Greek Calai Romual 5 (Greek Thuanthucawn)

Greek Calai Romual

Bung 5

 

Greek Thuanthucawn

Homer san lai ih Greek pawl hman uarbik mi calai qong cu saklam Greek hrinhnam pawl ih Aeolic qong le Ionian tipikap Greek hrinhnam pawl ih qong a rawi aw mi qong a si. Lehhnu lam ah Ionic qong hi a rung lar vivo ih dengfelphung mithiam (scientist) pawl hman in cangannak ah an run hmang. BC zabi panga thok lam ihsin Athens khawpi ah khawruahnak a rung qhangso vivo. A hleice in ramkhel lam ah an qhangso zet.

Cutikah miphun funkhawmawknak hrangah qong pakhat hman tlang qul timi an run hmusuak. Cutin, Athens khawpi ih hman mi qog (Attic qong) an run hmang lar vivo ih BC zabi 4, Alexander Ropi ih san ah, phei cun tlang qong ah a rung cang. Himi ihsin Greek calai cu Attic nunphung sungah a luang lut tiah mithiam pawl in an sim (M. Cary and T. J. Haarhoff).

Greek pawl in thlaihnah thlairah qhatertu, sabit kung kiltu khuavang Dionysus timi an nei. Sabitzu thawn a pehparawk ruangah nomcennak lam thawn a pehpar aw ti khal in an zum. Roman pawl cun Bacchus ti’n an ko. Kan Chinmi in thlaihnah thlairah qhater ding ih khuavang kan rak biak, raithawinak puai kan tuah bang in Greek pawl khal in Dionysus biak puai an nei.

Dionysus hnenih raithawinak an neih tikah me (kel) lu lem an bun aw ih, lu lam cu me hmuihmel, ke lam cu minung pianhmang vek ih thuamawtu pawl in me thawn a pehpar mi hla an sak hluarhlo qheu. Cui’ hla cu Greek qong in Tragoidia an ti. Cumi densen in raithawinak ihsi ra qhangso thuanthucawn kha Tragedy tiah an ko (M. Cary and T. J. Haarhoff). Lehhnu lam ah Tragedy timi cu lungngainak thawn a cem mi thuanthucawn kawhhnak ah an run hmang nan, a thok pek ahcun lungngainak thawn a cem ruangih tragdy tiah an kawh mi a rak si lo in a lang.

Raithawi puai an tuah tikah mipi zate’n feh tengteng ding in thupek an suah. Athens ah mipum thawng kul, thawng sawm thum hrawng an rak um. Cumi minung ra suakkhawm pawl ih hmuh thluh theih ding in thuanthucawn donsang (stage) khal sang deuh in an rak tuah. Dungkhar (background) puanzar danglam ciamco an hmang lo. Ceiawknak danglam tuk an hmang lemlo fawn. Donsang kiang ah hnipuan thlengnak buuk te pakhat an tuah.

Thuanthu cawngtu (character/actor) khal pahnih-thum lai lawng an si ih, donsang hmailam zawn, a niam deuhnak ih um hlasaktu pawl thawn hlan an leh aw phahphah. Thuanthu cawngtu pawl le hlasaktu pawl ih hman ding mi qongfang cu biazai kalhmang ih tuah mi an si. Curuangah thuanthucawn rak ngantu pawl khal bezaipu an si cih ko. Tualthah (laithah) thu tivek cu donsang parah a cawn ih cawng (act) lo in a can zo thu (a thlen zo thu) kha thuanthu cawngtu mi pakhatkhat in a relsuak sawn qheu.

An thuanthucawn cu a sau dah lemlo. Bezai catlang 1,500 kuamkam a si qheu. Asinan langh (scene) khat le langh khat karlak ah an thuanthucawn cawisannak hla a tel qheu ih, cumi cu zoh nuam tawk ih sau a si ve qheu. An cawn qheu mi thuanthu cu Greek khuavang pathian pawl thuhla ih hrambun a si qheu. Athens siangpahrang Peisitratus san ah lephei cun thuanthucawn zuamawknak an rak nei qheu. Zuamawknak ahcun bur (group) thum lawng tel an siang ih laksawng ngah lo um lo ding in pakhatnak, pahnihnak, le pathumnak laksawng pawl an pe qheu.

