi 2002 kum ih suah mi a si ih, bu 32 a um mi a si. Cahmai 33,000 lenglo a um. Thuhla phunphun 65,000 hrawng an um ih, mithiam 9500 hrawng ih ngan mi a si. A cabu vang le tung cu 11”x8.5” a si ih, ttongfang million 44 lenglo a um. A man cu $ 1,400 a si. A pa in a rak siarsuak tum zo nan a hlawhtlin lo ruangah Jacobs in a run siarsuahnak khal a si phah. A siarsuah ttum ih a tontehnak thuhla cu 'The Know-It-All: One Man's Humble Quest to Become the Smartest Person in the World' timi hmin thawn a cabu in a suah hngehnge. Cabu pasarih ngan zo tu journalist, canganthiam a si.

A. J. Jacobs hi Encyclopaedia Britannica siarsuak hmaisabik cu a si lo. A hlan ah mi dang an rak um zo. Irish miphun thuanthucawn nganthiam (playwright) hminthang George Bernard Shaw (1856 – 1950), 1923 kum ih Nobel Calai Laksawng ngahtu, in British Museum Calaibuuk ah a rak siarsuak dah zo. Cun, Physics ih Nobel Laksawng ngahtu, mithiam hminthang Richard P. Feynman khal in a rak siarsuak zo fawn. English nunthuleng nganthiam C. S. Forester (1899 – 1966) lephei cun vei hnih rori a rak siarsuak dah fawn. Cuvek hman an um lai ah rotling calai (classical literature) rim hman tep ban lo bembem si cing in, calai mi le sa tak ah ruat aw ih calai thuhla ah midang el kuiko tivek tla Laimi lak ah kan um celcel hi cu a hmutui’ ningzahnak a si ti uhlaw!

Cabu zunzam ih uai, ca siar paih pawl lak ah ca siar tam le mal thuhla hi rel a si ttheu. Cumi ah cabu te maw cabu pi tivek hi a bu zat siar dan tihnoktu a si phah ttheu. Hmansehla mithiam tthenkhat cun cabu tampi siar hnak in cipciar culnel zet ih cabu malte siar an ngai thupi sawn. Benjamin Franklin (1706 – 90) cun, “Tampi’n siar aw, cabu tampi cu si lo in,” a rak ti hngehnge. Hmansehla tui san ahcun theih ding, thiam ding a pharhdarh kau aw tuk thlang. Curuangah ca siar cak dan zirnak tivek pawl tla an ra suak. Mi tampi in hlawkpi in an thei aw hmang.

Asinan ca siar paih zet, zuknung lam mithiam Woody Allen cun, “Mehtok thawi’ cahmai zim lam laifang ah khih in, a hnuailam khih thlak zuatzo ih ca siar cak thei dan zirnak ah ka va kai hnu cun War and Peace nunthuleng khi minit 20 sung ah ka siarsuak thei. Ziang dang rak si lo in Russia ram thuhla si si a rak ngan,” tiah a ti. Caan malte sungah cahmai tam zet a siarsuah theih nan a cabu sung ih thuhla phum aw mi taktak cu zianghman theih ngah a theih lo ti ih a sisiaunak a si. War and Peace nunthuleng hi Russian calai minung ropi Leo Tolstoy ih ngan mi a si ih, leitlun nunthuleng ropibik a si tiah mi tampi in an pom. Kan Bible ih Thukam Thar tluk hrawng in a sah. 

English mithiam Francis Bacon (1561 – 1626) in a kutsuak rotling essay ‘Of Studies’ sung ah, “Cabu tthenkhat cu a teh ih teh ding lawng an si, tthenkhat cu dolh mai ding an si ih, cip le dip zet ih tthial le rial ding cabu cu malte lawng an si,” a rak timi hi cu cabu zun ih uai, ca siar paih pawl hrang ahcun cinken tlak zet a si. Tui san ah phei cun cabu thianghlim lo, zahmawhbu (pornography) tivek tiang in kan kotkhen an dinhnawh thlang ruangah ralrin ttulnak zawn tampi a um. Khatlam ah, siar tengteng tlak cabu a tor le seng khal kan tapsak phur ah ‘manzang bapi’ bang ih an phumawk lenlen ruangah, cabu ttha ngaihven lam ih phartlionak cang thiam khal a ttul zet fawn.

