Tuluk Calai Romual 2 (Rotling Cabu pawl)

Tuluk Calai Romual

Bung 2

Chou Hrinkumpi San Calai

Chou Hrinkumpi san hi Tuluk sanphung mithiam pawl in Nitlaklam Chou Hrinkumpi san (BC zabi 11 in BC 771 tiang), Nisuahlam Chou Hrinkumpi san (BC 770-221) ti’n an qhen. Cuihleiah Nisuahlam Chou Hrinkumpi san cu Qhaltir le Thlatangtir Caanbi (Spring and Autumn Period), BC 770-4-221) ti’n an qhen. Cuihleiah Nisuahlam Chou Hrinkumpi san cu Qhaltir le Thlatangtir Caanbi (Spring and Autumn Period), BC 770-475 sung, le Ramkulh pawl Doawknak Caanbi (Warring States Period), BC 475 – 220 sung, ti’n an qhen bet lala. Chou Hrinkumpi suah hlan kha calai sanphung thoknak hmaisabik ti’n an qhen ih Chou Hrinkumpi san hi calai qhansoh dothnihnak san ti’n an qhen bet.

BC zabi 11 ah Chou siangpahrang Wu in Shang Hrinkumpi a do neh, an Hrinkumpi a qhiatbalsak ih, Chou Hrinkumpi a din. Cutikah Shang Hrinkumpi san ih rak hman mi bawi le sal neihtheinak daan kha a cem ih, leiram neitu pawl in an leiram pawl kha sal pawl hnenah san in hna an quanternak san a rung ding suak. Chou Hrinkumpi san sungah Tuluk calai, nunphung le thiamzung pawl an qhangso zet. Asinan BC zabi 3 sungah Chi’n ramkulh siangpahrang hmaisabik Ch’in Shih Huang Ti in rotling cabu pawl ur siat thluh ding in thu a pek ruangah an ur ciamco. Ch’in Shih Huang Ti hi Tuluk ram hmuahhmuah komkhawm in ram pakhat ih din hmaisabik tu asinan cabu urtu timi hmin sia thawn Tuluk sanphung lawng hman si lo, leitlun sanphung tiangah a se zawng in a lar.

Nitlaklam Chou Hrinkumpi san ihsin Qhaltir le Thlatangtir Caanbi tiang siangpahrang pawl ih an rak neih mi leiram pawl cu mi zaran leiram nei milian pawl kut ah, le khawnbawl le ralbawi pawl kut ah an thleng hrethro vivo. Cutikah siangpahrang ih thuneihnak cu a cak lo vivo. BC 770 hrawngah nitlaklam hrinhnam vaktawi vivo pawl in Chou siangpahrang pawl an ra do. Cutikah Chou siangpahrang pawl cu nisuahlam ih um mi tui san Shensi ramkulh ihsin tuisan Honan ramkulh ih Loyang khawpi ah an cer. Cumi ihsin Chou Hrinkumpi ih thuneihnak huham cu a tla niam vivo. Tuluk nunphung thilri pawl khal an siatral tam zet. Hmansehla hlanlai ih uktu le siangpahrang pawl lawng ih an theih mi le an thiam mi fimthiamnak phunphun cu zaran mipi hneah a thlengdarh. Curuangah Li timi siangpahrang pawl ih ram-uk-dan thuhla tla mi menmen pawl hman in an soisel, an dokalh thlang (Hou Wai-lu – A Short History of Chinese Philosophy, Foreign Language Press, Peking, 1959).

Hi bang pawl hin khawruahnak le hmuhruahdan lam ah pawlkom phunphun a suahter. Curuangah khawruahphung mithiam pawl ih dinsuah mi pawlkom phunphun zoh in ‘pawlkom zakhat’ san tiah sanphung sung ih ngankhum a si. Cui pawlkom zakhat lak ahcun Confucius pawlkom le Lao Tzu pawlkom khal an tel ve. Pawlkom pakhat le pakhat an zuamawknak, elawknak, eltaiawknak pawl in Tuluk calai a qhangsoter zet. Tuluk calai, thiamzung le nunphung pawl ih dawhhna cu Tuluk khawruahphyung thuhla pawl hi an si ti theih hial a si.

