Tuluk Calai Romual 2 (Calai Mi Ropi Dang pawl)

Tuluk Calai Romual

Bung 2

Calai Mi Ropi Dang pawl

Confucius thih hnu ah Tuluk khawruahphung khawvel ah ruahdan phunphun, pawlkom phunphun an rung suak. A thupi deuh mi pawl cu Mo Ti pawlkom, Lao Tzu palwkom, le Dan le dun lam pawlko pawl an si. Pawlkom phunphun ih hruaitu (hotu) pawl ih nganca pawl ruangah Tuluk calai cu a qhangso vivo.

Confucius phunghtluk (Confucianism) dokalh hmaisabik tu cu Mo Ti (BC 480 – 397) a si. Mo Ti in Mo Tzu timi cabu a ngan. Cui cabu sungah Confucius in a rel mi uktu le bawi dinhsuaktu hrinhnam pawl ih hliahkhuh ukbehnak cu a dodal. Uktu pawl cu lainatnak lungput nei ih rampi uk ding in a forhfial. Curuangah Mo Ti hi Confucius hnak in mipi thawn an nai aw deuh tiah an ruat. Mo Ti ih hman mi thutluang cu theih olsam te a si.

Mo Ti dokalh ih soiseltu Confucius phungthlun cu Mencius (BC 390 – 305) a si. Mencius hi Confucius ih tu a si ih hlei ah a dungthlun khal a si fawn. Kum 45 a ti ah Chi ramkulh bawi pakhat kut hnuai ah thuron khawnbawl a quan. Asinan a bawipa in a thuron pek mi a thlun duh dah lo ruangah a pu Confucius bang in tluangzakip hrawng in thu a phuang, a sim, a zirh phah vivo. Chi ramkulh ih a bawipa a thih hnu ah a ra kir sal ih Mencius cabu buaipi in a dam sung caan a hmang.

Mencius cabu sung ih thutluang kalhmang cu a khunkhan zet. Asinan a ngantu ih thuhla khaikhin thiamzia, thuhla thlir-ruahdan thiamzia pawl khal a langter ve. Mencius cabu sung ih tel mi ‘Nupi Pahnih’ thuanthu hi Tuluk calai ah theih lar zet mi thuanthu a si an ti.

Nupi pahnih lak ih nupisur deuh tu in, “Kan pasal hin inn a ra tlun i’ piang bawi le lal pawl thawi’ rawl an hil tlang, zuu le sa an cenh tlang thu hlir a rel ringring. Curuangah a si ngai maw, si ngai lo ti theifiang ding in a dung ka thlun thup ding ih ka va zoh ding,” tiah nupi pahnihnak cu a sim.

Nupisur cun an pasal a va hawl tikah an pasal cu thlanmual ah mithi hrangih an siah mi rawl thaw zetzet pawl a ei rero lai kha a va hmu.

Cumi a theih tikah a nupisur cun, “Kan pasal hin a dam sung kanmah cawm ding quanvo nei na cing in hivek lamlam ih a nun cu ziangvek milai lawmam so a si,” tiah nupi pahnihnak hnenah a sim.

Cumi lai ah inn ih rat lung an pasal cun a thil ti mi cu a nupi pahnih in an thei lo hrih lo ah a ruat thotho ih, bawi le lal pawl thawwn rawl kan hil tlang tiah a run uang aw tlung thotho ti a si.

Himi thuanthu hi lehhnu lam calai mithiam tampi in hla le thuanthucawn tivek ah an run hmang, an phorhsuak sal qheu. Himi thuanthu cu nomcennak hrangah thil qha lo (mawihnai lo) zet ih nun khal poisatnak nei lo minung pawl mawhthluk zokzetnak thuanthu a si.