Ca siar cak fawn, siar tam fawn, cingkeng thei zet fawn tivek ‘fawn’ hlir ih khat si thei hi cabu ngainatu pawl ih sunmang pakhat a si a zum um. Cuvek ‘fawn’ hlir ih khat mi pakhat cu sanzul leitlun calai mithiam hminthang professor Harold Bloom (1930) hi a si. Anih hi, “Leitlun ah anih tluk ih ca siar tam si, cingkeng tam thei mi dang an um lo,” tiah an fak ttheu mi a si. Calai thuhla lam lephei cu a thuhla fehdan hrawpi ih thlir cun siar lo a nei lo ti theih a si. America ram Yale Phunsangtlawng ah Humanities lam professor a ttuan.

Bloom hin kum 3 a ti ihsin ca a siar thok. Kum 3 a ti ihsin calaibuuk ih cabu hmuahhmuah faifilik ko ih siar thluh a tum zo. Calaibuuk ihta amahtei’ a ken thei lo ruangah a u le in an kensak ttheu. Calaibuuk sungih cabu tapoh siarsuak ttheh ding in a zuam. Kum 15 a kim ah calaibuuk pahnih cu a ttheh suak thei. Cuihnu ih a thlennak calaibuuk pawl cu cabu thawng za tampi umnak an si ruangah a tthehhmuah thei nawn lo. Asinan a cabu siar suah zat cu maktara a si.

 

Ca siar a cahdan cu a mak lawlaw. A sayapa, calai mithiam hminthang M. H. Abrams in, “Tlawngta hupphurh um zet a si, anih vek mi hleitling ka hmu dah lo, a ca siar cahzia phei cu ol-ai lo tak a si, mi dang in cahmai an kau zuatzo tluk ih cak in a siar thei, cu cu theih lohli duh ih zoh duatdat men si lo in a cingkeng taktak fawn,” tiah a sim. ‘Every Book Its Render’ cabu ngantu Nicholas A. Basbanes khal in, “Bloom in nazi pakhat ah cahmai 1,000 hrawng, minute pakhat ah cahmai 15 hrawng a siar man ttheu,” tiah a ngan. A rualpi pakhat pehi cun, “A ca siar rak zoh men hman tihnungza a si,” a ti hngehnge.

Cutluk ih ca siar paih, cak le ngaina a si bang in cabu khal a khawlkham nasa ve. Cabu 95,000 hrawng a nei. Cabu hminthang zetzet (A Map of Misreading, The Western Canon: The Book and Schools of Ages, The Anxiety of Influence, tivek) ngantu a si vek in cabu ropi pawl cu a ngaina hleice. William Shakespeare (1564 – 1616) ih cabu pawl lephei cu a siarsuah tam zet ruangah by-heart mi tampi a nei. Cabu tthenkhat cu a siar sal leuhleuh, a tthenkhat cu kum khat vei khat hrawng a siar sal. A duhbik mi cabu (zohman thlenlonak tikulh ah amah lawng umter bang sehla a ken duh mi cabu) cu Shakespeare ih kutsuak kimcang cabu ‘The Complete Works of Shakespeare’ a si ih, a pahnihnak ah Bible, a pathumnak ah Spanish nunthuleng nganthiam Cervantes (1547 – 1616) ih Don Quixote nunthuleng, le a palinak ah Italian calai khaipa Dante (1265 – 1321) ih The Divine Comedy bezai sau timi pawl an si.

Harold Bloom hi 1930, July 11 ah New York ih suak a si. A nu le pa cu Jew miphun an si ih Yiddish ttong an hmang.  Yiddish ttong hi ram dangdang ih a darh mi Jew miphun pawl in an hman tambik mi ttong a si. Kum 3 a ti ah Yiddish ttong cu amahte’n a siar thiam thok. Kum 4 a ti ah sakhua le calai ttong ih an hman mi Hebru ttong a zir thok ih, English cu kum nga a ti ihsin a zir thok.

