Italian Calai Romual
Bung 4
Fascit Dokalhnak Calai
Fascit
san ah fascit phungthluk uar ih rak phurpi le phurhpitu calai minung an um bang
in ‘do lo, ko lo’ ih rak luanglan ve men khal an um. Cu bang in fascit
phungthluk kha theihtham lo tetei’ rak sisiautu, deusiahtu khal an um ih,
mithmuh hmaitheih rori ih rak zahsiahtu calai minung khal bolo an si ve. A
langpang ih dotu pawl cu ram sung ihsin dawisuah an tuar. Theihtham lo tei’ rak
dokalhtu pawl khal ram leng ih pawtsuak an tam deuh.
Hivek
ih tlanthup pawl lak ah 1900 kum ihsuak Ignazio Silone timi cafung hmin hmangtu
Secondo Tranquilli khal a tel. Mossolini ih huham a karhkau vivo lai ah Italy
ihsin Switzerland ah a tlansuak, cutawk ah a va ceng ih, 1944 lawng ah a
sulphumnak ram ah a kir sal. Fascit Italy kut hnuai ih tlulut pawl ih harsatnak
thuhla pawl nunthuleng ah a ngan ih 1933 ah a cabu in a suah. Anih hi socialist
phungthluk pomtu a si. A nganca pawl cu kengkawhdik (realism) si ding in a ngan
nan hmun dang, ram hla ihsin a suahnak ram vun mitthlam cop ih a ngan mi an si
ruangah kengkawhdik rong a kai thluh thei lo. Curuangah miqhenkhat in a nganca
pawl hi suangtuah phungthluk (romanticism) ih ngan mi a si an ti
(Martin-Seymour-Smith – kawhhmuh zo). Fascit phungthluk dokalhtu pawl in Fascit
phungthlun pawl lal san ih an ngan mi calai kutsuak pawl cu hivek deuh an si
hai. Fascit lal san a cem hnu lawng ah fascit phungthluk le a hngonghsuah mi ih
hmuihmel dik an phorhsuak thei sal.
Asinan
1940 kum, Fascit phungthluk a tartahak laifang ih, Fascit phungthluk dodaltu
Dino Buzzati (1906 – 72) ih nunthuleng cu a tlamtling zet. Tumtah mi hmuahhmuah
hlawhsam qheh thinlung dinhmun a tarlangh dan ah German calaimi Kafka ih nganca
relbawldan thawn an bang aw. 1963 kum ih a ngan mi Duhdawtnak Zeizok (Un amore/
A Love Affair) nunthuleng cu kengkawhdik calai a si an ti. Nauhak pawl hrangih
thuanthu ngan lam khal ah a hmin a thang zet.
Fascit
dokalhnak lungput nei luar zet calaimi dang pakhat cu Alberto Moravia (1907) a
si. A cabu pawl khal calaibuuk ih rel lo ding in Mosolini in thupek a suah.
1952 lawng ah calaibuuk sung ah a cabu pawl sengh luh sal an si. A ngan mi
nunthuleng pawl ah titsa cakhiarnak le duhdawtnak hi thil dangdang an si thu,
duhdawt lainatnak neih lo ruangah titsa cakhiarnak tiva sung ih luanluh a si
qheu thu pawl a ngan tam. Palbeh tuartu minung pawl thuhla kha lainatnak
thinlung thawi a ngan mi khal an um. Hebru thisen paitu a si ruangah amai
miphun rong kai Svevo ih hliahkhuh a tuar ve phah ding tiah an zum.
Nunthuleng
ngan a thiam an tinak cu ‘Ngaihthah Caan’ (Gli inditferenti/ The Time of
Indifference) timi nunthuleng, ‘Pulhnat’ (L’epidemia/ The Epidemic) timi
nunthuleng tawi, le ‘Rome Khawpi ih Hlawhhlangnu’ (La romana/ A Woman of Rome)
timi nunthuleng pawl ruang ah a si. ‘Ngaihthah Caan’ nunthuleng hi 1929 ah a
ngan. Cumi caan lai ah Fascit thuneitu pawl in ni tin ih an hmuh thei mi
thilthleng pawl thuhla kha ngansuah an awi lo. Cuvek boruak hnuai ih um dinhmun
lailak minung pawl in Fascit phungthluk duh lo cing ih dolet thei loi’ an tuar
men dan thu pawl a ngan.
