Greek Calai Romual 6 (Aesop)

Greek Calai Romual

Bung 6

Mifim Maktara Aesop

Greek calai thuhla ih kan rel zo mi thuhla pawl ahcun biazai le, biazai thawn a pehpar mi an tam. Hlan san ahcun biazai lawng hi ngaisan tlak calai kutsuak le calai diktak ih an rak ruat qheu ruangah rotling calai (classical literature) thuhla ih thoknak cu biazai a si qheu. Asinan biazai ihrim thawtnak hnim ban ve lo zatlang mipi qhenkhat lak ah si seh, mithiam qhenkhat lak khal ah si seh, san khat hnu san khat simsinawk vivo qheu mi thuanthu an rak um ve ringring. Cui lasi thuanthu, le nunsimnak, zirhhruaiawknak thuanthu pawl cu biazai le thutluangtlam (prose) ih bulhrampi an si. Biazai a rak um hmaisa ih, cuihnu ah thutluangtlam ih hmel a rung lang qheu.

Hlan san Greek calai ah Aesop ih thuanthufim pawl (fables) in hmunram an luah ve nasa. Leitlun pumpuluk ah Aesop ih thuanthufim a darhsuah thluh vek in kan Chin khawvel khal ah awmang tawk cu a darh ve. Aesop ih phuah mi a si ti kan thei tla a si thei, kan thei lo tla a si thei; asinan pitling lak ahcun Aesop ih thuanthufim pakhat tal thei lo cu kan um lo ding ti sehla a sual a zum um lemlo. Tlawng kai dah zo pawl lephei cun kan theih thluh cio a zum um.

Tlan a cak zet nan a zangzel mi sabek le tlan a cak lo nan taimak a suahtu cumkheng tlan an zuam aw ih cumkheng in a neh thu, ‘Cinghnia, Cinghnia’ ti ih mi au bum         qheu tuukhalpa pakhat a tuu pawl cinghnia in an deh ngaingai tikah bomnak dil ih a aunak zohman in an ngaihsak nawn lo thu, ei ding in a dawh rero nan a dawh ban lo ruangah ‘a thurthur thawn’ ti ih sabit rah rel se ciamco salt u sehal ih thu, vei khat ngah ih sui rampai tii tampi ngah duh ruangah ni tinte’n sui tii pakhat tit ringring tu rampai kha that in a pum sung ih sui rampai tii hawl nan a hlawhsam linglet tu mi duh-am thluak mal pai’ thuhla, tuu fa no ei a duh ruangah mawhthluknak ding hawl in mawhthluknak ding a theih nawn lo tawpkhawk hnu khal ah ‘sualnak tuahtu cu nangmah na si lo hman ah na pa tal cu a si tengteng ding’ ti ih mawh puh thotho tu cinghnia hrokhrawl thu, tivek pawl tla hi Aesop ih thuanthufim pawl an si.

Hitivek ih thuanthufim qha phuah le sim thiam zet Aesop hi pa hmel se nawn, sumpai ih lei mi sal pakhat a rak si hmang. Mi qhenkhat cun Homer timi a rak um taktak maw timi thubuai vek khan Aesop a um taktak maw timi hi an buaipi nasa ve. Kannih cu a rak um timi lamzin kan zawh hrih ding. BC 620 hrawng ah Aesop a rak suak ih BC 560 hrawng ah a thi tiah mithiam pawl in an zum. A vun a dum ruangah Aethiop (Aethiopia miphun asilole Africa mi dum pa) ti’n an ko ih, cumi ihsin Aesop timi ah a rung cang ti a si.

Asia-minor tikulh ih Phrygia ah a suak titu, le Thrace hmun ih suak a si titu an um. Greek sanphung ngantu Herodotus (B 484 hrawng – BC 425 hrawng) ih Histories cabu ahcun Aesop hi Iadmon timi pai’ sal a si thu a ngan. Iadmon in lehhnu ah Aesop ih sal sinak cu a hlihsak ih, mi zalen ah a tuah. Iadmon hnen a thlen hlan ih a pu (amah neitu) cu Xanthus a si.

Xanthus hnenih Aesop a um lai ah Aesop in Xanthus hnenah thuanthufim tampi a sim zo ih, an kiangkap hmun tin ah a hmin khal a thang zo. Lehhnu, sal ihsin a luat hnu ah Asia-minor tikulh sung thotho ih Lydia ram siangpahrang milian hminthang Croesus hnen ah Aesop a thlen thu Greek nunthuanthu (biography) ngantu Plutarch (AD 46 hrawng – 120 hrawng) in a rak ngan.

