Tuluk Calai Romual 8 (Ming Hrinkumpi San Nunthuleng)

Tuluk Calai Romual

Bung 8

Ming Hrinkumpi San Nunthuleng

Yuan Hrinkumpi san a cem tikah Ming timi siangpahrang in Hrinkumpi ram thar a run dinh. AD 1368 ah a si. Cumi ihsin Bing Ralbuai (Opium War) a suah kum, 1840, tiang khi Tuluk calai qhansoh dot nganak an ti. Nunthuleng ra fehsuah vivo dan kan zoh hnik pei.

Nunthuleng hmaitlan thuhla kan rel zo nan cui nunthuleng hmaitlan pawl rung piansuah dan lawngte a fiang mumal lo. Asia khawmualpi laifang miphun pawl in thuanthu sim ih hmunzakip fangtu pawl an rak nei qheu. Cui miphun pawl Tuluk ram an ra luh ihsin hivek cin le dan hi Tuluk pawl khal in an rak cawng ve ih, cumi ihsin nunthuleng a rung qhangso tiah a tlangpithu in zumh a theih. Cuihlei ah Tuluk ram ih Buddhist sakhua a luh tikah Buddha ih simh mi thuanthu pawl denhsenh in nunthuleng a keuh suak ti ih ruah ding khal a  um ve.

Tang Hrinkumpi san ih thuanthu bezai (Chuan Chi) kha Sung Hrinkumpi san ah nunthuleng rim a rung nam deuh thlang. Yuan Hrinkumpi san ah cui nunthuleng cu thuanthucawn rong a kai lala. Rel zo bang in Tuluk calai ahcun thuanthucawn ihsin nunthuleng, nunthuleng ihsin thuanthucawn tivek ih thlengawk cu a harsa lo. Wang Shih-fu ih ‘Dunglam Inn’ thuanthucawn hmanh nunthuleng siar ih siar a theih ruangah tui kan rel ding mi nunthuleng thuhla khal hi thuanthucawn ihsin a ra thleng aw mi a si ding tiah hliakhlaitu qhenkhat cun an ruat.

Rotling calai tapoh cu calai qong khunkhan thawn an hnawihnih aw deuh thluh. Curuangah hlan san rotling calai pawl kan zoh tikah calai qong (qong tualleng si lo) hlir an si deuh. Hmansehla Ming Hrinkumpi san thok lam ah calai qong khunkhan ihsin qong tualleng ah an feh thok. Cuti ih thlengh-awknak cu calai dothlengh-nak pakhat a si tiah hliakhlaitu pawl in an ruat.

Hivek ih thlengh-awk lai ah hlan kalhmang uar pawl cun thuanthucawn le nunthuleng cu calai diktak an tling lo, zaran mipi hrangih phuah duakmi thuanthu men an si tiah an ti. Hitivek calai thlengh-awknak hi miphun tinkim ih calai sanphung ah hmuh ding an um. A thlengh-awk pek ahcun a duhlotu an tam thei zet qheu fawn.

Tuluk calai sanphung zoh asile Tuluk nunthuleng pawl hi phun sarih-riat lai ah qhen an theih. Asinan a hlawmpi zawng ih qhen ahcun sansiarnak nunthuleng asilole sanphunglam nunthuleng (historical novel), le a dang pawl ti’n a qhen theih. Sanphunglam nunthuleng timi cu sanphung sung ih um mi thuhla par ah hram bun in a ngantu in a suangtuahnak thawi a ceibawl bet mi nunthuleng khi a si. A dang nunthuleng pawl cu innsang thuhla le duhdawtnak thuhla tivek, hringnun khawvel ih kan hmuhton qheu mi thilthleng pawl ngansuah mi khi an si.