1948
ih a ngan mi ‘Pulhnat’ nunthuleng tawi ahcun mithi ruak thu (nam) hluahhlo khop
ih pulhnat a len lai ah minung pawl cu anmai lu par ihsi suak mi rim thu
hluahhlo hman kha rim thaw le rim thiang tiah ruat in ‘Pulhnat’ thawi’ ngaina
aw zet ih an um thu a ngan. Pulhnat timi cu Fascit phungthluk hmuhsaktu ding ah
a hman mi a si. ‘Rome Khawpi ih Hlawhhlangnu’ hi 1947 ah a ngan. Rome khawpi
sung ih hlawhhlang pawl hringnun phosuahnak a si. Moravia hin lehhnu khal ah
nunau hlothlau thuhla a ngan phahphah. A ngan tikah lainatnak lungput thawn a
ngan qheu (Martin-Seymour-Smith – kawhhmuh zo).
Moravia
vek in Fascit pawl ih lan sung hmuahhmuah le Leitlun Ralbuai Qumhnihnak cem lam
hnu tiang Fascit dokalhnak calai thawi hminthang cu Elio Vittorini (1908 – 66)
a si. Fascit phungthluk a qhansoh rero lai ah Robinson Crusoe nunthuleng cu
English qong harsat ngurngo cing ih let phah in a lu a rak thup. 1933 – 35 sung
ih a ngan mi Carnation Pangpar Sen ((Il garofano rosso/ Red Carnation)
nunthuleng ah 1920 kum kiangkap ih suak Italian mino pawl fascit phungthlun ih
an candan thuhla a ngan. Cutikah fascit a dokalhnak thuhla a langh thlang
ruangah a calai kutsuak pawl cu thuneitu pawl in siar-zuar an khap
(Martin-Seymour-Smith – kawhhmuh zo).
Leitlun Ralbuai Qumhnihnak Hnu Calai
Leitlun
Ralbuai Qumhnihnak hnu ahcun keh-thla calai (thil thar ngainatu calai) an rung
suak. Cu pawl lak ah 1923 ih suak Italo Calvino ih calai kutsuak pawl an hmin a
thang. A tir ah fascit phungthluk dokalhnak calai a rak ngan. Neta ahcun
phungthluk buaipi lam cu dungtunh in mangbangza dengfelphung nunthuleng pawl a
ngan. Asinan cuvek nunthuleng a ngan mi khal ah fascit dokalhnak hmuihmel cu a
hlo ngaingai cuang lo.
A
ngan mi dengfelphung nunthuleng pakhat ah cangtu (character) kha bomb thawn an
kap tikah a taksa cu hmun hnih ah a qhenqhek aw. Qhenkhat cu qhatnak a hmuhsak
ih, - a dang qhenkhat cu siatnak a hmuhsak. A dang nunthuleng komkhawm pakhat
ahcun hlan san tenghkhengh ih minung pawl in cell pakhat lawng an neih thu, ci
thlah aw pung vivo thei ding in cell pakhat kha pahnih ih a qhenawk thu a ngan.
Cell sung ih tel mi protoplasm cu ziangtik hman ih a thih thei lo thu tla
duhdawtnak nunthuleng sung ah a ngan tel (Martin-Seymour-Smit – kawhhmuh zo).
Hivek thuhla maksak zet pawl hi thil si thei lo kha thungai bang ding ih a
herkawi cop mi an sin an hnihsuak zeh tel a thiam ruangah nin um lo ding in a
tuah thei.
Marx
phungthlun (Marxist) a si mi Pier Paolo Pasolini (1922) cun Rome khawpi mi
rethei veng ih ceng pawl nun tarlanghnak pawl
a ngan qheu. A qophnop le bal zet mi hringnun thuhla a ngan hman ah
bezai awnmawi rim a nam zet tiah an ti. Pasolini hin Calvino thawi qang tlang
in 63 kum Calai Pawlkom tla an dinh. Germany ah 1947 ih an dinh mi 47 Calai
Pawlkom cawng ih an dinh mi a si (Martin-Seymour-Smith – kawhhmuh zo).