Thuanthucawn Ngantu Ropi pawl

Tragedy Khaipa Aeschylus

BC zabi panga sung ah thuanthucawn ngan thiam zetzet pathum cu a sangsangte’n an rak suak. A upabik cu Aeschylus (BC 525 – 456) a si. Eleusis khawpi ah a suak. Mi turu hmaisa le tragedy thuanthucawn ngan hmaisa a si ruangah Tragedy Sersuaktu (Creator of Tragedy), Tragedy Khaipa (Father of Tragedy) tivek khal in an ko qheu (Pe Myint – World of Books, Pe Myint Sarpay, 1^st Edition, 2009). Tragedy ngan hmaisabik a si ko nan anih tluk ih khawruahnak qha le thuhla ceibawl tlamtling thei an um tuk lo titu khal an um (Mya Than Tint).

Aeschylus ih san hi Marathon ralbuai ah Greek pawl in anmah hnak ih thazang qha nei an ral pawl an neh can kha a si ih, Greek mipi an tha a thawh lai tak a si. Amah Aeschylus khal ralkap quan ve in Persian Ralbuai pawl le Marathon Doawknak khal ah a rak tel ve. Ram hrangih pumpe aw pacang qha pawl uar san a si vek in Aeschylus khal in ram riantu pacang qha pawl thuhla a rak ngan qheu. Kum 26 a si ihsin thuanthucawn a ngan ih, a ngan mi thuanthu cawngtu ah amah khal a tel ve qheu.

Thuanthucawn zuamawknak ah BC 484 ihsin a champion ih lehhnu khal ah vei 13 simaw, vei 18 lai simaw a champion ti a si. A champion lo cang khal cu a um ve qheu. BC 468 ah amah hnak in kum 30 lai ih nauhak Sophocles in a rak neh. Asinan a hmai kum ah Oedipus trilogy (bu thum kom) a ngan ih a neh sal ti a si. Oediphus trilogy sung ihsin Seven Against Thebes timi bu khat lawng a tang (Pe Myint). Miqhen cun Sophocles a neh lo ruangah Athens ihsin a suak ih Sicily tikulh ah umhmun khuar in cui hmun ah a thi an ti.

A ngan mi thuhla cu Homer ih bezai le amai’ sanzul sanphung pawl ah hram an bun. Thuanthucawn sawmriat, sawmkua lai a ngan nan tuini tiang ih tang mi pawl cu Suppliants, Persians, Seven Against Thebes, Prometheus Vinctus, Agamemnon, Choephoroe, le Eumenides pawl lawng an si. Anih hi Greek Tragedy Khaipa (The Father of Greek Tragedy) ti khal in an ko qheu (Aristotle, The Poetics by S. P. Sen Gupta & S. C. Mundhra, Prakash Book Depot, reprint 2003.)

A kutsuak nungdam lai pawl lak ah Prometheus le Agamemnon thuanthucawn cu an lar zet. Greek thuanthucawn zuamawknak ah mi pakhat in thuanthucawn pehzom pathum (trilogy) ngan a si qheu. Prometheus thuanthucawn khal ahhin Prometheus Qawnhremnak (Prometheus Bound), Prometheus Luatnak (Prometheus Unbound), le Meisa Latu Prometheus (Prometheus the Fire Bringer) timi pathum a um nan a hmaisabik lawng khi tuini tiang ih rung tang umsun a si. A neta pahnih cu an hlo (Pe Myint).