Tuluk calai khawvel ah novel timi nunthuleng sung ih lut hmaisabik le danglambik cu San Kuo san thuhla ngan mi “Siangpahrangram Pathum Ngaihzuun Nunthuleng” (Romance of the Three Kingdoms) timi a si. Cui nunthuleng ah Han Hrinkumpi san a tluksiat kum AD 168 ihsin Tsin Hrinkumpi din kum AD 265 tiang ih sanphung fehdan kha bung 120 ah qhen in tarlangh a si. Cui nunthuleng cu Lo Kuan Chung timi pa ih ngan mi a si. Ram Pathum san ah leiram neitu mi-uk pawl in an kut hnuai minung pawl kha leiram zem in thlai an cinter qheu. Cumi kalhmang cu leiram-sal phungthluk (may-kyun sahnit) a si. Cu lai san ah leiram neitu mi-uk tesep phunphun pawl cu anmai uk mi khuaram le bulpak thubuai ruangah het-chet tiah an do aw ciamco. Cui nunthuleng sung ah Szechuan ramkulh le a kiangkap khuaram pawl a huikhawm theitu Liu Pei cu nun hlan ngam pacang qha dinhmun ah ret in Ts’ao Ts’ao timi ralbawi pi cu misual ah ret in, thuanthu khawngkham (plot) dinhsuah a si. Ram mipi parih Ts’ao Ts’ao a rin um lo zia cu hitin a pholang: 

Vei khat ah Ts’ao Ts’ao cu ramhnuai minung dinhmun ih tlan kawi rero phah in a hmeltheih rualpi hlun pakhat ih inn ah a rualpi pakhat thawi’ riakter ding in a hmeltheih rualpi hlun cu a dil. A rualpi hlun cun Ts’ao Ts’ao cu ramhnuai minung a si ruangah a inn ih riahter cu siangpahrang duh lo zawng a si ti a thei nan mai’ rualpi ti cu qhatei’ tuamhlawm ding in a rak cohlang. Asinan zu a neih lo ruangah a sungkaw pawl kha rawl rak suang ding in a cah tai h zu lei ding in a suak. A rualpa zu lei ding ih a suah lai ah, a rualpa ih sungkaw pawl in coka lam ah nam an tat rero lai kha Ts’ao Ts’ao in a hmu. Cumi cu amah thahnak ding ah nam an tat a si ding ti’n a ringhlel ih, a rualpa ih um lo sung ah, a rualpa ih sungkaw pawl cu a rak thah thluh.

A thah thluh hai hnu ah inn sung ih thil umtudan a vun zohfiang. Cutikah a rualpa ih sungkaw pawl cun amah mikhualnak ding ih vok thah an tum ti a hmusuak sal. Curuangah Ts’ao Ts’ao cun a tuah sual mi thei in a vahtawihpi pa cu a ko ih an tlan suak. An tlansuahnak lamzin ah a rualpi hlun cu an tong. A rualpi hlun cun, “Ka lo mikhual ding ka lo ti si, ziangah in rak hngak lo? Ka lo dark o pei, ra uh, ka inn ah i rak thlun sal uh,” tiah a sawm.

Cutikah Ts’ao Ts’ao cun a thil ti sual a langh ding phang in a rualpi hlun khal cu a thah lawlaw. Cumi a hmuh tikah Ts’ao Ts’ao ih vahtawihpi pa cun ziangruangih cutluk sualral lawmam saw na si ti ih a mawhthluk tikah Ts’ao Ts’ao in, “Leitlun minung hmuahhmuah in ka thuhla dik an theih hlan ah keimah in hringnun khawvel hmuahhmuah hi ka rinum lo sanh a qul,” tiah a let.

Mipi par ih rinum lo lam ah siangpahrang lukhum khum tlak a si zia fiangte’n a pholang ngah rori. Himi nunthuleng thuhmaihruai ah a ngantu in, “Kumpiram ropi cu a rualrem laifang ah a kuai. A kuai tikah rualremnak ngah ding in an zuam sal,” timi qongkam a tarlang ta. Nunthuleng ngantu hin ramkhel boruak umtudan lam ih sirawknak tlak zetzet thuhla pawl a ngansuah thiam ruangah lehhnu la minung pawl in cui nunthuleng cu sunhsak zet in an run siar qheu (C. P. Fitzgerald – kawhhmuh zo).

