Greek Calai Romual 6 (Socrates)

Greek Calai Romual 

Bung 6

Socrates

Khawruahphung (philosophy) le dengfelphung (science) hi an qhang kop tlangpi. Himi cabu ahcun calai sanphung kan thlurh deuh ding ruangah kawhruahphung lam thuhla khal mallai te lawng kan thailang ding. Mi tin in kawhruahphung, leitlun thlirdan kalhmang kan neih thluh bang in calai kutsuak pawl khal khawruahnak tarlang mi an si qheh ti theih a si ruangah Greek pawl ih khawruahphung kan theih asile an calai umtudan kan theifiang thei deuh ding. George Santayana cun khawruahphung hi khawruahphung mithiam pawl ih cabu hnak in calai minung pawl ih nunthuleng le bezaipu pawl ih bezai ah hmuh ding a tam sawn tiah a rak sim hngehnge (Mya Than Tint).

Greek pawl hi hmun dang ram dang ah qhawn in khaw thar, ram thar din qheu miphun an si. A tir ahcun anmai kiangkap thuhla lawng an thei. Asinan hmun dangdang an thlen tikah thil thar an hmu in an theihnak le hmuhnak khuaram a kau vivo. Aristotle in, “Mi tin hin theihhmuhnak hawl le hliakhlai hiarnak thinlung bulhram kan nei cio,” a rak timi hi Greek pawl hrang ahcun a dik cuang ding a bang.

BC zabi paruk san, Greek pawl in ramkhel thuhla an theih thuk vivo lai ahkhan khawpi-ram an rak din hai. Ramkhel lam ah an thleng sang vivo ih BC zabi panga san ahcun Greek ram cu a kau zet zo. Cui caan ah khua le ram, thlua le tlang thuhla lam ih an theihfimnak a thleng sang zet zo ih ngaihtuah le ruat bet qul tuk nawn lo dinhmun vek ah an cang lawk. Asinan thil hliakhlai lo ih um thei lo Greek pawl ih thluak cun quanhmun thar a tong. Cui a ton mi quanhmun cu minung thinlung a si (M. Cary and T. J. Haarhoff).

Socrates thuhla rel hlan ah mi dang thu mallai rel vivo ta sehla thuhla umtudan a fiang deuh ding in a lang. A hmaisabik ih rel qul mi cu Heraclitus (BC 534 – 475 hrawng) hi a si ding. Anih hi Socrates hlan ih thu thuk ruattu mifim a rak si. Anih cun minung nun timi cu a thleng aw rero, thil hmun ringring zianghman a um lo a ti. Minung pakhat cu tiva pakhat ah vei hnih a qum thei lo a timi hi a khawruahnak ih laimubik ah ruat a si. Mi pakhat kha tiva pakhat ah a dawp si bang sehla, lehhnu ih a dawp sal can ahcun cui minung kha a hmaisa ih rak dawptu minung thawn a bangrep ciah nawn lo, a tiva khal a rak thleng aw zo a ti. Leitlun ah zianghman thil hmun ringring a um lo, a thleng aw rero timi lawng hi a hmun a ti. Anih cun leilungpi ih bulhram cu meisa a si, cumi ihsin tidai ah a cang ih, cumi hnu leh ah thil hlangh (leilung) a rung um tiah a sim.

Rel qul mi dang pakhat cu Empedocles (BC 490 – 430 hrawng) a si. Anih cun thil bulhram pi pali an um a ti. Cu pawl cu leilung, meisa, tidai le thli an si. Himi ruahnak hi santhar physics a rung suah hlan tiang a nungdam. Thil umtudan le an thlengawk vivo dan a thluathlam ih rak hmu cia tu a si kan ti thei (Mya Than Tint).