Prometheus hi Greek khuavang pathian Titan pawl lakih pakhat a si ve. A hmin sullam hi ‘hmailam thuhla thei cia theitu’ tican a si. Khuavang pathian pawl uktu Zeus in a pa Cronus ih siangpahrang tohkham a lon qum khal ah Zeus dotu lam ah qang lo in a rak um. Asinan minung pawl a zangfah ruangah khuavang pawl hnen ihta meisa la in minung pawl a rak pek ruangah Zeus in a hrem. Caucasus tlangtluan par ah soserthiam khuavang pathian Vulcan ih ser mi cikcin thawn a hren bet. Prometheus hrengtartu ding ah Zeus in a fial mi cu Kratus (Thacakpa) le Bia (Misualral) an si ih, khuavang sodeng pakhat Hephaestus khal a tel ve. Hephaestus cun Prometheus hrem cu a lungkimpi lo nan Zeus ih thupek a el ngam lo ruang ih tel a si.

Cutin, Prometheus cu Caucasus tlang par ah an qawnhrem. Sun ah Zeus ih thlah mi mulukolh a ra ih Prometheus ih lung kha a hmur zum ih cuk in a ra ei qheu. Zan a rung thlen tikah Prometheus ih lung cu amah kel ah a cang sal lala. Cuti ih ni rei zet a tuar sungah tifinriat kiltu lasi Oceanus ih fanu Oceanid pawl an ra. Prometheus hrangih zangfah dilsak an tum nan Prometheus in a ngah cuang lo ding, a karlak ah Zeus ih thinhengnak sawn nan par ah a thleng pang ding ti’n a rak kham hai.

Cumi hnu ah Io a ra. Io hi minung fala mawi zet a si ih, Zeus in a duh zet. Ni khat cu Zeus le Io an um tlang lai ah Zeus ih nupisur Hera in phawk ngah zik ruangah Zeus in Io kha cawla (caw nu no te) ah a canter lohli. Asinan Hera cun a theihthiam man thotho ruangah Zeus hnenah cawla mawi zet pakhat pe ding in a dil. A nupi hmaisongtu Zeus cun el thei lo in a pe. Hera cun a thiksiatnak cu thinhengnak ah canter in Io cu thlacaan (mi keu na zet thothe ci khat) le muthla pakhat a hualter ringring qheu.

Cutin Io cu ningqih taw sup ih tlan rero phah in Prometheus hnenah a ra thleng. Ningqih ih a tlan phah in a thlen dahnak hmun le ram thu pawl a rel hnu ah, tuihnu ah teh ka vakvai rero lai pei maw tiah Prometheus cu a ra sut.  Prometheus in Io cu Europe khawmualpi le Africa khawmualpi lam tiang a thlen lai ding thu, le thilmak phunphun a ton lai ding thu, a netnak ah Zeus in minung ah canter sal in a vahvaihnak lamtluan a cem ding thu a sim.

Cuitlun ah Io le Zeus ih hrin mi tefasin lakih Hercules timi in amah Prometheus khal a runsuah lai ding thu khal a sim fawn. Prometheus cun tuini ih lal berber Zeus khal hi amai’ sungsuak fa in a lalnak a lon leh ding thu rel in hro a suang ve. Oceanid lasi pawl in Zeus rel siat cu a qhat lo thu, le qih a nun thu an sim nan Prometheus in a ngaihsak duh lo. Cu ngaingai in Zeus ih tirhthlah Hermes a ra ih Zeus a dokalh ahcun hremnak nasa sinsin a ton ding thu a ra sim. Oceanid pawl khal in Prometheus cu an lem rero nan Prometheus in Zeus hnen ih kun hnak in hremnak tuar hman a hril sawn thu a sim hai.

Hermes in Oceanid lasi pawl cu Prometheus kiang ih um lo ding in a sim hai. An um asile qek in a tlak ngah ve hai phan a um thu a sim nan Oceanid pawl in rualpi harsat ton can ih phahsan an duh lo ruangah an el. Cutikah Hermes in qek in a lo tlak ngah a si khalle nanmai’ hualvan kha mawhthluk sawn thlang uh a ti ih a tlan. Cumi hnu ah leilungpi hnin durdo khop in qek tla, khawri awn le nimthla kau pawl an um ciamco. Hitawk ahhin Prometheus Qawnhremnak thuanthucawn cu a cem.