Hmailam Ruahsannak Calai
Zabi
20 tir lam ah hmailam ruahsannak calai canghvaihnak khal a rak um. Caanliam,
Tuicaan, le Hmaicaan, timi caan pathum ah tuican timi sung ih minung pawl cun
dunglam thuhla cu tanta in hmailam caan hrang ah tuicaan ih quan le tuah an duh
hai. Himi ruangah hmailam caan ruahsan luartu mi qhenkhat cun hlan thilri
retnak inn (museum) le calaibuuk pawl khal tuah lo ding, qhiatdarh ding tiah an
ti. A tlangpithu in hlan san thu ruahreldan phungphai hmuahhmuah hlon in daan
thar, phungphai thar, zening thar, ruahreldan thar hawl le hman ding timi
phungthluk a si. Calai ih rak hman cia mi qongkalhmang (grammar) le cangandan
kalhmang hlun pawl khal hlon ding a si an ti fawn.
Himi
calai phungthluk thlun ih bezai a phuahtu cun qelh (rhyme) siseh, qongfang
remhdan siseh, dikdawh ding in an ngaihsak lo. Awn/aw umtudan thlun ih phuah mi
poh cu calai an si. Awnmawi khal ah doh-re-mi-fa-so-la-ti timi aw sarih ih hram
bunh mi kha a thupibik cuang lo, awn nin-um ruri khal awnmawi a si ve an ti.
Curuangah himi calai canghvaihnak hrang ih daan thar, kalhmang thar tivek hawl
duh tikah san thar dengfelphung le ningthiamphung (technology) qhansohdan zul
in cumi lak ah hawl ding a si an ti. Qhimnak ah vanzam zuan awn sirhsan khal in
awnmawi bezai tivek a phuah theih an ti (The Penguin Companion to Literature –
kawhhmuh zo).
Himi
hmailam ruahsannak phungthluk cun sanphung lamtluan kha a hlon, a tansanh
lawlaw. Minung thinlung sungih um mi duhhiarnak le ngainatawknak pawl tundin
khal a tum deuh a bang. Fimthiamnak nei lo minung pawl lungmolh dingkhal in a
tuah thei. Himi phungthluk canghvaihnak ruangih ra suak mi thiamzung cun zaran
mipi tamsawn le thiamzung a hlatawkter. Ramkhel lam ih a hrinsuah mi cu fascit
phungthluk hi a si (The Penguin Companion to Literature – kawhhmuh zo).
Himi
hmailam ruahsanhnak calai hohatu cu Filippo Tommaso Marinetti (1876 – 1944) a
si. Marinetti hin tuicaan timi a lungkim lo tuk ruangah hmailam caan a
ruahsanhnak a si an ti. Himi canghvaihnak meisa hi France ram, Paris khawlipi
ihsin a muah thok mi a si. French qong le Italian qong thawn bezai, nunthuleng
le thuanthucawn pawl a ngan. Asinan a ngan mi zate’n an qunghmun hai lo. Himi
canghvaihnak thawi pehpar in calai fakseltu Martin Seymour-Smith cun hitin a
ti:
“Tuicaan
ah san a man an timi British le American pawl ih pop thiamzung hi thiamzung
hmaihruaitu tiah an ti. Hmansehla cumi thiamzung cu ram sung mipi pawl
hmuahhmuah duhduh ih sehsol ding timi mi hliahkhuh duhnak sullam lawng a nei.
Cui thiamzung ih mizia cu duhduh ih um ding timi mizia a si. Calai rim kal a
nam lo. Thluakfimnak thawi’ thlir cun a mumal lo zet. Duh-amnak a nei luar.
Lungput mumal khal a nei lo. A kawlawng. Thluakfimnak sor paih lo ih zangzelnak
uar mi a si zia a lang. Curuangah himi phungphai cu mah le mah uarawknak,
ngaisanawktuknak ruangih tlaksiatnak phungphai men a si.”