Lydia ram kiang ah ram fatak tete tampi an um. Cumi ram pawl cun ram thacak deuh thawn rual ah kai aw sehla harsat ton can ah in run thei ding ih kan hmakhua a nuam deuh ding timi ruahnak an nei. Cumi nunsimnak ah Aesop inj a hnuai ih thuanthufim pakhat hi a sim hai:

Vei khat ah tili pakhat sung ih um mi sanghrang pawl an aat a suak ih Pathian hnenah siangpahrang pakhat pe ding in an dil. Pathian in an aat a suah ruangah an dil men a si ti a theih ruangah thingtum pakhat cu tili sung ah a run thlak. Tili sung ih thingtum a rung tlak awn ring zet, le a suahter mi tifawn pawl qih in sanghrang pawl cu an thin a phang zet ih a qhen cu ti sung ah lut in an relh, a qhen cu ciarbek sung ah an lut. An qihtuk ruangah thingtum kiang hman ahcun an va feh ngam lo.

Asinan caan a rei tikah an siangpahrang cu zianghman lo men a si ti an thei sal ih, ngainep sal in a par hman ah an kai, an lek rero men. Lehhnu cun Pathian hnenah tui’ kan siangpahrang cu kan duh lo, cangvai thei le zuanzang qha deuh siangpahrang kan duh tiah an dil sal. Cutikah Pathian in va hngawngsau a run thlah ih sanghrang hmuahhmuah cu a deh thluh hai.

Aesop hin zatlang nun ih thuneihnak cotu pawl in mi an palzut theizia khal a hmu fiang thei zet. Himi hi amah sal a si ruangah tla a si thei. Cumi langternak ih a sim mi thuanthufim cu:

Vei khat ah Kiosa, Laak le Sehal tei’ pathum ram an tawi tlang. An ngah mi sa kha Laak in vo a tuah ih, bangrep cio in hmun thum ah a qhen. Cutikah Kiosa in na tuahdan a dik lo a ti ih Laak cu a keu that. Cutikah midang mithmai khaap thiam (theithiam) zet sehal cun an ngah mi sa zate deuhthaw kha Kiosa ih co ding mi vo ah a tuah ih amah cu vo malte lawng a tuah aw. Cutikah Kiosa cun ‘na vo qhendan a dik’ tiah a lawm sal ti a si.

Cun, ka tha a cak in thil ka ti thei ti tahrat ih midang pawl zianghman ih siar lo ding a si cuang lo thu khal thuanthufim a rak phuah. Ramtawipai’ thang in a awk mi Kiosa kha vei khat lai ih a nunnak a rak zuah dah mi zinghnam in a runsuah thu kha a si.

Cu bang in Siangpahrang inn sung ih a hmuh mi thluak mumal nei lo nai’ mi tiawter emem pawl deusiahnak ah utawng nun cawngtu tlang-ak thu, kiosa phaw ih thuam aw nan a aw danglamter thei cuang lo tu laak thu, lasi in fala mawi zet ah a canter nan zinghnam a hmuh tinte’n kaih caknak nei ringring thotho tu zawhte tivek thuanthufim pawl khal mi tampi ih theih mi an si hai.

Aesop ih thuanthufim pawl ihsin thufim lawng si lo in hminsinnak zuk khal an rung suak. Qhimnak ah, leiletpa pakhat in a fapa pawl an rualrem lo ti a hmuh tikah a ko khawm hai ih, thing tom khat a khiakter hai. Asinan an khiak thei lo. Cuihnu ah thing tom cu a phelh ih tan khat tete’n a khiakter tikah ol-pakhaite’n an khiak thei. Curuangah unau nan qanrual lo asile mi in olte’n an lo neh ding, nan qanrual asile an lo neh thei lo ding tiah nun a sim hai. Himi thuanthu phosuahnak hrang ih suai mi putarpai’ thing tom zuk hi ‘qanrual cu cahnak’ timi kawhhmuhtu zuk ah Rome san ihsin tuini tiang an run hmang lanta.

Aesop hi sal a si dah ruangah maw si ding, zalennak khal a ngaina zet ih, a ret thupi zet. Cumi thawn pehpar in thuanthufim khal a rak phuah. Khopkhamtei’ ei ding rawl hmu lo ih qawl qiangqiang cinghnia pakhat le inn kiltu uico thau hmemhmem pakhat zan thlapi vang ih an tonawwk thu a si. A tir ah cinghnia in deh a cak zet nan aneh maimai lo ding ruangah, “Rualpa uico, na va thau mawi ve,” tiah a porh tai h feh liam mai a tum.