Rel zo bang in Prometheus thuanthucawn ih a dunglam bu hnih an um nawn lo ruangah Hercules asilole Heracles in Prometheus a runsuah thu, le thuhla dang malte cu thuanthucawn ngan dang pawl in Aeschylus ih thuanthucawn an rellangnak ihsi lawng in kan thei (Pe Myint). Ziangkhal si sehla a tang sun thuhla zoh in thuanthucawn turu zet a si ti cu a lang mei ko.

Zabi 19 lai, Europe khawmualpi ih romantic bezaipu pawl cun Prometheus ih thil dothlengh (Kawl qong ih ‘daw-lan’) duhnak lungput hi an uar zet. German bezaipu ropi Goethe khal in Prometheus Qawnhremnak thuanthucawn ih hram a bun mi bezai a rak ngan dah. English bezaipu Lord Byron khal in a nauhak lai ihsin himi thuanthucawn a rak duh zet thu, lehhnu ih a ngan mi ca pawl ah Prometheus ih lungput a tel vivo thu a sim. English bezaipu Percy Bysshe Shelley khal in Prometheus Luatnak timi thuanthucawn a ngan. Anih cun Prometheus le Zeus rualremnak ngahter lo in Zeus in a lalnak a hloh thu le Zeus in huham le thuneihnak a neih nawn lo ruangih Prometheus in luatnak ngah vek in a run ngan.

Greek calai mithiam pawl cun Zeus le Prometheus rualremnak an ngah ti’n a cem an zum bik. Aeschylus ih thuanthucawn kimcang te’n a rung tang lai mi umsun Oresteia thuanthucawn sung ih thuhla umtudan ihsin an vun hisap tikah zawnruahawknak le dimdawihawknak um lo ih ukawknak (Zeus ih mi a uk dan) kha rualremnak, bangrannak le daan qha le dik in a neh thu in a cem an zum hai (Pe Myint). Prometheus Qawnhremnak thuanthucawn English ih run lettu cu bezaipi (poetess) hminthang Elizabeth Berret Browning (Robert Browning ih nupi) a si (Mya Than Tint).

Aeschylus ih thuanthucawn hminthang dang pakhat a si mi Agamemnon thuanthucawn cu Troy Tluksiatnak thuanthu sung ihsi ra mi a si. Agamemnon cu a ralkap pawl thawn Troy khawpi an do rero lai ah a nupi Clytemnestra in inn lam ah a rak uiret san. Ral neh ih ra tlung a pasal Agamemnon kha a nupi uire cun a rak thah. Cutikah amai’ sungsuak fapa in Clytemnestra cu a that ve. Mai’ suahkehnak nu thattu pa kha a thahnak san le vang ruangah khuavang pathian pawl in an ngaidam ko nan harsatnak phunphun a ton thotho thu in thuanthucawn cu a cem.

Agamemnon thuanthucawn khal hi bu thum kom thuanthucawn thotho a si. Himi thuanthucawn ah Aeschylus in a phorhsuah duh mi cu qhatlonak ih rahsuah duh um lo zia si bik in a lang. Clytemnestra ih suahsualnak in amai sungsuak fapa khal a vung hngong ban. MIsual thattu a si ko nan, mai’ nu thattu a si lala fawn ruangah thil umtudan a khirhkhan zet. Himi thuanthucawn hi bezaipu hminthang Robert Browning in English qong in a let.

Aeschylushi thuanthucawn calai sulsattu a si lawng si lo in thuanthucawn ngan thiam zet fapa pahnih neitu khal a si. A fapa pahnih khal amai keneh thlun in tragedy thuanthucawn ngan lam ah an run hlawhtling ve. A fapa pakhattu Euphorion lephei cun BC 431 ih thuanthucawn ngan zuamawknak ah amah hnak ih cal cang le qong hmuithiam Sophocles le Euripides tei’ pahnih neh in a champion hngehnge.

Sophocles

Aeschylus hnak ih kum 30 lai nauta Sophocles hi BC 495 hrawng ah a suak ih BC 384 hrawng ah a thi. Zuamawknak ih Aeschylus a neh lai ahkhan kum 28 lawng a si lai. Thuanthucawn 120 lai a ngan hmang nan tu ahcun pasarih lawng hmuhsuah an si hrih lai. Cu pawl cu Antigone, Oedipus, Tyrannus, Electra, Ajax, Trachiae, le Oedipus at Colonus pawl an si (Aristotle). Himi lak ah Siangpahrang Oedipus thuanthucawn hi a larbik ti theih a si.