Nunthuleng dang pakhat ‘Tipikap Thuanthu pawl’ (Water Margin) timi hmin pu tla a um. Cui nunthuleng cu American nunthuleng ngantunu Pearl S. Buck in ‘All Men Are Brother’ (Minung Zate’n Sul Khat Kual) timi hmin thawn 1933 ah Mirang qong in a rak let dah. Himi nunthuleng hi thuanthu biazai riruang la in canganthiam tam zet in an ngan mi a si. Netabik ah 1296 – 1370 hrawng minung a si mi Shih Nai-an timi canganthiam pa in a run zut mam, a run remh qha ti a si (Feng Yuan-chun – kawhhmuh zo).

Cui nunthuleng cu pacang qha mi huaisen 108 hohatu ramhnuai minung pakhat thuhla a si. Cui ramhnuai minung (Kawl in qaw-pung an timi) pai’ dungthlun pawl lak ah lothlotu, hnaquantu, ngakaitu, dawrtuah, sumdawng, ralkap le cathiam mithiam tivek pawl an tel hai. Leiram nei milian pawl hman a kut hnuai ah an ra lut hai. Annih pawl hi siangpahrang ih vuavang pawl in an hrem le vuakvelh ruangah ramhnuai ih tlan lut an si. Cui mi huaisen rual cun thu dik, thil dik an ngaina. Thu dik qan, thil dik tuah duhnak lungput an nei. Thih ngam pacang qha khal an si. Nunthuleng sung ahcun cui pacang qha pawl ih thuhla kha pakhat tete’n ngansuah an si ih, thuhla thuah aw a um lo. Mi pakhat cio ih nuncan ziaza le lungput kha fiang zet in a pholang thei.

Nitlaklam calai mithiam pawl in ‘Tipikap Thuanthu pawl’ hi English calai ih Robin Hood nunthuleng thawn an tahqhim qheu (C. P. Fitzgerald – kawhhmuh zo).

Ming san ih rak suak ‘Nitlaklam Ram Tluangtlawn Lamzin’ (Journey to the West) timi nunthuleng cu Buddhist pawl hrang ahcun duhthla a lak hmel zet. Cui nunthuleng ah India ihsin Buddhist Cathiang a rak phurtu puithiam Xuanxang (Hsuan-tsang) cu cangtubik (main character) ah a hmang. Amahlawngte Xuanxang hi minung ngaingai sirhsan nei a si lo. Cangantui phuah le sersuah mi minung sawn a si an ti (H. A. Giles – kawhhmuh zo).

Cui nunthuleng ah huham cak zet a neitu zawng siangpahrang pakhat kha Buddha in nun a simh thu a um. Huham nei zet zawng siangpahrang cu anmai dante’n mi polhraw vetvet a si. Asinan thih theilonak sii a ei ruangah khuavang pawl hman in nun an sim thei lo. Zawng siangpahrang cun a huham thuneihnak a ropit tuk ruangah Cungluphir (khuavang lalbik) hman in a lalnak a pek a qul tiah a phut. Cutikah khuavang pawl cun zawng siangpahrang cu an kai ih Buddha hnenah an feh pi.

Buddha in, “Lalnak lo pek tlak khop in ziang huham le ralqhatnak saw na neih?” tiah a sut.

Zawng siangpahrang cun, “Ka huham maksak zia cu vei khat kaat ah Li thawng hra lenglo ka kaat thei,” a ti. (Li = Tuluk pawl ih a hlatlam relnak tahkhawng ci khat).

Cutikah Buddha in, “Cuti a si ahcun na huham thawn thuam aw in ka kut hum sungah rung lut aw. Cutawk ihsin na thei tawk in khir suak sal hnik he,” tiah a ti.

