Greek Calai Romual 7 (Greek Sanphung Calai)

Greek Calai Romual

Bung 7

Greek Sanphung Calai

Hlan san leitlun calai kan rel tikah Greek sanphung (history) calai hi hrelh a theih lo. Sanphung hi calai ih ruang-am hlun pakhat a si (Mya Than Tint). Miphun pakhat in kum zabi tam zet a paltlangh tikah sanphung tam zet a nei tinak a si. Cumi an sanphung cu biazai, thuanthucawn le thiamzung ruang-am dangdang in an rak ngankhum. Cui minung ih umtudan, an rak nuntlandan le an ton dah mi thuhla pawl ngankhum mi cu sanphung riruangpi ah rung cang in cu pawl hnak ih ramri felfai deuh le thuthlurh dan kalhmang fiangfai deuh lamzin pakhat a rung ong aw: cui lamzin cu sanphung a si.

Greek sanphung ngantu pawl ih sanphung ngandan hi a tlangpithu in an felfai zet. Cipciar le fiangfel, kum le san felfai zet le ngandan kalhmang mawi zet in an rak ngan qheu. Himi zawn ahcun hlan san ih mai miphun sanphung rak ngan vet u Hebru pawl hnak in an cuangmuar deuh ti theih a si. Greek pawl ih ngan mi sanphung ahcun ngan kum, thilthleng ih thlen kum, le a sung thu tivek ah elbuaiawk ding a mal deuh, nan Hebru pawl ih sanphung ngan mi ahcun elbuaiawk ding a tam (Mya Than Tint).

Herodotus

Herodotus hi Asia-minor tikulh ah BC 484 hrawng ih suak a si. A nauhak lai ihsin hmun tin ram tin fang in fimthiamnak a hawl, a zir vivo ruangah a hmuhnak le theihfimnak a kau zet. Herodotus hi Greek sanphung ngan hmaisabik tu a si. ‘Ka hmuh le theih mi ngan ding cu ka quanvo a si, asinan cumi pawl hmuahhmuah zum le cohlan thluh ding cu ka quanvo a si lo,” a rak ti dah hngehnge. San thar minung pawl hin minung sanphung theih lam ah Herodotus an hleih a si hman ah cuvek an theih theinak ding ih lamzin rak sialsaktu cu Herodotus a si (Mya Than Tint).

Herodotus hi thil hliakhlai paih zet a si. Khawruahnak hmansuah a uar. Ziang thil khal olpakhai ih zum mei lo in rinhlelhnak mit thawn a zoh hmaisa qheu. Qhimnak ah khuavang pathian hmuahhmuah uktu Zeus ih thluakbawm ihsin raldo lasi Athena a ra suak timi thuhla kha Herodotus cun minung khawruahnak fimvar ihsi rung suak mi si lo in, thuanthu phuah cop le biazai ihsi ra suak sawn a si tiah a sim. Hivek ih a khawruahnak a cangkan ruangah sanphung khaipa an ti qheunak khal a si (Mya Than Tint).

Herodotus san ah Greek nunphung cu Asia khawmualpi ah a darhkau zet zo. Himi san hi Greek pawl in ramnortu Persian pawl an do neh qheu lai kha a si. Herodotus khal in cumi pawl thuhla cu a ngan (John Macy). Asinan Greek pawl in an ral pawl an donehnak thu hnak in Greek nunphung le phunhnam dang nunphung an pah-kalhawknak, an hrualhrotawk dan thuhla lam a rel uar sawn (M. Cary and T. J. Haarhoff). Minung umtudan thei tam le hmuhtonnak nei tam a si ruangah sanphung ngan dan lungphum rak phumtu a si kan ti lo thei lo.

Herodotus ih ngan mi sanphung ah buqhen pakua an um. A hmaisa buqhen paruk cu Persia Kumpiram ziangtin an nor kau vivo timi ngankhumnak a si. A dang pathum cu siangpahrang Derius run aiawhtu siangpahrang Xerxes in Greek ram a do thu thawn an pehpar aw hai. Sanphung calai sungih thuhla phunphun thun lut thei ding ih thuhla a senghkhawm thiamnak le a thutluangtlam (prose) hmandan thiamzia zoh in Roman tlangsuak khawnbawl Cicero cun Herodotus hi ‘Sanphung Khaipa’ tiah hmin a rak pe. Asinan Herodotus ih ngan mi sanphung cu san thar sanphung vekih sanphung lamzin lawng zawhtu a hangfim te si lo in, thuhla phunphun cokcawrawi ih ngankhawm mi an si.