Tuluk Rotling Cabu pawl

Tuluk pawl hin rotling cabu pathum an nei. Ching cabu pathum tiah an ko. Nitlaklam leitlun calai mithiam tam zet cun Ching cabu panga ti’n an hminsin vet hung. Mithiam qhenkhat lala cun Ching cabu panga dung ah lehhnu deuh ih ngan mi Shu cabu pali an kom bet ih, rotling cabu pakua ti’n an ngankhum lala. Anmah Tuluk mithiam pawl ih dung thlun in Ching cabu pathum thuhla kan rel hmaisa pei. Cuihnu ah cabu dang thuhla ah kan feh leh ding.

Rotling calai hmaisabik cu biazai awnmawi cabu a si mi Shi Ching a si. Siangpahrang Yu Ropi san ihsin BC zabi paruk tiang ih bezai mithiam pawl in an phuah mi biazai awnmawi pawl an tel. Himi cabu sungah bezai fing 305 a um. An bezai phuahdan kalhmang cu awfang pali catlang pakhat vivo a si. Kawlpawl ih ‘lay-lone-sat kabia’ vek deuh khi an si.

Shi Ching hi qhen li ah an qhen. A qhen hmaisabik ih um bezai pawl cu leiram nei mipi uktu pawl le khawbawi pawl in an siangpahrang an thangqhatnak, le siangpahrang hmuitin ih an phuah mi bezai pawl an si. Amahlawngte siangpahrang faknak lawnglawng cu an si lo. Leiram neitu pawl ih khua le ram kilkhawidan, an cin le dan nunphung thuhla tla an phuah tel thotho. Siangpahrang inn sung ih bezaipu pawl in cui bezai pawl samh le sak phah in leiram neitu pawl ih khuaram ukdan qhat le qhat lo an hliakhlai phah qheu.

Qhen hnihnak ahcun siangpahrang in leiram neitu pawl ngai ding ih a phuah, a sakter mi bezai awnmawi pawl an um. Leiram neitu pawl khal in puai ropi zetzet tuah in siangpahrang an sawm ih siangpahrang faknak bezai an phuah, an samh, an sak ciamco qheu. Puai ropi zet tuah ih an phuah, an samh, an sak mi bezai awnmawi pawl cu qhen thumnak ah an um. Qhen linak ahcun thangqhatnak bezai hangfim le khawzing biak raithawinak ih samh le sak mi bezai pawl an um.

Hlan san Tuluk calai ah Mahabharata le Ramayana vek ih bezai saupi an um lo ti a si (Feng Yuang-chun). Asinan pacang qha le ram le hnam hrang ih nun hlantu pawl ih thuhla kha thuanthu bang ih phuah vivo mi bezai le leilet-lothlo pawl bezai tivek cu an um ve. Vei hnihkhat ah leilet-lothlo pawl in taima zet in an quan nan uktu pawl hnen ih pek qul mi siah a khungkhaituk ih nunhar siaqha zet ih an um thu tivek tla bezai ah an rak phuah ve. Cui bezai pawl cu a lenglam lawng zoh cun lunglengza an si. Asinan a sung thu thuk ahcun uktu pawl deusiahnak hmuihmel an lang.

Zinghnam bawi pawl, nannih zinghnam bawi pawl

Ka lo rian, ka lo cawmnak kum thum a rei zo.

Ka sangvut fangcang dai hram hlah uh.

Nannih pawl in ka um le um lo ziang ih nan siar lo ruangh

Ti qha, ram qha pan in kei ka feh liam thlang ding.

Himi bezai hi zinghnam vek ih mi siatsuah hmang leiram neitu pawl sisiaunak bezai a si.