Mencius cun minung ih nun sungmuril cu a qha tiah a sim. Himi khawruahnak thawi’ kawkalh aw khawruahnak phuangsuaktu cu Hsun Tzu (BC 305-235) a si. Hsun Tzu cun hitin a ngan:

Minung nun sungmuril bulhram cu a siava. Qha ding ih simh le hruai a qul. Minung cu duhamnak in a khah ruangah a venghnen par ih a tuah qul mi tuah lo in, amai duh mi ngah ding lawng a ruat. Minung thinlung ah iksiknak (thiknak) a um. Curuangah thil qha lo a tuah qheu. A rinum lo qheu. Minung cu titsa ih hiarhalnak thluntu a si. Curuangah fak le porh a ngaina. Taksa hiarhalnak dung thlun a hmang. Cutikah minung nunphung, rualremnak, nunzemawi pawl an siahral ding. 

Hsun Tzu cun rampi ih thuneihnak cu thuneihnak hmunpi pakhat (thunehnak laimu kaitu/ siangpahrang) parah a qhum aw a ti. Curuangah siangpahrang ih thuneihnak khaisoh lam a uar. Siangpahrang sunlawih, ropi zet ih siangpahrang cetcanghter, le siangpahrang in nuntukhawsakdan khungkhai pawl hman mei ding lam khal tha a pe. A cabu ih hman mi thutluang kalhmang cu a muk (a sa a hnget) qha zet (Feng Yuan-chun).

Sanphung canbi le Tuluk rotling cabu pawl thu ah kum hisap dan phunphun a um. Himi cabu cun anmah Tuluk mithiam pawl ih kum retdan a thlun. A ngaingai ahcun kum ret dan lawng si lo in, sanphung sung ih mi hminthang pawl ih hmin le an thuhla tivek khal ah hmuh-ruahdan a bang aw thluh theih lo. Unau thuanthu theih hman a dang ti bang in an dang aw celcel.

Cuvek buainak pawl bang in, tuini tiang ih mithiam pawl in a rak nun canbi thu ah lungrualnak an neih thei hrih lo mi mifim pakhat khal a rak um. Cui mifimpa cu Lao Tzu a si. Meqhenkhat in Lao Tzu hi Confucius hnak in a hmaisa sawn an ti. Miqhenkhat cun sanzul (contemporary) an si an ti. Miqhenkhat lala cun kum tam zet tlai hnu ih suak a si an ti ve.

A kaithlun Chuan Tzu le sanphung mithiam Ssu-ma Chien ih reldan zoh in Lao Tzu dam kum hi BC 604 – 517 a si an ti. Hmansehla Englih miphun Tuluk sanphunglam mithiam pakhat cun Lao Tzu timi minung hi a rak um taktak lo, sanphung sung ih minung a si lo a ti. Tuluk calai sanphunglam mithiam Giles cun Ssu-ma Chien ih nganca sung ih um mi Lao Tzu ih nunthuanthu cu a ngaingai ih rak um (Ssu-ma Chien ih ngan mi taktak) a si lo, midang in an ngan sawng sal mi men a si a ti (C. P. Fitzgerald). Chuan Tzu rori kal in Tao Te Ching cabu thuhla a rel lang lo ti khal in an sim (H. A. Giles). Tuluk mithiam pawl khal in Lao Tzu hi a um ngaingai a si an ti hranpa lo. Asinan Lao Tzu kutsuak an timi Tao Te Ching cabu cu Ramkulh pawl Doawknak Caanbi (Warring States Period) lai ah a suak a si ding tiah an pom.

Tao Te Ching timi ih Tao cu ‘lamzin’ tican a si. Lao Tzu ih lamzin cu a hnok zet. A hnuai ihta zoh hin a hnokzia a lang phah:

·         Zawh a theih mi lamzin cu ka lamzin a si lo. Ka lamzin cu kumkhaw lamzin a si.

·         Cui lamzin cu zawh aw. Lunghmui zet in zawh aw. Asinan ka lamzin na zawh thu cu midang hnenah uanpit aw hlah.

·         Thil qha tuahtu cu qhatnak thawn sam leh uh. Thil qha lo tuahtu khal qhatnak thawn rul sal uh. Cu lawng ah thil qha lo tuahtu khal in thil qha a tuah leh ding. 

 Nang, dung ih na um ahcun hmai ah na thleng lai ding. Zianghman tuah a si lo ahcun thil hmuahhmuah qheh thluh a si ding. Kei cu zianghman ka tuah lo. Curuangah minung pawl cu anmahte’n an rung qha ve mei (H. A. Giles).