Zawng siangpahrang cu a tuah fate aw ih Buddha ih kut zaphak hum sungah a vung lut. Cutawk ihsin a khirsuak sal. Cutikah Li thawng hra a hlatnak hmun ih ban (qhuam) sen panga umnak ah a va thleng. Cutikah cui hmun ih a thlen thu hminsinnak ah ban laitabik par ah ‘Vandumkulh pumpi h Bawipa keimah cu hi hmun ah ka thleng dah zo’ timi ca a ngan. Cuihnu ah Buddha ih kut hum sungah lut sal in a huham a langhter zo ruangah Cungluphir ih lalnak cu a ngah a cu thlang tiah a sim.

Cutikah Buddha in, “Na thleng hla lo ti ka thei,” a ti.

Zawng siangpahrang cun, “Theihpitu ding ah ban par ih ca ka ngan mi hman a um. Na zum lo asile va zoh aw,” tiah a sawn sal.

 

Buddha cun, “Cu cancan la ih va zoh a qul lo. Hun vantau awla ka kut kha zoh hnik,” a ti.

Zawng siangpahrang cun vantau ih a hun zoh tikah Buddha ih kut zunglai ah ‘Vandumkulh pumpi ih Bawipa keimah cu hi hmun ah ka thleng dah zo’ timi ca tar kha a hun hmu.

Cumi ihsi cun zawng siangpahrang cun a nun hmusuak aw in sakhaw mi zet ah a cang.

Himi nunthuleng hi Wu Cheng-en (AD1500 – 1580) in a ngan mi a si an ti. Wu hin a nunthuleng sung ah harsatnak pahsuak le neh ding ih zuamtu minung thinlung a pholangh mi a si. Puithiam (yahan) Xuanxang cun Buddhist Cathiang a ngahsuak theinak ding ah tifinriat tuah thampi a pahtlangh qenqo. Cui lam tluan harsa ah zawng siangpahrang in ralqha zet in a rak bawm ve. Himi thuhla hin Tuluk ram mipi pawl cun ziang hmuahhmuah in taimaknak thawn an neh thei thu a tahqhim mi a si. Cumi a tahqhimnak ah siar nuam hnihsuak telh phah khal a thiam zet (Feng Yuan-chun – kawhhmuh zo).

‘Tipikap Thuanthu pawl’ sung ih tel mi thuanthu riruang la ih thuam-remh bet mi ‘Chin Ping Mei’ nunthuleng khal ‘Tipikap Thuanthu pawl’ tluk in a hmin a thang ve. Hmin theih lo mi canganthiam pakhat in zabi 16 le 17 karlak ih a rak ngan mi a si an zum. A nunthuleng hmin (thulu) hi pasal pakhat qawm aw nunau pathum ih hmin pawl komkhawm mi a si. Nunau pathum pawl pakhat le pakhat an phiarthupawknak thuhla ngan mi a si. A ngandan ah a rorum, a hrothak tuk deuh tiah nitlaklam mithiam qhenkhat cun an ruat.

Hmansehla cui nunthuleng ih hmun qhenkhat cu zabi 19 hman ah English le French in an rak let dah zo. An leh tikah nitlaklam (European) casiartu pawl hrangih qongkam kai nuam lo le ningzah thlak um mi pawl cu culmam le rualrem ding ih tuah thei an rak zuam qenqo ti a si. Amahlawngte Tuluk nunthuleng qhansohnak ah cui nunthuleng cu a thupi ngaingai. A qongkam hman mi rorum hmansehla upasinak, cakhiarnak cokthotu lawng men cu a si lo. Cu bang lai ih hringnun khawvel umzia kha thuh le zep nei lo ih pholangtu nunthuleng khal a si ve ti khal in an faksel (C. P. Fitzgerald – kawhhmuh zo).