Annih pawl hlan ih rak um mifim Pythagoras (BC 582 – 500 hrawng) cu siarkop mathematics) mithiam a si ih, siarkop ah hrambun in khawvel a thlir qheu. A ngan le rel mi thuhla lak ih lar zet pakhat cu, “Thil pakhat le pakhat karlak ih danglamnak cu an karlak ih um mi nambat pawl danglamnak in a tarlang,” timi hi a si. San thar physics in, “Thil pakhat le pakhat danglamnak cu cui’ thil pawl hlawmkhawmtertu electron pawl ih turtlirnak (vibration) ihsin a si,” ti an run hmuhsuah hlan tiang ih an hman qangkai zet mi hmuhdan a si.

Socrates khal in hi bang pawl ih thuruahdan hin a ruat ve. Asinan anih ih ruatdan kalhmang cu khaikhin vivo phah ih ruat khi a si. Cutin, khuarel (nature) ihsin minung thu a ruat peh vivo. Minung umtudan le minung thupitnak a hmusuak vivo ih, minung thupitnak phungthluk (humanism) a dinsuak thei. Tui san, san thar khawvel ah biaknak le ramkhel phunphun, nunphung phunphun pahbal aw thluh lo ding ih qawnkhawmtu minung phungthluk hi Socrates ih kehneh a tel ve tinak a si.

Socrates thawn sanzul ah khawruahphung ci khat thluntu Sophist timi mi bur khat an rak um ve. Sophist pawl cun thutak timi a um lo, a um a si hman ah theihthiam a ol lo an ti. Sophist pawl cun thutak cu hmuhzung (mit ih hmuhnak), theihzung (hna ih theihnak), rimzung (a rim theihnak), thawtzung (thawtnak theihnak), tondaizung (va dai ngah ih theihnak) timi zunghri panga ihsin an hawl. Cuvek ih an hawl tikah inung dangdang in hmuh-theih dan dangdang kan neih ruangah thutak khal a phunphun a um. Thutak timi cu a um cia mi a si lo, sersuah mi asilole a hmin pek cop mi a si an ti.

Himi khawruahphung thlun ding cun qhatnak, qhatlonak timi khal a qunghmun thei lo ding in a lang. Curuangah nunphung qha le nunzia mawi um thei mumal lo ding vek ah a cang. Socrates cun thutak timi a um, thil dangdang kan khaikhin-vivo-nak ihsin kan theithei a ti. Cumi theihnak thawn minung thlarau kha kan kholh fai ding tiah a sim. Cumi ihhsin minung ih cin le dan, nunphung a ra suak ding a ti. Socrates cun thluak hmang ih ngunngaihtei’ thuhla ruat a uar ih, midang khal cuvek ih ruat ding in a forhfial hai (M. Cary and T. J. Haarhoff).

Socrates hi Athens khawpi kiang ah BC 469 ah a suak. A nu cu naudongtu a si. A dungthlun Plato in, “Ka sayapa cu naudongtu in nui’ pum sungih naute a suahter bang in ka sayapa khal in thutak a phorhsuak a si,” a ti qheu. Amah Socrates khal in, “Kei cu naudongtu vek ka si, naudongtu cun nunau pawl ih harsatnak tuamhlawm phah in an pum sung ih naute an suakter, asinan kei cun taksa ka tuamhlawm lo, thlarau sawn ka tuamhlawm. Thinlung ihsi ra suak mi khawruahnak pawl ih diknak le diklonak kha ruat in lamzin dik thleng ding in ka tuamhlawm qheu,” a ti. Thu dik an hmuhsuah theinak ding ih Socrates in a hman mi kalhmang cu thusuhnak tuah vivo ih zoihnit kha a si (E. F. W. Tomlin – Great Philosphers of the West, Arrows Books Ltd., Grey Arrow edition, 1959). Himi kalhmang hi tuisan ahcun Dialectic Method tiah an ko.