Calai mithiam le ca siar tam zettu a si nan amah hnak ih turu sawn ih a ruah mi an um lai thotho. Cu pawl lak ih pakhat cu Samuel Johnson (1709 – 1784) a si. Bloom in, “Johnson cu a san lai h cabu hmuahhmuah rak siar thluh tu ti tlak a si. Phunhnam huap calai (national literature) tluantling kan timi pawl lawng si lo in mifim mithiam pakhat ih siar ttul mi pohpoh cu a thih zawng ih suak mi cabu pawl tiang in a siar ttheh,” tiah a sim. Samuel Johnson hi ca tam zet ngantu a si ih The Lives of the English Poets, le A Dictionary of the English Language (1755) lephei cu an lar nasa. Rasselas nunthuleng ngantu khal a si ih, anih hi a tlangpithu in Dr. Johnson tiah an ko, an tarlang ttheu.

Bloom in ca siar tam lam ih a ngaisan mi mi dang pakhat leh cu English essayist le fakseltu hminthang William Hazlitt (1778 – 1830) a si. Bloom in Johnson le Hazlitt tei pahnih hi cu ziangtik hman ih a tluk ban lo ding mi, le zohtthiam tlak minung ih a ruah mi an si. Bloom in ca siar tam lam ih ngaisan tlak midang pakhat rel ding ah i suthrihtu an um ahcun English mithiam John Ruskin (1819 – 1900) ka hril ding tiah a ti. John Ruskin hi Oxford Phunsangtlawng ih an professor hlun a si. Fakseltu hminthang khal a si fawn.

Tui ni ah leitlun in a theih ringring mi, sanphung paltlangh ih an hmin a sersuaktu pawl lak ah cabu zunzam ih uai hninghniang an rak tam zet. Cabu tel lo ih um thei lo pawl lak ah Jew miphun million ruk lai rak thattu Adolf Hitler khal a rak tel ve ti theih a si. Amai bulpak calaibuuk hman ih cabu thawng sawm tel neitu Hitler in 1930 le 1940 kum pawl ah sualnak nei lo minung pawl ih thisen luanternak thupek rapthlak zetzet a rak suah lai khal ahkhan, zan ahcun a casiarnak pindan ah ca siar a pelh dah lo ti a si. Thisen suahter tam lam ah Hitler thawn ‘nang maw kei’ ti aw ban vohvo, minung million 20 lenglo thihnak zamual ih liamtertu Lenin (Vladimir Ilyich Ulyanov, 1870 – 1924) khal kha cabu ngaina zet a si thu rel a si ttheu.

Mi tampi cun ca siar paihtuk pawl cu mi zangnem, kut thahri rin lo, le suangtuahnak khawvel ih nomnak hawl, hringnun diktak pah ngam lo, mai nunnak dik tlansan hmang, le rualpi nei lo mi thinlung kawi, mi hawizawng lo tivek in a phunphun in an ruat. Cumi thu khal hi a dik lo pumhlum ti a theih lo tla a si thei ko. Asinan  mifim, mithiam le thil turu rak tuahtu pawl rengreng hi cabu ngaina, ca siar paih an rak si vetcet ttheu ruangah ca siar hi thil thupi zet a si ding ti cu a lang mei ko. Khatlam ah leitlun hnin dutdi ko ih siatsuah thei ding khal in cabu ngaina, ca siar paih si a ttulnak zawn khal a um ding tiah ruah theinak lai a um fawn.

Cabu zunzam ih kan uaidan kalhmang sawn kha kan fehnak ding lamzin langtertu si ding in a lang. A siar paih ruangah, le mai tumtah mi bawmtu ih hman duh ruangih ca siar hi cun hmual nasa zet a nei ti cu a fiang zet mi a si; - a ttha lam hmual maw a se lam hmual ti cu a kalhmang khan a run norsuak leh ttheu khi a rak si.