Sophocles ih san lai hi Democracy uknak hruaitu Pericles (BC 499 – 429) san kha a si. Ral a dai in ram mipi an hnianghnar zet lai san a si. Curuangah Sophocles ih ngan mi thuanthucawn pawl khal ah ram buai thula tivek an tel lemlo. Hringnun umzia phorhsuahnak lam an naih deuh (John Drinkwater). Thu bulhram a laknak cu Aeschylus bang in Greek khuavang pathian pawl le minung sanphung thotho an si hai. Khatlam ah Aeschylus san ih thuanthu an cawn dan hnak in a ti qhangso deuh.

Sophocles ih kutsuak lakah a larbik mi Oedipus thuanthucawn sung thuhla a tawinak in kan zoh pei:

Thebes ram siangpahrang le a nupi in Oedipus timi fapa an hring. Thebes ram thlanglam ah Corinth ram a um ih, nitlaknak lam ah Apollo pathian ih biakqheng a um. Cui biakqheng ahcun ‘Nangmah le nangmah theifiang aw aw’ timi ca an tar. Thebes siangpahrang tei’ nupa in an hrin mi fapa cu a pa that in a nu nupi ah a qhitu ding a si tiah pol in simsungnak an nei. Curuangah an fapa cu cawm lo in tirhkah pakhatkhat fial in hramlak tlangtluan lak ih va hlonter ding ah pol in a fial hai.

Siangpahrang tei’ nupa khal cun pol ih fial vek in naute cu tirhkah pakhat an hlonter. Asinan an fial mi tuukhalpa cun naute cu a zangfah ruangah Corinth khawpi ih tuukhaltu pakhat hnenah a va pek ih, anih in inn ah a rak tlunh. Cumi lai ah fa nei thei lo Corinth siangpahrang tei’ nupa in tuukhaltu in naute a sar thuhla an thei ih, naute cu anmai fa si ding in an laksak.

Kum kul a rei tikah Oedipus cu nu le pa ngaingai nei lo tiah mi ih deusiah a tong. A cawmtu siangpahrang tei’ nupa khal in thudik sim lo in an thlem, an lem rero. Asinan a thin a thi thei lo ih Delphi biakqheng ah feh in pol a va leng (thu a va sut). Pol cun na pa na that ding ih na nu cu nupi ah na qhi ding timi lawng a rak sim. Cutikah mai suahnak pa that ih nu qhit ding qih in Corinth ah a kir duh nawn lo. A ratnak lamzin si lo in lamzin dang sawn a zawh hrim. Cui a zawh mi zin cu Thebes khawpi zin a rak si.

Culai caan ah Thebes khaw mipi pawl cu Sphinx timi mikei pakhat in a rak hrem, a rak siatsuah hai rero. Sphinx in a thupolh mi sang theitu an um lai hlan lo ni khat ah minung pakhat vivo in a rak deh ringring. Thebes siangpahrang cu cui’ mikei thuhla cinfel dan ding sut ding in Delphi biakqheng ih pol hnenah rangleng thawn a ra. A kaithlun pawl lakah Oedipus hlon an fial mi tuukhalpa khal a tel.

Oedipus an ton tikah lamzin rak kian ding in an fial. Oedipus in a kian duh lo. Siangpahrang in nuangfung thawn a thawi’ tikah Oedipus cun siangpahrang cu a thongh that. Siangpahrang kaithlun pawl khal cu a thah thluh lawlaw. Tuukhalpa cu lu-sam mang lo in a tlan ciamco ih a luat. Cule Thebes khawpi ah va feh in an siangpahrang cu Delphi lamzin ah suamhmang bur khat in an thah timi thuthang sia a va sim hai.