Socrates ih pa cu lungsertu (lungkherthiam) a si. A pa zon in lungkher lamm ah a kut a mam zet nan Socrates ih hmuithiamzawng cu kor pakhat, puan pakhat thawi’ um men ih ‘minung thuhla zingzoi’ a si ruangah a pai’ dung a thlun lemlo. A no lai ah ralkap ah a lut ve dah ih harsatnak a tuar thei zet. Amai nun thap in rualpi khal a runsuak dah. Asinan sunloihnak a co beisei lo in a rualpi hminqhatnak hrawng lawng a tawlrel sak sawn qheu. Amah cu a hmelfang a fuh lemlo nan nupi mawi zet a nei. Asinan an innsang cu an nuam lemlo hmang.

Socrates cu inn hlum lo in hmun tin ah a vak vivo ih, a veivahnak ah ruat ding thuhla a hmuh ngah asile a um hmun ah si maw, to in simaw sunvute’n a ruat qheu. Himi ruangah an innsang an siatqhat phah zet. Himi densen in thuanthucawn nganthiam Aristophanes in Socrates cu kutqial le pol zoh thiam mi siaqhat zet a si ruangah khawruahphung qawihhnok le qha lo pawl zirh phah in sum a hawl tiah a rak sisiau dah. Himi a deusiahnak hi Socrates zuu an qhum (thuqhenzung ih an hek) qum ah Socrates in a let sal.

Socrates in, “Cuti ih i hektupawl hman in sum ka lak thu an rel ngam ngaingai lo, sum ngaina mi ka si lo zia langtertu cu ka siatqhatnak hi a si,” tiah a sawn. Asinan cumi san ah khawruahphung zirh ih sumhawltu an rak um qheu ruangah Socrates ih qong cu an zum lo. Sumhawltu pawl cu a tlun ih rel zo mi Sophist pawl kha an si hmang (Mya Than Tint). Curuangah Socrates ih thulehnak cu sunhrul ih ei rop mi men bang in ngaihsak hlawh lo ah a cang.

Socrates hektu pawl cu milian Anytus, Anytus ih somdawl mi thuanthucawn ngantu pakhat, le thu zirhtu pakhat an si. Anytus cu Greek ram ih democracy a lentheinak ding ah a zuam rero tu pakhat a rak si. Ramkhel thlengawknak um vivo karlak ah leitlun thil umtudan zoihnit le hliakhlaitu Socrates a ngaih lo phah. Socrates a heknak pakhat cu, Socrates in Athens khawpi ih mino pawl amai khawruahnak a siatsuah ti a si. A pahnihnak cu, Socrates in biaknak (sakhua) thar pakhat dinsuak in Greek khuavang pathian pawl a hnong ti a si.

Thuqhennak hmun ah thuqhentu minung 500 ih an buaipi. Cu pawl lakah a sual ti ih vote petu 280, a sual lo titu 220 an si. Greek pawl ih thuqhennak daan ah hektuartu in amah le mah humawknak a rel thei vek in, Socrates khal in sualnak a tuah lo thu a rel ve. Cumi a relnak ah, hremnak pek ding mi si lo in leitlun tuahqhatu a si thu an phuansuah a qul sawn thu, hremnak an pe ding a si hman ah paisa fang khat an kuanter cun a sual man a phuhruknak ding ih a awmmawi tawk thu a rel. Cumi cun thuqhentu pawl ih thin a hengter ih thih-hrem dantatnak pe ding in thutluknak an tuah riangri.

Socrates thih-hrem tuar in a thih zik zawng ih thilthleng pawl cu a kaithlun Plato in The Crito and the Phaedo timi cabu pawl ah a ngankhum hai. Taktak ahcun Socrates cun ca a rak nan lo, thu a rak rel men. A rel mi thuhla pawl run ngankhumtu cu a kaithlun Plato le pawl an si. Crito le Phaedo khal Socrates ih rualpi an si. Crito phei cun thawnginn ihsi tlan suak ding in a nor nan Socrates in a duh lo. Athens ram daanhrampi an tuah lai ih rak lungkimpitu pakhat s icing ih Athens daan tlansantu si ding cu a qha lo ti’n thihnak hmaton a hri sawn.