Anmah Tuluk mithiam pawl cun ‘Chin Ping Mei’ hi zatlangnun pehtlaihawknak phorhlangtu nunthuleng ah an ruat. Ming Hrinkumpi san sumdawng pawl ih nuncan ziaza, khawpi minung pawl ih nuncan ziaza, milian pawl ih nuncan ziaza tivek le cumi san lai ih hlepruknak luarkai zia, a luarkai ih sum qhang ei an hman zia, dik lo zet ih sumhawlnak pawl ih qhat lo zia pawl a tarlang.

A tlun ih rel zo mi ‘Ram Pathum Siangpahrang Inn Sung Nunthuleng’, ‘Tipikap Thuanthu pawl’, ‘Nitlaklam Tluangtlawn Lamzin’, le ‘Chin Ping Mei’ nunthuleng pali pawl hi Ming Hrinkumpi san ah a rak suak mi rotling calai ih telh tlak nunthuleng pali an si hai.

Ziaunak Nunthuleng

Chin Ping Mei nunthuleng a suah caan cu Ming Hrinkumpi netalam a si thlang. Cumi caan ah siar nuam zetzet nunthuleng tampi hmuh ding an um. Asinan nunthuleng tam zet cu a ngantu theih lo mi an si hai. Cumi san ih nunthuleng pawl ih hmelhmang theihnak ding ah, cumi san ih nunthuleng tampi lak ihsi hrilsuah mi nunthuleng pakhat in hmuhsaknak kan pe hnik pei.

Cui nunthuleng cu Ching Hua Yuan a si. Himi nunthuleng ah Wu siangpahrangnui’ lal san (AD 684) cu nunau thuneihnak sosan lai a si tiah ruat in a bei a dong zet mi Tuluk Phunsangtlawng qheh zo theihfimnak hliakhlaitu pakhat cu khuazakip fang in a vak. Cutikah hliakhlaitu cu nun tlaitluang, nun nem le felfai zet mipa thianghlim pawl an umnak khawlipi pakhat ah a va thleng. Cui khawlipi sung hmun tin ah a feh ih thil umtudan cu a hliakhlai vivo. Bazar a thlen tikah an thil zuar le lei dan cu a hnuailam vek in a thei.

Siangpahrang hnaquantu pakhat in thil pakhat lei tum in a man a sut. Thil zuartu cun a man a sim. Cutikah a leitu cun qongkam qha hmang in a man cu a nep.

Leitu - Na ruat qhat hnu ah a man ngen awla ka duh. Hi tluk ih thil qha le mankhung rori tla hiti ih a man na qhumh tuk cu a mawihmang lo. A man let hnih in ka lo pe hram ko pei.

Zuartu – A zuartui’ thu thlun ding timi cu ka thei ko. Hmansehla himi thilri parah a hlep tampi ka qhanh, ka ret zo mi hman hi ka ning a zak tuk zo. In zangfahnak parah ka lung a awi tuk zo, bawipa. Asinan hi hnak ih khung cun ka zuar thei lo. Hi hnak ih khung in na lei duh asile dawr dang ah va lei sawn aw, bawipa.

Leitu – Thilri qhabik rori a man niambik ih zuar timi cu dan siatsuah tluk a si. Thil zuar le lei ah khatlam hlep, khatlam sung tivek cu cin le dan qha a si lo. Tu ah kei lawng ih ka hlawk rero ahcun ka hmin a siat phah ding a si si.

Cuti ih a leitu le a zuartu an elawk rero, an lungkim tlang thei lo tikah mi dang pawl in a zuartui’ duhdan in paisa pe awla thilri cu qhen nga ih qhen li lawng la aw ti’n an relremsak ti a si.

Cuihnu ah hliakhlaitu cun dawr dang pakhat ah feh in a va hliakhlai leh ih hitin a thei lala.

Zuartu – Leitui’ man duhdan in ka zuar hram ko pei.

Leitu – Cuti a si ahcun cuzat, khazat ka lo pe ding.

Zuartu – Aizelaw… a man na v ape tam tum lawmam ve.

Leitu – A man ngaingai hnak ih mal ka lo pek mi sawn a si.