Herodotus hin amai miphun Greek pawl ih nunphung ropitnak le nuntu khawsak dan pawl a uar zet ko nan amai miphun lawng a qan kengkeng cuang lo. Lom ding a hmuh can ah a lawm ih, soisel ding a ton can ah a soisel hluahhlo mei. Greek pawl ih ral a si mi miphun dang pawl deusiah le nautat khal a tum lo. Anmah le an manmual cio in a ngan. Greek pawl ih tlinlonak khal a thuh cuang lo bang in an ral pawl ih tlinnak khal a thai hlo cuang lo.

Herodotus hin ca a ngan tikah thutluangtlam a hmang nan cangan a thiam zet ruangah thuanthucawn qha zet vek in mi a hip lut thei ti a si. Cun biazai kalhmang deuh ih a duansuah mi khal tampi an um. Curuangah Herodotus hi sanphung khaipa lawng si lo in thutluangtlam le thu ceibawldan lam hmaihruaitu ti khal in an ko. Herodotus ih cangandan ning le khawng hin nitlaklam ram ih sanphung ngantu le calai minung pawl a hliahkhuh nasa hmang (Mya Than Tint).

Herodotus cu ram tin, hmun tin ih vaktawi vivo phah in Athens khawpi a thleng ih, cutawk ah a ceng. Asinan Italy tikulh ah Greek pawl in ram thar an din tikah BC 444 hrawng ihsin Italy saklam tikulh pakhat ah inn le lo thar a din ve ih, BC 428 ah a thi. A thih hlan ah a sanphung cabu pal cu a cekfel, a remhfel sal nan a qheh man lo.

Thucydides

Greek sanphung calai ah Herodotus ih dinhmun sangtu cu Thucydides (BC 471 – 404) a si. Amai san ah Athens le Sparta khawpi cu Peloponnesus tikulh ruangah an buai ih an do aw. Peloponnesus ralbuai hi kum 27 sung a rei. Qum khat cu Thucydides in tidai ralkap bawi quan in Sparta an va donak ah ral an sung. Curuangah Athens cozah in ram leng ah a dawisuak.

Hiti ih dawisuah a tuar lai ahhin Peloponnesus ralbuai thuhla a zingzoi. Amah khal a rak tel dahnak a si ruangah amai tontehnak ah hrambun in a ngan. Dawisuah hremnak ih a luat hnu ah Athens khawpi ah ra kir sal in umhmun a khuar. Lehhnu deuh ah mithup kutthlak tuar in a thi.

Thucydides hi an ram ihsi dawisuah a tuar nan a ram par ah a ning a na lo ih an ral pawlkhal huatnak a nei cuang lo. Curuangah a ngan mi sanphung pawl cu rinsan an tlak zet ti a si (Hornstein, Percy and Brown). Raldonak ah amah rori va feh in a hmuh le theih mi a ngankhum hnu ah ralbawi pawl va tong in thulaimu a phorhsuak thei ruangah a ngan mi sanphung cu tuisan ralbuai thuthang latu pawl ih ngansuah mi thuhla thawn a khaikhin theih ti a si (John Macy). Asinan hmun hrekkhat ah amai duh zawng qongkam a thertel titu mithiam qhenkhat khal an um ve (Mya Than Tint).

Thucydides ih ti sual mi pakhat cu Greek pawl ih do mi doawknak pawl hi leitlun ih ral doawknak picangbik tiah a rak ruah mi kha a si. Cun, a ngan famkim lo mi pakhat a um. Cumi cu Greek ram le miphun thuhla a ngannak ah ralbuai le doawknak thuhla lawng nganlang in remdaihnak a len caan, an hnianghnar caan le calai lam ih an cuangmuar dan tivek pawl pakhatte hman a ngan ta lo mi kha a si (Mya Than Tint). Athens khawpi-ram mipi pawl ih lungput le thupom mallai cu Pericles ih ralkap thi pawl vuinak thu a ngan mi ah a lang.

Asinan Thucydides ih thutluangtlam ngansuah dan khal hi a qha in a tluang mawi zet ti’n a hmin a thang. Pelopponnesus ralbuai kum 27 sung huap ngah thluh ih sanphung ngan tum asinan qhen li qhen thum hrawng a thlen ah a thihsan. A ngan mi sanphung ih khihhmuh mi cu duhamnak ruangah ral a buai, ral a buai ruangah ral dotu pawl ih nun a rorum ih, cui nun rorum cun ti cetco tei’ reipi sung rak dinsuah mi nungphung a siatralter timi a si (Hornstein, Percy and Brown).

Xenophon

Peloponnesus ralbuai lai ahkhan Xenophon (BC 430 – 354 hrawng) hi Athens khawpi ah a suak. A hung upat deuh in Socrates hnen ah fimnak a zir. Asinan a sayapai’ thu lunglo in ralkap ah a lut ih Greek ralkap 10,000 uktu ralbawi a quan. Cui ralkap cu sumpai thawi san theih mi ralkapbu a si. Himi lai caan hi Cyrus Nauta (Cyrus the Younger) in a u, Persia siangpahrang Cyrus Upa ih lalnak cuh tum in Greek ralkappawl sumpai thawn a san ih, ral a dopi laifang a si.