Tao Te Ching cabu sung ih ra Tao (lamzin) phungthluk simfiangnak ngantu cu BC 400 sung ih rak nung tiah an zum mi Chuan Tzu a si. Chuan Tzu hi Lao Tzu phungthluk in Confucius phungthluk a hliahkhuh theinak ding ih zuamtu a si. A nganca sungah leitlun thil umtudan rualrem lo zia, ‘a linglet ih alti thlor bel’ tampi a um thu pawl a phorh lang.

Hman tlak lo thilri sawn hman an hlawh ih, hman tlak mi thilri riangri hman an hlawh lo thu ah, minung pawl in thingkung tar le rop cu hau lo in siseh, vok na cu raithawinak ah hmang lo in vok harhdam riangri raithawinak ih an hman thu siseh, el-kun pawl cu puansopter lo in ralkap an quanter riangri thu siseh, a ngan hai. A thutluang kalhmang cu a hnuailam vek hi a si:

Ni khat cu Chuan Tzu in lu ruh ro pakhat a hmu. Cutikah lu ruh cu nuangfung thawn thawi phah in, “Na nun lai ah mi duh-am na rak si maw? Rampi siatral ding ih khawkhang qheu ramkheltu na rak quan dah maw? Rilawng ih thi-hlo kutdawh na rak si maw? Thih menmen ih thi ha na rak si?” tiah a sut. Zan a rung thlen tikah cui lu ruh ro cu lukham ah hmang in a it. Cutikah lu ruh cun Chuan Tzu a hun bia  tiah mang a man.

A mang sung ahcun lu ruh cun, “Bawipa, Thihnak Lalpa na tong duh maw?” tiah a sut. Chuan Tzu in a ton duh thu a sim tikah, “Thihnak ahcun miphun u le miphun nau tivek a um lo, hrekkhawngtu ding an um lo, tikcu caan a um lo, mithi khua ih um cu minung ram ih um hnak in thinlung a nuam sawn,” tiah a ti.

Chuan Tzu cun, “Na qong cu ka zum lo. Na dam lai vek in na nu le pa, nupi fanau le sungkhat pawl tla ton na cak lo maw?” tiah a sut.

Cutikah lu ruh cun, “Siangpahrang ih nunnomnak hnak in al et thawng za tel ih a nuam mi nun tanta in thi leh ding minung hringnun ah harsa le bangh thlak zet ih kir sal cu ka paih lamlam lo,” tiah a let sal (H. A. Giles).

Chuan Tzu a thih zik zawng ah a kaithlun pawl in, “Bawipa, ropi le sunglawi zet in na ruak kan run vui ding,” tiah an ti. Cutikah Chuan Tzu in, “Hi leilungpi hi ka ruak kuang a si. Van hi ka ruak kuang sin a si. Hivial hin a tawk tuk ko lo maw?” tiah a sawn hai. A kaithlun pawl cun, “Bawipa, leilung par ih kan lo ret ahcun mulukolh rawl ah na can kan phang,” tiah an ti sal. Cutikah Chuan Tzu in, “Leilung par ih in ret ahcun mulukolh rawl ka si ding, asinan leilung sung ah ruak kuang thawi’ in phun ahcun sihter le pangang ral men ah ka cang ding. Ziangahso mulukolh rawl cu sihte rawl ih canter nan duh?” tiah a sawn hai (H. A. Giles).

BC 233 ah a thi ti ih an zum mi calai mithiam Han Fei cu daan lam pawlkom hruaitu pakhat a si. Cindan um cia thlun ringring men ih ukawk hnak in ram mipi pawl hrang ih a qha mi le dik mi dan thawi ukawk a qha sawn ti ih ruattu a si. A nganca pawl cu puzungthu (myth) rong an kai deuh. A hleice in a nganca relbawldan lam ah a si. Hivek ca relbawldan hi Tuluk calai ah hmuh ding a tam zet. Calai pianhmang dangdang, nunthuleng tivek, khal hivek pawl ihsin a ra qhangso mi an si. Thuantucawn belte cu riraibiaknak lam ihsin a ra qhangso.