Zuartu – Ka zuar mi thil pawl hi thil hlun le vuai an si. Curuangah i pek tum mi ih hrek lawng in i pe sawn aw. A hrek i pek hman ah tampi ka help ngah zo a si.

Leitu – Ziangtin maw na rel, ka rual? Thil lei thiam lo ah i ruat si na hlam? Thil qha le qha lo cu ka theithiam ve sokhaw. Thilri qha rori a man qhumh ih ka lei ahcun ka lon tluk ah a cang ding a si si.

Zuartu – Buk aw ton tei’ kan rel ahcun na rel mi ih hrek in ka lo  zawrh ko pei, ka rual.

A leitu cun a zuartui’ duhdan vek in a man hrek cun a lei. Asinan lei mi thil a hril tikah a qha lo deuh pawl lawng a hril.

Zuartu – Ziangtin si ka rual? Khati ih a qha lo pawl lawng na hril ahcun thil lei le zuar cindan a siatsuah ding a si si.

Leitu – A zuartu in a man hrek lawng na lak ruangah phu aw tawk ding in a qha lo pawl ka hrilnak a si.

Cutikah a leitu le a zuartu an elbuai aw lala. Dawr kiangkap um pawl khal in cuvek thil dik lo tuahlo ding in an dawnkham. Curuangah a leitu cun mi tam sawn lungkim ding in thil qha pawl khal a hril tel ve.

Hliakhlaitu cun dawr dang pakhat ah hitin a va thei lala.

Zuartu – Um hrih hnik aw. I pek mi tangka cu a qhatuk lawmam. Dik te ih a man kan zoh ahcun tangka a qhat ruangah thilri khal lo belh ding ka si. Na ti sual a si ka zum, ka rual.

Leitu – Malte sual men cu a poi lo pi. Lehhnu ih thil ka lo lei tikah tu ih ka lo pek tam ruangah i bet ve leh ding sokhaw. Tui qum cu khatin um hrih ko seh.

Zuartu – Si lo, ka rual. A hlan ih i dawrtu pawl khal in tangka in pe hlei pang qheu. Lehhnu ah rel fell eh ding in ka hawl hmu thei hai nawn fawn lo. Curuangah na tangka a qhatnak thawi buk aw ton ding in thilri ka lo belhsah lawlaw ko pei ka rual.

A tlun ih an biakawknak pawl zoh tikah cui nunthuleng in thil umtudan a sisiaunak le a ziaunak pawl an lang. Minung nuntu khawsaknak ih thil tluangtlam lo pawl kha hnihsuah bawl thiam cangantu pawl in an thluathlam in an ngan qheu. Hivek hnihsuak rong kai biakawknak hi Tuluk nunthuleng ah hmuh ding a tam zet.

Ming Hrinkumpi san neta lam nunthuleng ah nuncan ziaza mawi lam qhangso ding ih forhfial thapeknak lam ngan mi tla hmuh ding an um. Tuluk cindan ah te le fa in nu le pa cu pathian te tluk ih qihzah upat ding a si ruangah nunthuleng nganthiam pawl khal in cumi cu an thupitter zet, an sunhsak zet ih an ngan lang tam cuang. Cumi ihsin pasal nundan mawi, nupi nundan mawi le venghnen rualpi laina lak ih umdan mawi pawl tla tarlang in nunzirhnak tla an ngan. Siangpahrang qihzah upat ding thu khal an ngan. Siangpahrang le a vuavang pawl ih hnuaisiah nambehnak cu an dodal, an soisel nasa nan rampi a kuaidarhlonak ding ah ram mipi pawl in dan le dun, cin le dan an thlun theinak ding ih kaihruaitu nganca tivek tla nunthuleng sung ah an telh qheu.

Calai Dangdang

Nunthuleng a qhansoh lai ah thuanthucawn khal a cerh thar sal ve. Nunthuleng sung ih thuhla pawl an danglam vivo rual in thlungdar awnmawi khal a qhangso sinsin ve. Cumi cu thuanthucawn qhangsotertu a si.

