22 May, 2014

Latin Calai Romual II (Roman Sanphung Mithiam pawl)



Bung II


Roman Sanphung Mithiam pawl



“Calai sanphung ah Sanphung ngantu pawl kan telh a ttulnak san cu, sanphung timi hi calai ih ruang-am hlun pakhat a si ruangah a si.”                                                                Mya Than Tint

A veihnihnak Punic Doawknak (BC 218- 201) san ah Fabius Pictor in Roman sanphung kha Greek ttong in a rak ngan. Anmah Latin ttong ih sanphung ngantu cu Cato (BC 234 -149) a si (M. Cary and T.J. Haarhoff). Ramkhellam mithiam khal a si ih, Roman Hrilhoturam san ah Consul khal a rak ttuan dah. Punic Doawknak san lai ah Carthage ram siatralter ding ih forhfialtu pakhat a si. Amah thawi’ hmin bang aw tupa pakhat a neih ruangah anih hi Cato Upa (Cato the Elder), a tupa cu Cato Nauta (Cato the Younger) tiah an ko ttheu. Cato Nauta hi Julius Caesar thawi’ sanzul, Julius Caesar dokalhtu pakhat a si.

Sanphung ngan tikah cui’ sanphung thilthleng sung ih mah rori a teltu cun mai’ dinhmun le ttan lam ngaihthah a harsa deuh ttheu. Cato khal Roman lamttang a si ruangah a a ngan mi sanphung khal bulpak rim a nam ding, ttanlam nei in a ngan ding ti zum theih a si. Asinan himi ruahdan hi a dik thluh hranpa cuang lo.

Ziangruangahtile ttanlam nei lo ih cangantu Julius Caesar vek khal an um ve ruangah a si. Ral do lam ih mihrat khawkheng Julius Caesar (BC 102-44) hin Gaulic Ral a do thuhla a rak ngan. A tumtah mi cu a uk mi Roman miphun pawl in a tuah mi a dikzia an hmuhthiam theinak ding ah a si. Asinan mah le mah porhawknak a telh lo; thuhla dik lo ther tel tivek khal a hmang lo. Curuangah Cato hnak cun a cuangmuar deuh ti a theih (John Macy).

Caesar ih nganmi Gaulic Ralbuai sanphung cabu ih thupitnak cu, calai mit in kan thlir asile, a thutluang zening (prose style) ruang khal ah a si. Fiangfel le tluangtlamtei’ a nganthiam ruangah Nitlaklam ram ih phunsangtlawng pawl in Latin ttong zirthoknak cabu ah an hmang. Tlawng ih zirlai bu a si ttheu phah thawn, Latin ttong ih ngan mi cabu ahcun siar hlawhbik a si ti a theih ding. Khatlam ah sanphung mit thawi’ thlir caan ah bulpak hmuihmel a lang tam deuh. Thilthleng rahsuah (effect) le thlennak san le vang (cause) thuhla a ngandan ah bulpak ziarang a ret thupi tuk deuh. Curuangah santhar sanphung tahfung pawl thawi’ tah ding ahcun, sanphung cabu ttha ti ih hmaihngalpi ciamco ding cu a si ve ce lo (Mya Than Tint).

Caesar hi Roman sanphung ah tluktu um lo khop in a lar. Ral nehtu ropi a rak sinak hin mipi thinlung a neh zet. Cutin, Caesar timi hmin khal, thlahsin sungkaw hmin pakhat men a rak si nan, a hminthantuk ruangah, lehhnul am minunpawl in Caesar ti cu ‘uktu/siangpahrang’ timi sullam nei in an run hmang. Caesar hnulam ih Roman siangpahrang, German siangpahrang le Russian siangpahrang pawl khal in an hmin ah Caesar an run bet ttheh mi zoh in Caesar ih ropitzia cu a thlamphai theih. Sanphunglam mithiam tampi le Shakespeare tivek calai mithiam ropi pawl khal in Caesar cu an fak thei zet. Cutluk ih mi ropi cu BC 44 ahkhan Brutus le phunhnamveitu mallai in an phiarthat. Nehtu ropi Julius Caesar vek hman minung mallai ih an phiarthah mi ruah tikah leitlun hringnun hi mi capoh a va hmang ve ti ih ruat caan a um phah ttheu (Mya Than Tint).