Rotling cabu pahnihnak cu Shu Ching timi siangpahrang sanphung cabu a si. BC zabi 12 ihsin zabi pariat tiang ih siangpahrang pawl thuhla ngankhum mi a si. Himi cabu sung ah Nitlaklam Chou Hrinkumpi le Nisuahlam Chou Hrinkumpi thok tir hrawng thawn a pehpar aw mi thuhla ngan tel a si ruangah, himi cabu hi Chou Hrinkumpi san ih ngan mi a si an zum. Cui cabu cu a tir ah bu 100 kom mi a si an ti.

Cu pawl lak ih a hmaisa bu hnih cu BC 2357 ihsin BC 2205 tiang a rak laltu siangpahrang pahnih thuhla ngan mi an si. Siangpahrang Yu Ropi san ih tilik thu, anmah Tuluk zumdan ih lei le van ra suahsemdan thu pawl khal himi Shu Ching cabu sung ihta an si. Siangpahrang Wen Wang san ah khuavang pek ding le siah pek ding lawng ih zuu hman sian a si thu thupek suah mi tla ngankhum a si. Himi zoh in Tuluk sanphung mithiam pawl in cu bang lai ah zuu le sa an cenh natsattuk ruangah siangpahrang hrin a catthla, a siat a si ding tiah an zum.

Rotling cabu pathumnak cu I Ching a si. Himi cabu hi English pawl cun Book of Changes (Thlengawknak pawl Cabu) tiah an ko. Kawl Encyclopaedia ahcun I Ching hi pol cabu, kutqial zohnak cabu tiah tarlang a si (Myanma Swesone Kyan, Vol. 4, First Edition, 1960). Nambat phunphun a um mi rinkual pakhat (Kawl pawl in ‘iin’ an timi vek deuh) ah rin pathum kha retdan umdan) a phunphun thlengh ton rero tahrat in pol an zoh (hmailam thilthleng ding an thlir). Rin artlang pathum pianhmang asile sullam pakhat a nei. Cui rin artlang pathum cu a laifang ih tan tikah rin artlang pathum qhen hnih ah a suak. Cumi cun sullam dang a nei lala.

Hitivek in rin pathum pianhmang phunphun ih an thlengh mi cu pianhmang 64 a um. Cumi pawl cun hmailam ccaan umtudan ding pol thusuak dangdang an nei cio. Pol thusuak pakhat ah, “Me pakhat in human nor rero in hmailam ih feh thei laklawh lo, dung khal tolh thei laklawh lo ih a um lain a hmuh ahcun na tuahquan mi a hlawhtling loding,” timi a um (H. A. Giles). Thlanglam Laitlang ah hivek deuh, funghreu te hmang ih pol zoh hi hman a rak si dah ve.

I Ching cabu sung ih sullam theih har zetzet, simsungnak thuhla pawl sung ah hlan san Tuluk pawl ih tuahquan mi ramtawih, nga kaih, ran vulh le thlai cin thuhla pawl khal an lang. Cu pawl hlei ah rirai biaknak, ralrelnak, qhitumnak, inn-lo dinnak, thiamtahnak thuhla pawl thawi’ pehpar aw mi thuhla phunphun khal hmuh ding an um. Himi cabu hin Chou Hrinkumpi san ih thutluangtlam (prose) ningkhawng a tarlang fawn (Feng Yuan-chun).

Behbawm Cabu pawl

Mi qhenkhat qhendan a si mi rotling cabu panga ih ret kalhmang kan thlun ding si bang sehla, a tlun ih cabu pathum dung ah Li Chi cabu kan ret thei. Li Chi cabu hi Kawl Encyclopaedia ahcun siangpahrang thawn a pehpar aw mi cin le dan pawl ngankhumnak cabu a si ti’n a um (Myanma Swesone Kyan). Siangpahrang pawl ih cetcanghdan, nuntudan an hminsinh, an ngankhumh nak sanh cu siangpahrang nundan ding kaihruaitu ah le uktu le uk mi pawl ih tuah qul, ruah qul mi an theihtheinak ding ah a si.