Oedipus cu ziang ka tuah ngah ti thei lo in Thebes khawpi a thleng. A tuah hmaisabik mi cu Sphinx mikei ih thupolh lehsak a si. A thupolh a leh thei ruangah mikei cun minung deh cu a bang. Thebes khaw mipi pawl cun anmah runsuaktu Oedipus cu siangpahrang an quanter. Cutikah thu dik the icing in amai’ thinlung sung lawng ih ret hlo lanta duh sawn tu tuukhalpa cun siangpahrangnui’ hnenah a thih hlan sung caan tawi te cu tlang par ah daitei’ hman a duh thu sim in a fehsuak. Siangpahrang thar Oedipus cun nuhmei ih cang siangpahrang nu cu nupi ah a qhi. Kum a rung rei vivo ih fanu, fapa tla an run nei hai.

Caan a rung rei vivo ih, vei khat cu Thebes ram pumpuluk ah pulhnat ci khat a thleng. Cutikah ram mipi qhatnak ding duhsak zet tu siangpahrang Oedipus cun biakqheng ih pol va sut ding ah palai a thlah. Pol cun Thebes siangpahrang hmaisa rak thattu kha ram sung ihsin dawisuak uhla pulhnat a reh ding tiah a rak sim. Cutikah Oedipus ih hohanak in siangpahrang thattu cu an zingzoi. Siangpahrang thattu cu Oedipus cun a camriam rero fawn.

Tuukhaltu si lo, thu dik theitu pakhat a um lai. Cumi cu biakqheng ih puithiamnu a si. Anih khal in thudik relsuak lo ih um a rak tum. Oedipus in a sut ih a son duh lo tikah Oedipus a thin a heng ih a hro. Cutikah puithiamnu khal a thin a heng ve ih Oedipus cu ‘tualthatpa’ tiah a ti. Oedipus khal a thin a heng sinsin ih puithiamnu in siangpahrang a phiar tiah a puh. Cutin, an buai ciamco.

Siangpahrangnu in an thubuai cu reh ding in a rung tuah sak sal. Oedipus in siangpahrangnu cu a pasal hmaisa ih thihdan thuhla a sut tikah anih khal in amai rak theihdan in a sim. Delphi zin ah suamhmang bur khat in an that timi kha a si. Hmansehla Oedipus cu amah lawng a si fawn. Siangpahrangnu in tlang par ih um tuukhalpa ko sehla thuhla a fiangfel mei ding tiah thuron a pe. Curuangah Oedipus khal in sualnak a tuah lo zia simfiang theitu ding ah ruat in tuukhalpa ko ding ah mi a thlah.

Cumi an buai lai ah Conrinth ihsin palai pakhat a ra thleng ih an siangpahrang a thih ruangah siangpahrang quan ding in Oedipus an hril thu a rak keng. Oedipus cu ram pahnih (khawpi-ram pahnih) siangpahrang ah a cang. Thuneihnak huham sangbik a ngah. Himi hi pol in a rak simsung mi thuhla a dik lo zia langtertu a si tiah siangpahrangnu in Oedipus cu a hnem. A pa cu thih menmen in a thi a si si tiah a ti. Oedipus khal in a zum ve ruangah a nu nupi ih va qhit ngah ding qih in Corinth ah a tlung duh lo. Cutikah Corinth palai cun Oedipus cu thin hnangamtei’ Corinth ih tlunter a duh ruangah Oedipus cu Corinth siangpahrang tei’ nupa ih sungsuak fa a si lo thu, an cawmfa a si thu a sim.

Culai fang ah tlang par ih um tuukhalpa cu a ra thleng. Tuukhalpa cun Corinth ram palai a hmuh tikah naute a rak pek mi tuukhalpa kha a si ti a thei. Siangpahrang in thu a sut nan a pheh kual rero lawk. Asinan hrem ding ih a hro tikah thu dik a rel suak sal. Thu dik a theih vete’n siangpahrang Oedipus cu thinhar mangbang in siangpahrang inn sung ah a tlan lut ih a nui’ awmkilh la in a mitmu pawl a phirhsuak hai. A nu (a nupi) cu amahte’n a rak awk aw that zo.

Oedipus thuanthucawn hnak ih lungsiat thlak sawn ti theih pakhat cu Antigone thuanthucawn a si. Greek siangpahrang Creon in Haemon timi fapa pakhat a nei. Cui’ a fapa cu Oedipus ih fanu Antigone timi fala thawn neihawkter an tum. Antigone in Polynices timi qapa a nei. Cui a qapa cu raldonak hmun ah a thi ih, siangpahrang in a thih thu ah lungkimlonak a neih ruangah vui le phum a awi lo. Greek pawl cindan ah mithi ruak vui sian lo timi cu minung zahumnak a deng le kawr tiang ih hmuhsuam tluk a si.

Curuangah Antigone in a qapa ruak vui lo ding cu a ngai ngam lo ih, siangpahrang thupek dokalh in a vui. Cutikah siangpahrang a thin a heng ih Antigone kha a nung lai ih phum ding in thupek a suah. A fapa Haemon in ngaidam a dilsak rero nan a ngah lo. Tlangsuak palai pawl khal in thil qha lo a si an ti rero nan siangpahrang cun a duh cuang lo. Cutin a nung cing ih Antigone an phum that tikah Haemon khal a falanui’ ruak kiang ah hridai in a awk that aw. A thahawk hlan ah a pa thah a tum nan a hlawhsam. Siangpahrangnu khal cui thu a theih vete’n nam in a dawt that aw ve.

Sophocles ih thuhla ceibawi thiam ruangah Oedipus le Antigone thuanthucawn pawl tla cu tuini tiang in England, Germany le France tivek Europe ram pawl ah mipi in an duh zet lai. San thar ih an cawn sal can ahcun dungkhar awnmawi phunphun le thilri phunphun thawn picang zet in an suah qheu ti a si (Mya Than Tint). Sophocles ih thuhla remkhawm thiamnak in lehhnu sn ah huham tampi a run nei ban.

Euripides

Euripides (BC 480 – 406) hi Sophocles hnak in a nauta deuh. Sophocles thawn thuanthucawn ngan le cawn an zuam aw qheu. Anih hi cun khuavang pathian lam hnak in minung hi thupi ah a ret sawn qheu. A thuanthucawn khal ah minung a tarlang uar sawn. A san lai ih Athens mipi hiarhal zawng a si ti a thei a si hmang (Mya Than Tint). Minung mizia hliakhlai le pholangtu a si.

A ngan mi thuanthucawn 75 lole 80 hrang an um. Anih cu a hualvan a qha deuh. Ziangahtile a ngan mi thuanthucawn lak ihsin 18 hmuhsuah an si. A tlangpithu in duhdawtnak lam thuhla a ngan qheu. Mi dang pawl ih ngan mi thuanthucawn khal ah duhdawtnak thu a tel lo tinak si lo in Euripides ih ngan mi hmuahhmuah deuhthaw ah duhdawtnak thuhla a tel ruangah duhdawtnak lam a vei deuh ti thu a si.

Medea thuanthucawn ah Jason le Medea ih duhdawtnak thuhla a ngan. Jason cu Argonauts timi long minung pawl ih hruaitu a si. Cui long ahcun ni pathian Apollo ih pek mi qingriset neitu Orpheus khal a tel ve. Jason le a milai pawl in Sui Savun (Golden Fleece) an phur.

An fehnak lamtluan ah Medea in Jason a bawm vivo. Medea ih bomnak thawng in Jason khal in a lalnak a co ngah sal ih Athens ah siangpahrang a quan. Jason le Medea khal an nei aw ih fanau tla an nei hai. Cuihnu ah Jason in nunau dang pakhat a duh sal ih a qhi. Cutikah Medea a thinheng ih Jason ih nupi neta cu a thahsak. Cuihnu ah Jason thawi an neih mi fate pawl kha a thah thluh bet.