Kalhmang nei zet ih sanphung ngantu mithiam cu Caesar thawi’ sanzul Sallust (BC 86-34) a si. Sallust hin Africa tipikap hmun le ram a do ih Numidia ram a neh tikah cumi ram uktu bawi a ttuan. BC 44 ih Caesar a thih tikah a hnattuan cawl in inn ah a um ih sanphung le calai dangdang a hliakhlai, a ngan. Sanphung a ngan tikah thuhlangh (facts) pawl an dik le dik lo cekfel ding in somdawltu tla a ruai. A nganmi lakih pahnih cu an lar zet. Pakhat cu BC 67 kum ah Roman pawl kut sung ram Africa ramkulh kha, sualral zet ih a rak uktu Mi-uk Catilline ih miphiarnak thu a si. A dang pakhat cu Numidia siangpahrang ih ukmi ramkulh thuhla a si. Caesar le Sallust ih ngan mi sanphung pawl cu Roman Kumpiram an karhkauter vivo dan a si bik. Caesar in saklam ram an nor thu a ngan ih, Sallust in thlanglam ram an nor thu a ngan. Sallust hi thutluang nganthiam zet a si ih, thuanthucawn vekih mi hip thei zet si ding in a nganthiam ti a si (Mya Than Tint).

Kumpiram zatehuap ih Roman kumpi siangpahrang hmaisabik a simi Augustus Caesar le Latin calai mithiam Cicero pawl vanglai ah sanphung mithiam Livy (BC 59-AD17) a suak. Rome khawpi a din thok ihsin amai’ san tiang ih Roman sanphung a ngan. A bu in bu 142 a um ih, bu 35 cu tuini tiang an um lai. Greek sanphung mithiam Polybius ih kutsuak sirhsan in a ngan ih, a dang a khonkhawm bet mi pawl a belhsah. Tuini ih kan mitthlam sungih lang mi BC san ih Roman Kumpiram ih hmelhmang tam zet cu Livy ih rak phosuah mi vekin an si. Amai’ kutsuak hi dunglam kan thlir theinak durbun a si bik.

Sallust le Livy vekih hminthang sanphung mithiam pakhat leh cu Tacitus (55-120) a si. A no lai can ah thurelthiamnak (oratory) lam a zir hnu ah, danthiam (lawyer) ttuan in a pum a cawm. England tikulh uktu a pu Agricola ih fanu thawn an nei aw ih England ah a ceng dah. Cuihnu ah Germany ram lam ah a feh. Roman kut sung ih Germany ramkulh pakhat ah Consul (thutthentu bawibik) a ttuan. Germania timi, German miphun pawl ih pupa Teuton pawl thuhla a ngan mi, hi German miphun sanphung ih bulhram ttha zet a si. Roman siangpahrang Tiberius san ihsin Nero siangpahrang (14-68) san tiang thlurh vivo nak sanphung le, Galba san ihsin Domitian san (69-97) tiang thlurhnak sanphung ti’n, sanphung pahnih a ngan.

Tecitus hi nunthuanthu(biography) ngan lam khal ah mi hmaisa pakhat a si. A pu Agricola ih nunthuanthu a ngan. Lehhnu ah Greek mithiam Plutarch tivek canganthiam pawl khal in Tecitus ih dungthlun in nunthuanthu an run ngan ve. Cu bang in Roman sanphung mithiam Suetonius (75-150) khal in Siangpahrang Caesar ih nunthuanthu a run ngan (John Drink Water).

Tui’ kan san ahcun mi tamsawn cun Latin ca kan thiam lo tikah English ttong ih ngan mi pawl siar an hlawhsawn thlang. English ttong thawi’ Roman Kumpiram le an kumpi siangpahrang thuhla nganmi ahcun a larbik le thupibik ih an ruat mi cu sanphung mithiam ropi Edward Gibbon ih ‘Roman Kumpiram Siatralnak le Tluksiatnak’ timi cabu a si. Zabi 18 cem zawng ah a ngan. Lehhnu ah mithiam pawl in rem ttul mi rem, bet ttul mi bet, le hlon ttul mi hlon ih an run thuam tthat  vivo phah thawn Gibbon ih sanphung cabu hi tuini tiang ah a cuai thei ngaingai lo.

Tacitus in, “Sanphung ih ttuanvo cungnungbik cu hminsin a phu mi hmuahhmuah hrelh nei lawi’ telh ttheh ding khi a si,” timi thuken thawn sanphung a rak ngan. Roman sanphung mithiam pawl hin anmai’ buaipi mi san thilthleng pawl lakah telh a phu mi hmuahhmuah an telh thei lo a bang nan, an san lai ih an dinhmun vun ngaihruat sak ahcun an fak um zet thotho a si kan ti thei.

No comments: