Tuluk Calai Romual 3 (Han San Calai)

Tuluk Calai Romual

Bung 3

Han San Calai

Han Hrinkumpi dinsuah hlan ah Ch’in (Qin) siangpahrang pawl in Chi’n ramkulh an rak uk hai. BC 221 kum ah Ch’in siangpahrang cun Ch’in Shih Huang Ti timi hmin la in Kumpi (Emperor) dinhmun ah a khaisang aw ih, Tuluk ram hmuahhmuah zomkhawm aw ding in a huikhawm. Cui siangpahrang cu kum 12 a ti ah a pa (siangpahrang) kha mah le mah thawt aw ding in a phiarthup ih, a nu khal thawng a thlak hnu ah, Ch’in ramkulh siangpahrang tohkham run luahtu a si. Cuihnu ah Ch’in ramkulh kiangkap ram dangdang a do neh vivo ih, Kumpi ah a hung cang.

Cui Kumpi siangpahrang cun Li Ssu (Li Ssi) timi thuron petu khawnbawl a nei. Cui mifim khawnbawl cu Daan lam pawlkom sungtel a si ih, Confucius phungthluk duhlotu a si. Ukawknak ah cindan pangai thlun hnak in daan neihfel a thupi sawn timi ruahnak a nei. Cuihlei ah kuam huap vivo ih qhen mi thuneihnak (thuneihnak kha hmun tampi ah qhensomh ih tlunlam ihsi a dotdot tei’ ukawknak) hnong in, thuneihnak pumhlum cu rampi laimu lawng ah umter a duhtu a si.

Curuangah Shih Huang Ti cun leiram hmuahhmuah cu amai ta ah canter in leiram nei mi-uk pawl ih thuneihnak cu a qhiatbal ih, Ch’in khawlipi ih cozah laipi in a tuah mi daanhrampi lawng ah thuneihnak pumhlum a ret. Cuailung le rawlhan, rawlrel tivek pawl hmuahhmuah khal Tuluk ram ih khuitawk hmun khal ah bangrep thluh seh tiah thupek a suah. Lengza (leng thluahnak fung) hman bangrep aw ter thluh ding in thupek a suah. Suh-soh veivahnak lamzin pawl qha ding in a tuah. Rampi ra hnaihnok qheu tu Huns miphun pawl khamnak ding ah peng 1400 a sau mi hruangkulh cu mipi million tam zet ih thazang seng in a dawl. Hi bang pawl hi rampi rualremnak, qankhawmnak hrang ih rak um dah kel lo hnaquan ropi zet an si kan ti thei.

Cabu Urnak

Cutivek ih a rualrem mi rampi dinsuah a tum lai ah ramkulh dangdang ih siangpahrang, tlangsuak le khonbawl pawl in Shih Huang Ti cu an rak dodal. Curuangah cui siangpahrang pawl ih vuavang innsang 1,200,000 pawl cu an umnak hmun ihsin a dawisuak hai tiah sanphung sungah ngankhum mi a um. A dodaltu pawl lak ah calai le theihfimnak ngah zetzet pawl khal an tel. A hleice in Confucius phungthlun pawl, le pawlkom zakhat sung ih tel mi phungthluk pawl thluntu dangdang khal in an khawruahphung pawl an zirh, an phuan kelte’n an zirh, an phuan ringring ruangah khawnbawl pi Li Ssu cun rampi hrangih siatralnak an thlenter ding a phang.

Curuangah Kumpi Shih Huang Ti hnenah Ch’in ramkulh sanphung siar lo, sanphung le khawruahphung cabu hmuahhmuah cu meisa ih ur ding in thuron a pe. A thuron pek mi cu Kumpi khal in a rak lungkim pi ve.

Curuangah Shu Ching, Shi Ching cabu pawl le pawlkom zakhat ih mithiam pawl ngan mi cabu pawl cu meisa in an ur thluh. Pol zohnak cabu, rirai biaknak lam cabu le thlaicindan lam cabu tivek siar lo, rotling cabu dang hmuahhmuah cu vutcam ah an cang thluh.

Nunnak thap ih cabu rak thuptu khal an um. Cabu ti tikah rua le thing par tivek ih ngan mi an si. Cu pawl cu innphar kawm ah siseh, thlan sung tivek ah siseh, an rak thup. Cabu rak thuptu an kaih ngah mi 460 pawl cu thah an si. Mithiam qhenkhat cun ti pawl hi Confucius phungthlun mithiam pawl an si ih, Shih Huang Ti thupeknak in an nung lai in an phum that thluh an ti (Pe Myint). Cabu sung ih tel mi thuhla relkhawmnak ih teltu menmen khal Kumpi ih milai pawl in an that thotho (Will Durant).

Nasa zet ih nuainamnak an tuar ruangah leiram neitu mi-uk pawl cun an lu an tung sal thei nawn lo. Asinan cabu ur in mifim pawl an palbeh cih ruangah Kumpi thuneihnak huham khal a qawnqai vivo. Shih Huang Ti cu kum 37 sung Ch’in ramkulh siangpahrang, kum 11 sung Kumpiram ih Kumpi a quan hnu, ah a thi. A fapa pahnihnak in Kumpi Pahnihnak hmin la in a tohkham a run luah. Kum li sung hrawng a lal hnu ah ram pum huap in ral phunphun an tho ciamco ih, Ch’in Hrinkumpi cu a catthla.

Hiti vek ih Ch’in Hrinkumpi a hnuk a cahnak san thuhla pawl cu Han Hrinkumpi san ih sanphung mithiam Chia I in Kuo Ch’in Lun timi ah a ngan. Kuo Ch’in Lun timi cu Ch’in Kumpi ih Cangsualnak tican a si (C. P. Fitzgerald).

Cabu ur ding ih thuron petu khawnbawl pi Li Ssu hi calai hliakhlaitu mithiam zet a rak si. Tuluk cangandan khal qhangso ding in a rak tuahremh. A tuahremh mi khal kum tampi sung an run hmang. BC 206 kum ih ram sung ralbuai ah Li Ssu cu Kumpi Pahnihnak thawn thah an tuar.

Cutikah Kao-tsu timi Kumpi riantu pakhat in siangpahrang a run quan ih, Han Hrinkumpi a run dinh.

Calai Parsuah Tharsalnak

Han Hrinkumpi thar an dinh hnu, ram sung ih remdaihnak a um deuh tikah cabu calai pawl an hung pawtsuak sal. BC 191 ah Han siangpahrang in cabu pawl mei ih ur ding thupek cu a hnukkir sal (Pe Myint). Calai a rung suah sal san ah cangannak bungrua tla qhangso deuh ding ih sersuah an zuam. Rua par ih ca ngan (thir zum thawn) ihsin puu pat thawi’ tah mi puan, puanthan tivek ah kala-uk hmul thawi’ tuah mi cafung thawn ca an ngan thlang.

AD zabi pakhat lai ah cahnah an run sersuak. Tuluk pawl hi leitlun ih cahnah sersuak hmaisabik an si. Lehhnu ah Tuluk cati an run sersuak leh fawn. Hi bang pawl hi calai qhansohnak ih bulhram an si. Kumpi Shih Huang Ti san a cem ihsin AD zabi paruk tiang hi Tuluk calai qhansoh dot thumnak a si.

Himi sungah Confucius ih tufa le dungthlun pawl in Confucius cabu pawl an phorhsuak sal. Confucius rak um, rak cen dahnak inn hlun pi an qhiat tikah Confucius ih rakkhawlkhawm mi cabu pawl an tong sal. Mencius ih cabu, Tao Te Ching cabu le cabu dangdang khal an hmusuak sal hai. Cutikah hlan lai bang in khawruahphung pawlkom dangdang pawl cu an el-tai aw, an faksel aw, an dodal aw ciamco lala. Curuangah cabu phunphun an suah phah. Cu bang cabu ngantu pawl lakah Liu Hsiang (BC 80 – 89) cu nuncan ziaza qha zirhnak thuanthu pawl a ngan ruangah a hmin a thang.

Confucius le Mencius ih phungthluk pawl dokalh ruangah, le qhatlonak a phunphun tuahtu siangpahrang riantu pawl a soisel ruangih hminthang bezaipu cu Wang Ch’ung (AD 27 – 94) a si. A nganca an tluangtlam. An fiangfel. Thlarau cu a thi thei lo timi hi a zum lo. Thih hnu ah thlarau a um lo ti’n a ngan, a zirh. Curuangah a khawruahnak hi hmuh theih tham theih lawng uarnak (materialism) thawn a nai aw tiah an ti.

Biazai

Liu Hsiang cu thutluang khal a ngan. Bezai khal a phuah. A san lai ah a rualpi vuavang bezaipu tam zet an um. Cui bezaipu pawl cu Chu Yuan ih bezai pawl in a hliahkhuh hai. Himi san hlan ah awfang pali catlang pakhat bezai pawl an lar (Awfang timi cu qongfang ih a um mi awsuah nei thei cafang hlawm te bik khi a si; qhimnak ah ‘nunau’ timi ahcun nu+nau ti’n awfang pahnih an um ih, ‘pa’ timi ahcun awfang pakhat lawng a um). Himi san ah awfang panga catlang pakhat bezai an run sersuak. Bezaipu qhenkhat cun awfang pasarih catlang pakhat bezai khal an ngan.

BC 140 hrawng ah a thi ti ih zumh mi Mei Sheng cu lehhnu lam ih rung suak bezaipu pawl ih saya pakhat a si an ti.

Bezaipi (poetess) lak ah siangpahrang inn ih ceng bezaipi Lady Pan cu BC 32 kum hrawng ihsin a lar thok. Lady Pan cu a tir ah siangpahrang in a duh, a ngaina zet. Asinan lehhnu ahcun a ngaihsak nawn lo. Cutikah Pan in Thlatang khawdai ah zahphek cu qhathnemnak a neih lo vek in anih khal mi qhahnem nawn lo a si thu a thluathlam tarlang ih a phuah mi bezai cu zahphek bil theih par ah ngan in siangpahrang hnenah a pe. Himi ihsi thok in Tuluk calai ah ‘Thlatangtir Zahphek’ timi qongkauseh a ra suak tiah an ti (H. A. Giles).

Han Hrinkumpi san ih khawte lam bezai pawl cu duh an nung zet ti a si. Khawte lam ih hnaquan khungkhai harsat theizia bezai an phuah mi a um. Cun ral ruang ih thihhloh an ton thuhla pawl tla bezai ah an phuah. Duhnungza le riahsiatza an si kop hai.

Himi san ah thuanthucawn cu a qhangso hrih lo. Milem cangvaihter thiamzung (yukthae) cu a qhangso zet. Cumi sirhsan in nunthuleng, biazai, awnmawi le laam tivek pawl a rung qhangso vivo.

Ssu-ma Chien

Han Hrinkumpi san calai khawvel ih meifar cu sanphung mithiam Ssu-ma Chien (Sse ma Chien) a si. BC 140 kiangkap ah a suak. A pa cu siangpahrang inn sung ih pol zoh thiam hminthang Ssu-ma Tan a si. Ssu-ma Chien timi ih sullam cu rang kiltu bawi tican a si. Kum 20 a ti ihsin Han siangpahrang ih rampi sung hmun zakip ah vak in theihfimnak a hawl.

A pa a thih tikah a pai’ dinhmun run sawng in siangpahrang a rian. BC 104 ah Tuluk Nithlasiarnak remhqhat sal hna a quan. BC 99 ah Ssu-ma Chien cu siangpahrang riantu pawl ih ton qheu mi harsatnak a tong ngah ve.

Cui san ah Huns miphun ralbawi pakhat in Han Hrinkumpi ram cu a run hnaihnok. Curuangah siangpahrang in ralbawi Li Ling cu ralkap 5,000 thawn a thlah ih raltho pawl cu a va doter. Asinan an thazang a rual-awk lo ruangah Li Ling cu ral pawl kut ah a thleng. Cutikah a tir ihsi ral va do ngam lo khawnbawl le uktu pawl in siangpahrang an tukforh.

Cutikah Ssu-ma Chien in Li Ling ral a sunnak cu a dunglam ihsin bawmtu ding ralkap an daihawk lo ruangah a si tiah Li Ling humhim zawng in siangpahrang cu a sim. ASinan siangpahrang cun ngaihsak lo in a dungtunh men. Cutikah siangpahrang duh zulh ih tlon hmang thuqhentu pawl in Ssu-ma Chien cu a til persak in an hrem. Hmansehla Ssu-ma Chien cun a pai’ kut hnu a si mi Shih Chi sanphung cabu cu a thih tiang in a ngan bet vivo (C. P. Fitzgerald).

Cui cabu cu Tuluk sanphung kha catuan camang ihsin, amah cabu ngantu a thih hlan te BC 100 hrawng tiang huap ih ngannak cabu a si. Bung 130 kha buqhen panga ah a qhen. Qhen nga sung ih um mi pawl cu:

(1) Siangpahrang pawl thuhla,

(2) Siangpahrang quan kum pawl ngan mi rin-tlar-ca (table),

(3) Siangpahrang hrang ih nuncan mawi thuhla, awnmawi, nithlasiarnak, pol zohnak tivek cabu pawl,

(4) Khawnbawl le ralbawi pawl ih nunthuanthu,

(5) Mi hminthang dangdang ih nunthuanthu, tivek pawl an si. Lehhnu lam ih mithiam pawl in cui’ cabu cu an ngaihven zet. Ziangtluk in an siar cipciar paih ti len, a cabu sung ih qongfang um zat cu 526,500 a si ti tiang hman an thei ti a si (H. A. Giles).

Ssu-ma Chien a thih tikah a qheh laklawh lo mi run ngan qheh ding in Pan Piao in thuhla (facts) a khawlkhawm. Asinan a ngan man hlan ah a thi lala. Cutikah a fapa Pan Ku (Ad 32-92) in a run ngan. Pan Ku cu siangpahrang hremnak tuar ih thawng a tlak tikah a naunu Pan Chao in a cem tiang a run ngan.

Shih Chi cabu ngandan hi Greek le Roman sanphung ngandan pawl thawi khaikhin tikah Shih Chi hi a huapkau famkim deuh tiah Kawl Encyclopaedia cun a ngan (Myanma Swesone Kyan, Vol. 4).

AD 120 hrang ah a thi an timi Ssu Hsin in Tuluk Dictionary a rak tuah ve.

Tuluk Buddhist Cathiang Sanphung

BC 217 lai hman ah India ram laifang hrawng ihsin Buddhist sakhaw puithiam (Arahanta) pawl cu Tuluk ram ah an thleng zo ti a si. Asinan cui puithiam pawl cu Shih Huang Ti in thawng a thlak hai hnu cun Buddhist sakhaw thuhla khal theih ding a um nawn lo.

Han Hrinkumpi siangpahrang Han Ming Ti lal lai, AD 65 kum ah, Mahayana Buddhist sakhua cu Tuluk ram a ra thleng. India ram laifang ihsin Kaśyapa Mātaṅga le Dharmarakṣa timi sakhaw puithiam pahnih cu Honan ramkulh, Loyang khawpi ah an feh. Cutawk ihsin Buddhist Cathiang cu Tuluk qong in an rak let. Himi hi Tuluk qong ih Buddhist cathiang lehlin hmaisabiknak a si tiah Tuluk Buddhist Cathiang sanphung ah a um (C. P. Fitzgerald).

AD 200 kum hrawng ah India laifang ihsin Buddhist sakhaw puithiam pakhat cu Shensi ramkulh ah a ra thleng ih Buddhist Cathiang cu a let bet. Hi lai ah Han Hrinkumpi ram cu a hnuk a cat. Rampi a siat tikah Confucius phungthlun pawl cu thlanglam ah an tlan suk. Cutikah Tuluk ram saklam ah Buddhist sakhua a rung cerh suak vivo, a qhangso vivo, ih a karhzai vivo.

Himi ihsin Han Hrinkumpi cem hnu ih Tuluk calai ah Buddhist sakhua ih sulhnu le keneh an langh nak sanh cu a fiang mei ko ding. Buddhist sakhua in hram a thlak hnget san a si mi Tang Hrinkumpi (Tang Dynasty) tir lam tiang ih Buddhist Cathiang sanphung cu H. A. Giles ih thlirdan in vun rel bet lawlaw sehla.

AD 400 kiangkap hrawng ah Tuluk Buddhist sakhaw puithiam an um thok tiah sanphung mithiam pawl in an tarlang qheu. Tuluk Buddhist phungki Fa Hien lole Fa Hsien sirhsan ih an rel mi si ding a bang. AD 399 ah Fa Hien lole Fa Hsien (Faxian ti khal in an ngan) cu Tuluk ram ihsin India ram laifang lam ah a feh ih Magadha, Pataliputra, Varanasi, Lumbini (Buddha suahnak hmun) timi hmunram thupi pawl ah tlawng phah in Buddhist Cathiang a zir phah vivo hnu ah, Cathiang cu Tuluk ram ah a rak tlunh.

AD 409 kum ah India laili ihsi ra tu Kumārajīva timi Buddhist sakhaw puithiam in Tuluk Buddhist sakhaw puithiam 800 pawl cu Buddhist Cathiang a zirh hai. Cathiang simfiangnak tla a ngan, a zirh. Cui a nganca pawl cu Tuluk mithiam pawl hnenih an mission quannak ah a qangkai zet.

AD 520 kiangkap ah India ram laifang ihsin Buddhist sakhaw puithiam Bodhidharma cu Tuluk ram a ra thleng. AD 629 ah Tuluk Buddhist puithiam Hsuan Tsang in Buddhist Cathiang cu Tuluk ram ah a rak tlunh ve.