Biazai
Italy
ram hi zabi 19 cem zawng ihsin zalenhnak a ngah nan Leitlun Ralbuai Qumkhatnak
le Qumhnihnak, Fascit san tivek thawi’ a buanawk buai ih, a ramkhel dinhmun a
hnok ruangah khawruahphung nganca lam ah Europe khawmualpi hliahkhuh thei ding
khop ih mi hoha theitu cuangmuar rel ding tlak an rak um lo. A tlun ih tarlangh
zo mi nunthuleng, bezai tivek ih hmaihruaitu calai mithiam pawl cu anmai calai
hruangri sung canghvaihnak lawng ih hruaitu an si hai. A ramri a bit deuh
ruangah Italy ramri leng a lanh thei tuk lo.
Amahlawngte
Benedetto Croce (1866 – 1952) ih thiamzung mawinak (beauty of art) cu Europe
khawmualpi a fang ban. 1905 ah Italian romantic calai fakselnak ca pawl a ngan.
Cuihlei ah calai phun dangdang khal a ngan, a sersuak. Asinan cumi pawl cu theih
lar an si lemlo.
Himi
san ah Italian biazai khawvel ih thupibik ti ih zumh mi bezaipu panga an suak.
An thuhla a sangsangte’n kan tarlang pei. Annih pawl hi fascit calai
hmaihruaitu le hohatu D’Annunzio thawi’ sanzul a si. Amahlawngte an umtudan a bang
aw lo. A hranpatei’ um mi an si.
Dino
Campana (1885 – 1932) cu a innban ah a pheiphawng hmang in hmun tin ram tin ih
vak vivo phah in bezaipu ih ra cang a si. Tlawng a kai lai ah Chemistry ih
zohsinhnak pindan (laboratory) sung ah dat phunphun tuahsinh le zohsinh a hman
ruangah, le a khawruahnak a danglam theituk ruangah tlawng saya pawl in mi
tuahmawh theitu ah ruat in tlawng an dawi. 1914 kum ah bezai awnmawi cabu a
suah. Cuihnu ah Russia ramle Europe ram dangdang ah siseh, Thlangta America ram
pawl ah siseh, a kezungpi ih hoinak lam pan in a vak kual vivo ih a hmuhhmuh
quan in a pum a cawm.
Lungtat
keng in mi tintian hrang ih nam tattu tla a quan dah. Meiphalbu (meisa ralkap)
khal ah a quan dah. Kuli khal a quan dah. Benkhaza thlungdar tumtu khal a quan
dah. Palik, long hnaquan, circus (sarkas) ih hnihsuak saitu tivek khal a quan
dah. Ralkap ah alut ih ralkap pahra uktu a si lai ah thinlung lam natnak a vei
ruangah a hnaquan ihsin an banter sal dah fawn. Kum 50 a ti hrawng ah a thi.
A
phuah mi bezai khal fing tam a um lo. Thinlunglam nat vei mi a si ruangah a
bezai pawl an dingder, an hnok tiah mi qhen in an ti. Asinan duhdawtnak le
huatnak thinlung thawi pehpar aw ih a phuah mi bezai pawl cu an cuangmuar zet.
Curuangah a bezai umsun malte khal calai cazin ah ret in an sunhsak zet (Martin
Seymour-Smith – kawhhmuh zo).
Leitlun
Ralbuai Qumkhatnak thok pek lai ih hminthang bezaipu dang pakhat cu Umberto
Saba (1883 – 1957) a si. Saba hi Hebru miphun a si. 1918 kum, amai kum 35 lawng
ah Italian miphun ah a lut. A tlangpithu cun Saba hi hnihsuak sai thiam zet
bezaipu a si kan ti thei. Khatlam ah hnihsuak thuhla a phuah nan hringnun timi
cu harsatnak a si zia a bezai ihsin mi a zirh. Hebru thisen a neih ruangah
Ralbuai Qumhnihnak a suah tikah Florence khawpi ah a relh ringring (Martin
Seymour-Smith – kawhhmuh zo).
Leitlun
Ralbuai Qumkhatnak ih ralkap rak quan dah bezaipu cu Giuseppe Ungratti (1888 –
1970) a si. Leitlun Ralbuai Qumkhatnak lai ih ralkap a quan lai ihsin bezai a
phuah zo. Anih hin hmuh-ruahdan pakhat a nei. Cumi cu bezai a phuah tikah
ceibawl le thuammawi tum ciamco lo in qongfang sullam fiangfel thianghlim hril
ih ngan ding a si timi hmuhruahdan a si. Curuangah a bezai pawl cu qongfang
hnget le tet zetzet in a ngan ti a hmuh theih.