Cutikah uico cun, “Thau na duh ahcun i rak thlun awla. Inn hruangkulh sangka ah kutdawh le rukru an rat tikah na rak bo ding, ka pupa thawi’ nan tonawk tikah na mei na phial vetvo men ding, cumi tuah men lawng si ko. Cumi tuah men in ei ding rawl tampi na ngah ding,” a ti. Cinghnia cu a lung a awituk ih a mitthli hman a hal thei. Cutin uico ih pupa tei’ inn lam ah an feh. An feh lai ah uico hngawng ih hmul a kolhnak hmun a hmuh tikah ziangruangih kolh ha a si tiah a sut.

A rual uico cu, “Ziang si lem hlah e, hngawng-orh in tuah ih hridai in in hren cang ah hngawng-orh in ka hmul mallai a rawt kok ih cu men si lawm,” tiah a sawn. Cuvete’n cinghnia cun ti le rawl hnianghnar zet ih ei ngah a rualpa uico ih hringnun hnak in zalen zet ih rilrawn hril sawn in ramlak ah a tlan tlung sal. Aesop in amai nun thawi’ thap aw ih a hmuhsuah mi thuhla kan ti thei.

Cun mah le mah thahawk duhnak khop tiang ih nun beidong pawl hrangah thuanthufi a sim khal a um. Himi hi amah sal a si lai can ih beidongnak a rak ton mi ihsi ra irhsuak tla a si thei men. Uico, muvanlai le minung pawl ih tuah retheihnak tuar ningkhong tuk sabek pawl cun an beidong tuk ruangah tili sung ih dawp that thluh an rak tum. Dawp that ding ih an va feh thawm ring zet qih in sanghrang pawl ningqih le thlabar in an zuangphar rero ti sabek pakhat in a hmuh tikah, “Kannih hnakih hualvan niam sawn hman an um lai a si si,” ti in a rualpi sabek dang pawl a sim hnu ah dawp that lo in an um sal thu ti a si.

Khatlam ah retheih siatqhatnak karlak khal ih nunnak ngaina qenqi thotho tu minung thinlung hi Aesop in a rak hmu fiang zet. Cumi langtertu a thuanthufim pakhat cu hitin a si:

Khawpi sungih zuar ding ah khawte ihsin thing tom tumpi phur ih ra feh tu putar pakhat a rak um. Lamzin a hlattuk ruangah a bang zet. Thlansa phulkai in a thing tom pi cu lamzin sir ah a vun thlak tupti ih, “Thihnak, ka hnenah ra thlang mei aw,” ti’n a au. Cu pai’ aw a theih vete’n Thihnak cu a ra thleng lohli ih, “Ziang hrangah i ko?” tiah a ra sut. Cutikah putar cun zamrang zet in, “Ka thing tom hi a rit tuk ih ka khai thei lo e, ka liang ah in run son hnik, zangfahte’n,” a rak ti riangri.

Vei hnihkhat ah Aesop amah rori a tel mi thuanthufim tla rel ding an um. Vei khat ah sal dang pawl thawn Efesa khawpi ah an feh. Thil phurh ding tampi lak ihsin a zangkhai dingding an hril celcel lai ah Aesop cun a ritbik mi pawnghmuk bawmpi a phurh lok mei. Cutikah sal dang pawl cun, “A aa thla a si hi,” ti’n an hnihsan zok rero. Asinan suncaw ah pawnghmuk an nei tikah Aesop ih bawmpi cu a zang zet thlang. Zanriah an ei bet hnu lephei cun pawnghmuk hmuahhmuah a cem ruangah bawm kawlawng a phur thlang. Cuti cun zo sawn an ‘aa thla’ ti cu a langfiang sal.

Cumi pawl tlun ah, Aesop hin thuanthufim dang tampi a nei. Hitluk ih thuanthufim rel thiam le hringnun khawvel umtudan theifiangtu Aesop hi, Delphi raithawinak biakqheng ih puithiam pawl in an ngaih lo ih lungbangh (lungto kham hrap pi) ah an tul thlaknak san hi theihfiang a si hrih lo. Nunthuanthu ngantu Plutarch cun Aesop in raithawinak hmun ah zoh mawi lo thil a tuah asilole nunphung thilri pakhatkhat a ru ti’n an puh thu a ngan.

Thuanthucawn nganthiam Aristophanes cun Appolo biakqheng ih sui khuat asilole ngun khuat a ru ti’n an puh a ti. Miqhen cun Delphi ihsin Aesop a tlun zawng ah a dip sung ah a thupte’n an thunsak ih rukru ah puh in an kai an ti. Aesop in siangpahrang Croesus ih pek a fial mi zatei’ puithiam pawl a pek duh lo ruangah an that titu khal an um.