Ming Hrinkumpi san thuanthucawn ngantu pawl cun Yuan Hrinkumpi san thuanthucawn ngantu pawl ih tidan thlun phah in thuanthucawn a qhansoh vivo theinak ding ah an zuam. Khawte lam thuanthu le Sansiarnak nunthuleng sirhsan lawng duhtawk nawn lo in thuanthu dangdang tla an phuah suak vivo. Curuangah an thuanthucawn rim le hang khal a danglam vivo ih, zalen zet ih thu an ruah-relnak zar ah a tlamtling vivo fawn.

Curuangah zabi 16 laili hrawng ah ram mipi pawl lak ih minung canvo bangrannak a len theinak ding tumtahnak nei thuanthucawn, thuanthule sansiarnak sung ih tel lo a sanzul mi hminthang pawl thuhla ngan mi thuanthucawn, nunau pawl khal mipa vek in canvo bangrep an ngah a qul thu ngan mi thuanthucawn tivek pawl an run ngan. Hitivek qhansohnak hmuihmel a langh rero lai ah calai minung qhenkhat cu hlan lai tidan ta rori a thluntu tla an rak um. Cu pawl cu Ming Hrinkumpi san thiamzung thiam pawl in an dokalh hai (Feng Yuan-chun – kawhhmuh zo).

Thuanthucawn a lar ruangah awnmawi lam a qhangso nan biazai cu dung ne a khor deuh a bang. Tang le Sung Hrinkumpi san lai vek in bezaiu ropi an suak lemlo. Nunthuleng le thuanthucawn cu zatlang mipi hringnun thawi’ an pehzomawk lai ah biazai cu siangpahrang inn sung ih mithiam, cathiam pawl hman mi thilri pakhat fang ah a cang in a lang. Hmansehla bezaipi pawl ih bezai pawl cu mipi pawl in an duh in an ngaina ve zet ti a si.

1369 a Ming Hrinkumpi dintu siangpahrang in Yuan Hrinkumpi sansiarnak ngan ding in thupek a suah. Curuangah sanphung mithiam pawl in an ngan. An hotu lephei cun Tuluk qong awsuahdan, siardan dictionary tla a tuah.

Zabi 15 tir lam ah mifim mithiam tampi qangkhawm pawl in Yung Lo Ta Tien timi thukimbu an suah. Cui thukimbu cu hohatu panga, somdawltu 20, mithiam 2169 in kum thum sung an quan mi ih rahsuah a si. Cahmai 500,000 a um ding tiah an zum. Cahmai a tam ih sutsuahnak sumpai senso a khuntuk ding ruangah an susuak thei lo. Lehhnu ahcun cahmai 20,000 tiang an susuak. A sutsuah mi cu Bejing khawlipi, Han-lin College ah an run kilkhawi. An kilkhawi thei lo ih tangta mi cu Ming Hrinkumpi san ah a rak kangral thluh zo ti a si. 1900 kum ih Han-lin College a kangh lala ruangah a tang sun thukimbu khal vutcam ah an cang. Cui cabu belcawng tete pawl cu hlan lai cabu khawlkhawmtu pawl kut ah a um.

1578 kum ah Li Shih-chen timi mifim pa in sii thuhla dictionary a tuah. A tuah sung hi kum 18 a rei ih 1596 kum ah a qheh. Cui cabu ah thil nung le nung lo pawl, le taksa ruangpum thuhla pawl cu thingbel zuksutnak thawi’ su in zuk 1,000 lenglo thawn a tarlang. Zabi 17 laifang hrawng ah Hsu Kuang-chi timi in Khristian missionary pawl hnen ihsin theihfimnak phunphun a zir hnu ah nitlaklam minung pawl ih tlolakphung (astrology) thiamnak le siarkop (mathematics) thiamnak thuhla cabu a ngan. 1640 ah cu pai’ ngan mi thotho thlaicindan cabu cu sutsuah a si (H. A. Giles – kawhhmuh zo).