San thar Tuluk mithiam pawl cun Li Chi cabu hi hlan san rotling calai lak ah an rel tel tuk lo. Himi cabu cu AD 200 hrawng ih ngan mi cabu tiah an sim. Hmansehla Tuluk khawruahphung sanphung ahcun shang Hrinkumpi do nehtu Wu singpahrang ih naupa in Chou Hrinkumpi a hngehkhoh, a daih rei theinak ding ah siangpahrang nuntukhawsak dan pawl la khawm in cabu ah a tuah ti’n hminsin mi a um (Hou Wai-lu).

Cui san lai, Qhaltir le Thlatangtir Caanbi lailak hrawng, ah siangpahrang nuntudan thuhla thawn pehpar aw in thubuai nasa zet a suah thu tla a tarlang. Siangpahrang nuntudan ding ih an ngan mi cun siangpahrang le uktu pawl lawng qhatnak a coter ih mi siaqha pawl cu dinhmun thleidannak a tuah a si an ti. Cuihnu ah uktu pawl ih canvo hleice an ngah mi hnong in ram mipi pawl canvo ngah ve ding ih zuam a qul timi ruahnak a ra suak. Curuangah ram mipi hrang ih daan tuahtu ding daan lam ngaihventu pawlkom tla an ra suak.

Li Chi cabu hi Tuluk mifim Confucius in a zohfel. Siangpahrang cun Tuluk cin le dan vek in khuavang pathian pawl a be ding ih, ram mipi kilkhawi in qhatnak tuah ding an si thu nun ze mawi phunphun thawn forhfialnak a tuah.

A panganak cabu cu Chun Chiu asilole Qhaltir le Thlatangtir Hminsinbu (Chun Chiu, or The Spring and Autumn Annals) a si. Himi cabu ah BC 772-484 karlak ah Confucius suahsemnak Lu ramkulh ih thleng mi sanphung pawl, kum a dotdot in an ngankhum. Himi ruangah himi cabu hi Confucius in a ngan titu an um (C. P. Fitzgerald). Asinan anmah Tuluk mithiam pawl cun Chun Chiu cabu le Tso Chuan, Kuo Yu le Kuo Tseh timi cabu pawl hi sanphung cabu pali tiah an ko (Feng Yuan-chun). Himi cabu pawl ah hlan san Tuluk thutluangtlam ih rim le hang pawl hmuh le teh theih an si.

A tlun ih rel zo mi cabu panga dung ah a dang pali bet in cabu pakua a um titu Nitlaklam mithiam pawl an um hrih. Cu pawl ih reldan kan thlun asile a paruknak cabu cu Confucius h khawruahphung thuhla ngannak Lun Yu cabu a si. Himi cabu hi English pawl cun Analects ti’n an let. Lun Yu sungih um mi ca relbawldan cu kan Bible sung ih Thufim cabu sung ih ca relbawldan thawn an bang aw deuh. Qhimnak ah –

·         Nuncan dik le hmawi hmang in mi a uktu cu Deirel arsi vek a si. Deirel cu a um hmun ah a ding ih arsi dang pawl in an rian.

·         Ka phuansuah mi thufim bezai 300 ih thulaimu cu ‘nau le pawl, qhatlonak ruat hlah uh’ timi qongkam pakhat hi a si.

A pasarihnak le pariatnak cabu cu Li Chi cabu ih hngeqek a si mi Ta Hsueh le Chung Yung cabu tla an si. Ta Hsueh cabu cu theihfimnak (knowledge) cabu a si. Chung Yung cabu cu nun ze mawi (lailak lamzin, awnnak bul ce nei lo nundan) thuhla ngannak cabu tiah an ti.

A pakuanak cabu cu Confucius phungthluk (Confucianism) simfiangnak cabu a si ih, Confucius ih Lun Yu cabu thawn a pehpar aw. Hi cabu cu Confucius thih hnulam kum tawkfang rei hnu, BC 372 ih suak Mencius in a ngan mi a si. Curuangah Mencius ih cabu ti-ah an ko.