Greek daan ah thih-hrem tuartu cu tur inter ding a si. Tur inter a cut hlan ni tam zet sung Socrates cu a rualpi pawl thawn an titi qheu. A nupi khal a tong, a hnem phah qheu. Thih-hrem ni a thlen tikah thawnginn bawi in qap phah in tur khuathai a pe. Crito cun ni a tlak hlan sung cu a nun dir sau ih in hrih lo ding in a dil nan Socrates in ‘qhathnemnak a um hranpa lo’ ti’n tur khuathai cu a la.

Socrates in thawnginn bawi hnen ah, “Rualpa, nang hivek lam na theifiang ding, ziangti’n um sehla a qha pei?” tiah a sut. Thawnginn bawi cun, “Na in qheh ah malte lamleng aw, cutikah tur a hung kaiso ding ih na kutke an rit mei ding,” tiah a sim. Socrates in, “Ka ti qheu bang in tur ka in hlan ah khuavang pathian hnenah thawinak pek ka duh ih tidai sungah malte thlet ka duh, a ngah pei maw?” tiah a sut sal.

“Thih theinak ding daih fangfang lawng khuathai sungah kan ret sokhaw, bawipa.”

“Cuti cu, ka theithiam zo, maw….khuavang pathian pawl, hi leitlun nun ihsin qhatei’ ka suah thei ka beisei, ka thlacamnak thlengkim hram she,” a ti ih zam riai lo in tur cu a in. Cutikah a nupi cu a qap ciamco. Socrates cun mithi zik cu hnangam le daite’n thihter ding timi qongfim a um ruangah awn-au celcel lo ding in a nupi a sim.

Tur a hung kai so vivo ih a cawn hram thisen an dai zurzo ti a theih tikah a hmaikhuh a ong lawk ih, “Crito….Asclepius ih ar pakhat ka cawi mi kha in run rulhsak aw,” tiah a cah. Crito cun, Aw, ka run rul ding, cah ding dang na nei lai maw?” tiah a sut. Asinan Socrates in a sawn nan lo. Tawkfang ah thil cang awn malte an thei. A kiltu pawl in a hmai khuhnak puan an vun on tikah a hnuk a rak cat zo. Crito in a mi le kaa a vun cipter.

Cutin, leitlun sanphung ah tuini tiang a hmin dai hrih lo Socrates cun BC 399 ah thihnak cu ngam zet in a rak hmaton. An heknak pawl khal phuahcop hlir a si ih, dik lo zet ih thahnak a rak tuar tinak a si (Mya Than Tint). Socrates in a hman uar mi Dialectic Method hi thusuh tuartu pawl ningna le tlawmla ter thei zet kalhmang a si ruangah, le a thu rel dan ah khawvel deusiahnak qongfang a hman tam ruangah a lungput ngaingai theilotu pawl cun an hua zet. Cumi cu a thihphahnak khal a si bik hmang.

Thil a deusiah thei dan qongkam an rel uar qheu mi cu, “Mi qha le ralqha pawl cu thah ding an si,” timi a si. Leitlun nun ah a thiam, fim, le qha ngaingai pawl hlawhtling lo in mi nasa lo, mi nikhua lo pawl riangri an hlawhtlin caan ah Socrates ih qongka hi an hmang qheu. Hivek ih deusiah hmang asinan amah ngaingai cu mi kulmuk zet a si.

Socrates ih fimnak hawldan hrampi cu ‘mah le mah theihfiangawknak’ a si. Mah le mah kha ka thei lo ti hman thei hrih lo cu mi-aa berber a si ih, mah le mah ka thei lo ti thei aw tu cu a theihlonak ihsin luatnak ramri a thleng zo tiah a sim qheu. Midang siatnak tuah cu thil sual, midang qhatnak tuah cu thil qha a si timi khal a ret thupi zet. Tui san ih kan aupi kengkeng mi minung a thupibik timi, kan dunglam kum 2400 lai ih rak rel cia tu a sinak hrimhrim hin a khawruahnak thukzia a langter.