Ungratti
thawi ngandan kalhmang bang aw bezaipu cu Eugenio Montale (1896) a si. Anih
khal bezai tampi a phuah lo. 1925 ihsin bezai a phuah thok ih bezai bu but hum
hrawng lawng a tanta. Asinan a bezai cu an awn a mawi ruangah mi tampi in an
duh zet.
A
tlun ih bezaipu pali thawi bang aw nan malte danglam deuh bezaipu cu Salvatore
Quasimodo (1901 – 68) a si. Quasimodo hi Sicily tikulh ih suak a si. Curuangih
danglam a si hmang. 1959 kum ah Nobel Calai Laksawng a dong. Greek calai ih mi
thiam zet a si ruangah a bezai pawl an mawi, an tluang tiah an ti (Martin
Seymour-Smith – kawhhmuh zo).
Lehhnu
deuh a rung si cun calai relbawldan ah kengkawhdik calai lam a neih vivo. Cumi
calai phungphai aiawh theitu bezaipu cu Cesare Pavese (1908 – 1950) a si. Anih
hin bezai a phuah tambik. Asinan nunthuleng ruangah a hmin a larbik riangri.
English calaimi Defoe le Dickens ih nunthuleng pawl siseh, American calaimi
Melville, Gertrude Stein le Faulkner ih nunthuleng pawl siseh Italian qong in
a let. Amah khal in nunthuleng a ngan. A ngan mi nunthuleng pawl ah English le
American sulhnu a lang.
A
hman mi kengkawhdik phungthluk cu cumi pawl ih hliahkhuhnak hnuai ihsin a ra
suak mi a si. Hmansehla fakseltu qhenkhat in Pavese ih kengkawhdik phungthluk
cu kengkawhdik thar (neo-realism) a si an ti fawn. 1930 kum ihsin nunthuleng
ruangah a hmin a lar thok. Cui nunthuleng pawl ahcun fascit dodalnak, thawnginn
dothlenghnak, ralbuai cem pek thuhla tivek pawl a ngan. Hivek nunthuleng pawl
ruangih a lar vanglai tak ah amah le mah a that aw (The Penguin Companion to
Literature (Europe) – kawhhmuh zo).
Thukharnak
Italian
calai ah danglamnak pahnih a um. Pakhat cu Italian calai timi a ra suak tlai mi
hi a si. A pahnihnak cu an calai kai so thul, qumsuk thul ih a feh rero mi hi a
si (Encyclopaedia of Literature – kawhhmuh zo). Sicily tikulh ah Frederick II
in siangpahrang a quan lai (1225 – 1250) ah ramfang awnmawi thiam Troubadour
pawl an rak lar zo. Cumi pawl ih thu cawng in Italian qong in biazai le hla an
phuah thok ti a si. Himi hi zabi 13 qhen hmaisa lam a si ih, Europe khawmualpi
ih ram dangdang hnak cun an calai neih cu a tlai deuh hrimhrim ti a theih ding.
Calai
qhansoh dan khal zabi 14, 16 le 19 ah a cak zet ih zabi 15, 17 le 18 ahcun a
khulfung zet lala fawn. Italy tikulhpi hi miphun tin, nunphung tin rawiawk
leuhleuh nak hmun a si ti cu sanphung ah kan hmu thei. A lenglam miphun le
nunphung an cak sile inntek nunphung le miphun ih hmelhmang a fiang lo.
Hmansehla Italian calai qhansoh caan le qhansoh dank an zoh asile a lenglam
nunphung thwai an daiawknak, an tonawknak ihsin a thok qheu ti a lang.
Italian
pawl ih thluakbawm cu Italy ram sung ah a um. Cui thluakbawm cu cangvai ding in
a lenglam thil pakhatkhat in a qhanghter a qul qheu. Himi ruangah calai mithiam
awl in Italian calai le thiamzung cu lenglam ihsi cokthotu a um lawng ah a
qhianglian vivo thei ding an ti.
No comments:
Post a Comment