Jason khal a camsiat ciamco tai h amai ram a si mi rulhreng ram ah rangleng zuang thei to in a tlung. Jason khal duhsaknak a ngah mi sunsak le urhsunnak cang thiam lo tu a si ruangah a hualvan a niam vivo ih a siatral ta. Medea khal mai sungsuak tefa pawl thattu a si ruangah a thinlung cu lungngai beidonnak in a ciahneh thluh ih mi beidong tawpkhawk pakhat, nun ning tuk cing ih nung ringring ah a cang ta (Mya Than Tint).

Euripides ih thuanthucawn dangdang thuhla cu tanta hrih sehla. Anih hi duhdawtnak lam suangtuahnak rootling thula ngantu a si ruangah lehhnu ih French le German nunthuleng ngantu pawl parah a sulhnu a rung tang vivo tiah mithiam pawl in an ruat (Mya Than Tint). Euripides hnu ahcun tragedy thuanthucawn ngan lam ih thia cuangmuar an um tuk nawn lo a si hmang. Asilole kan theisuak hrih lo a si ding.

Aristophanes

Hibang san lai ah lungsiat thlak zet in a cem qheu mi tragedy lawng si lo in, hnihsuak le nomnak lam ih cem qheu thuanthucawn (comedy) ngantu khal a rak um ve. A hmin cu Aristophanes a si ih, BC 448 hrawng ah suak in BC 383 hrawng ah a thi tiah an zum. Hnihsuak asilole lungawinak thawn a cem mi thuanthucawn hi Greek pawl in Komos an ti. Cumi qongfang ihsin Comedy timi qongfang a ra suak.

Aristophanes ih san asilole BC 500 kiangkap hrang ih Greek pawl cu calai le thu thuk phorhsuahnak lam ah an qhangso zet. Greek pawl ih khawruahnak cu leitlun hringnun ihsi tlan suah, le thih hnu khawvel ruahsan ciamco lam a si lo. Hringnun khawvel ih a um mi thuhla, umtlandan, ukawkdan le ramkhel tivek ngaihven an paih sawn ih, an thupitter sawn. Calai minung le thu thuk ruattu pawl khal in cumi cu an buaipi hai.

Aristophanes ih comedy pawl khal ah cu bang pawl ih hmuithlam an lang tam. Aristophanes cun nunphung kilkhawi lam a uar, democracy a cohlang lo. Asinan ralbuai cu a hua zet lala. Cuvek khawvel thlirdan thawn a ngan mi a thuanthucawn pawl cu tuisan lai ih zatlang nundan le ramkhel lam mumallonak zawn deusiahnak ih an hman mi thuthang thulu pawl le qawnqok pawl thawn an dinhmun le sidan a bang aw ti a si (John Macy).

Amahlawngte amai sanzul thuhla luhcilhnak lawng an si hai ruangah hnihsuah capoh a rak tuah mi pawl cu lehhnu lam minung pawl hrang ahcun hnih an suak tuk nawn lo a si hmang. Thuanthucawn 54 hrawng a ngan mi lak ihsin hmuhsuah mi cu 11 an si. Cumi lak ih pahnih cu Athens khawpi ih hminthang zet ramkheltu pahnih deusiahnak an si. Socrates khal a rak deusiah nasa ve fawn.

Athens khawpi ih an cin le dan pawl a deusiahnak thuanthucawn cu mizakip thawi a milawk deuh ruangah duh a hlawh deuh. Tlunzuang va pawl in khawdur lak ah bu tumpi sak in Vate Khawpi din an um thu a ngan mi a si. ‘Bulpak Thuanthucawn’ timi  thuanthucawn ahcun Aeschylus le Euripides tei’ pahnih a deusiah hai.

Aristophanes hnu ah a keneh run thlun thei an um tuk nawn lo a si hmang. Zabi 20 thoklam ahkhan Egypt ram ah hlan san calai kutsuak hmuhsuah mi an nei. Cumi ah Aristophanes hnu ih rung suak thuanthucawn ngan thiam Minanda timi a um thu a lang nan a ngan mi thuanthucawn hmuhsuah ding a tam lo zet. Aristotle ih hliahkhuh a tuar deuh in a lang ti bak lo cu a kutsuak ihsi relfeng theih an um tuk lo hmang (John Macy).