Cyrus Nauta cun a u ih ralkap pawl cu a nor thei vivo nan a neh thluh hlan ah amah a thi. Cutikah Cyrus Upa in ralrem duh vek ih langawter in Greek ralbawipi pawl cu a kokhawm hai ih, a thah thluh. Cuveten Greek ralkap darh aw zelzel lak ihsin Xenophon cun a ralkap pawl cu a huikhawm sal ih ralringte’n dung ah a sip pi vivo. Himi qum ih, sa le ral qihnung rapthlak lak ihsin kilveng aw phah ih dung an sip vivo dan pawl kha Xenophon in Anabasis tii cabu ah cipciar zet in a ngankhum. Himi cabu ih Persia siangpahrang tlamtlintawklonak a thailangh thei mi hin lehhnu, Alexander Ropi ih ral a donak a run bawm zet.

Xenophon hin Thucydides ih ngan kim lo mi Peloponnesus ralbuai sanphung kha a run ngan bet. Cuihlei ah a sayapa Socrates ih nunthuanthu le a sayapai’ lam ih a qannak thuhla pawl a ngan mi khal a hminthang zet. Innsang kilkhawi dan timi sullam nei Oeconomicus cabu khal a ngan. Cuihlei ah Cyrus ih thuhla tla nunthuleng vek deuh in a rak ngan.

Xenophon le Julius Caesar hi mah khal ral do phah ih raldo sanphung ngantu an si lawng si lo in, thutluangtlam ngan ah hmui an thiam zet. Nitlaknaklam ram ah nauhak pawl Latin ca an zirh thoknak ah Julius Caesar ih sanphung cabu an hmang ih, Greek ca zir thoknak ah Xenophon ih Anabasis cabu an hmang ti a si (Mya Than Tint).

Sanphung Mithiam Dang pawl

BC 150 sung ah Greek pawl cu Roman Kumpiram kut hnuai ah an tla thluh. Roman Kumpiram kut hnuai ih um an sin an an nunphung cun Roman Kumpiram cu a hliahkhuh thluh riangri. Roman pawl in Roman Kumpiram hi BC 300 ihsi din thok in ram an nor vivo mi a si. Hibang lai ah sanphung mithiam tam zet an rak um. Cumi lak ih lar zet pakhat cu Polybius (BC 205 – 123 hrawng) a si. Anih hi Greek miphun asinan Roman sanphung ngantu a si.

Sanphung cabu tam zet a ngan nan an hlovai nasa ih, tui kan hmuh thei mi umsun pawl hi cu qhen ruk ih qhen khat fang a si an ti (Mya Than Tint). Polybius ih sanphung ngandan hi belhcian a dawl in a famkim zet fawn ruanagh awn lam nei lo sanphung ngantu ti’n an sim phah qheu. Greek miphun asinan Roman Kumpiram ropitzia le an hlawhtlinnak san pawl famkim zet in a ngan ih a fak hai.

Asinan Polybius cun thuhla fiangfel le dik hlirhlangh lawnglawng ngahsuah a tumtuk nak ah a thutluangtlam hmandan ningkhawng cu siar nuam lemlo ah a can phah a si hmang.

Thutluangtlam ngan mawi thei zet midang pakhat cu Greek le Roman pacang qha pawl ih nunthuanthu ngantu Plutarch (AD 48 – 122) a si. Plutarch in Greek pacang qha pawl le Roman pacang qha pawl ih thuhla kha qanlam nei lo ih, khaikhin vivo in a tarlang. Cumi a khaikhinnak cabu Lives cu English thuanthucawn nganthiam hminthang William Shakespeare khal in thulaknak hram ih a run hman qangkai zet mi ah a rung cang. Shakespeare ih thuanthucawn hminthang Julius Caesar, Anthony and Cleopatra, le Coriotenus tivek pawl tla hi Plutarch ih Lives cabu sung thuhla sirhsan ih ngan mi an si. Shakespeare hin Plutarch ih qongkam khal tampi a la.

Plutarch hi Greek le Egypt ram pawl fang in fimthiamnak a khonkhawm vivo hnu ah Rome khawpi ah tlawng a din ih, ca a zirh. Thu rung thu ra, thu tlunglam fehlam theithiam zet, le khawruahphung thuk zet neitu a si ruangah a ngan mi ca pawl an tlamtling ti a si. A ngan mi ca pawl in tuisan minung pawl in hliahkhuh zet ih, hlan san Greek le Roman pacang qha pawl thuhla kan vun mitthlam dan le kan suangtuah dan khal hi Plutarch ih rak tarlangdan in a hliahkhuh mi an si deuh thluh hai.