Delphi hi Greek ram hmun laili ih um khawpi a si. Hi hmun ah Apollo ih biakqheng ropi zet a um. Apollo hi thiamzung (art), siivai lam thiamnak le kutqial le pol tivek lam pawl kiltu le neitu khuavang a si tiah an zum. Delphi khawpi ih Apollo biakqheng ah polnu (oracle) a um ih, hmailam can thil thleng ding a rel qheu. Pol ra lengtu pawl ih thusuh mi lehsalnak, polnu in fiangfai lo zet ih a qong buaibo qheu mi kha, puithiam pawl in a sullam an rak let qheu. Aesop suah hlan kum zalinga lai ihsin a hmin a rak thang zo.

Biakqheng ih raithawitu pawl ih sa kha puithiam pawl in an rak hlepthlak qheu cio ruangah raithawitui’ hrangah ziang mumal hman a tang nawn qheu lo. Hi pawl hi Aesop in a huat zet ruangah Croesus ih pekter mi hlawnthil pawl a pek thluh duhlonak tla a si thei. Cun, cumi caan hrawng ih Aesop in a rel mi thuanthufim pakhat in puithiam pawl ih sahuat a tok ngah ngelcel a si titu khal an um. Aesop ih sim mi thuanthufim cu –

Lungbangh (a kap a hrap mi lung tum zet) kham sang zet ihsin khualtlawng mi bur pakhat in tipithuanthum par ih fen rero mi thil dum tetakte ih lang cu longpi si hmang ti in an thlir cuahco lawk. Asinan tipikap lam a ra thlen tikah longpi cu a si thei lo, vokkuanglong a si ding an ti sal. Netabik, fiangtei’ an hmuh thei tik ahcun thing tom pakhat men a rak si.

Himi thuanthufim hi puithiam pawl ih ngaimawh ding a sinak zawn khal a um ve ngai. Hlaral hmuah ih hminthang hiamhiam, mah taktak cu zianghman si cuca lo timi a kawhhmuh thei ruangah, anmah deusiahnak ah an ruat thei mi a si ve. Aesop an thah hnu rei lo te ah Delphi khawpi cu pulh nat in a nuai ciamco. Polnu an suh tikah Aesop an thah ruangah a si, thawinak nan pek a qul a ti ruangah thawinak an pe. Aesop ih lu man khal pek an tiam nan sungkhat laina a neih lo ruangah Aesop ih pupa Iadmon ih tu in a la ti a si (Pe Myint).

Aesop ih thuanthufim vek pawl hi nisuahlam ram khal ah an nei hai. Qongkam bungrua ceibawl a um lemlo ih, tluangtlamte’n an rel, an ngan men qheu (Hornstein, Percy and Brown). Aesop hin minung mizia le nuntu khawsakdan than a pehpar mi khawruahnak phorhsuah hi a tumtah mi bik si in a lang. Aesop ih thuanthufim pawl hi Socrates, Plato le Aristophanes tivek pawl khal in an thurelnak ah an telh phah qheu.

Aesop ih thuanthufim pawl hi BC zabi pali cem zawng ah Greek miphun thilri hlun hliakhlaitu mithiam Demetrius in a run la khawm. A cabu Assemblies of Aesop Tales ah thuanthifim 200 a tel. AD zabi pahnih ah Augustana in a run lakhawm sal lala. Greek bezaipu Phedrus in Demetrius ih kuthnu ah hrambun in AD 40 ah Latin qong in bezai kalhmang thawn a rak let. A cabu panga ah thuanthufim 150 hrawng an tel.

Aesop ih thuanthufim pawl hi BC zabi pali cem zawng ah Greek miphun thilri hlun hliakhlaitu mithiam Demetrius in a run la khawm. A cabu Assemblies of Aesop Tales ah thuanthifim 200 a tel. AD zabi pahnih ah Augustana in a run lakhawm sal lala. Greek bezaipu Phedrus in Demetrius ih kuthnu ah hrambun in AD 40 ah Latin qong in bezai kalhmang thawn a rak let. A cabu panga ah thuanthufim 150 hrawng an tel.

San Laita (1100 – 1400 hrawng) ih an hman lar mi Aesop ih thuanthufim pawl cu Roman miphun Romulus in AD zabi paruk ih a khonkhawm mi an si. Phaedrus ih sulhnu a thlun. Cumi cu Dr. Heinrich Steinhowel in German qong, French miphun Bishop Jules Machault in French qong, in an let. 1484 ah William Caxton in English in a let ve.

Aesop ih thuanthufim pawl hi anmai hmuitin mi hrang ahcun an qha zet ko nan fimnak thu thuk ngainatu Greek pawl cun an duhtawk lo. Minung le leitlun umtudan thuk sinsin ih zir le theih an duh vivo. Cumi in a run hrinsuah mi cu Socrates a si.