Tuluk Calai Romual 9 (Ching San Calai)

Tuluk Calai Romual

Bung 9

Ching San Calai

Ming Hrinkumpi san a cem kum, 1644, ah Ching Hrinkumpi an dinh. European sanphung mithiam pawl in Ching Hrinkumpi hi Manchu Hrinkumpi tiah an ko. Asinan himi hi anmah Tuluk pawl ih kawhdan a si lo. Ching timi cu thianghlim tican a si. Ching Hrinkumpi hi 1911 tiang a awh ruangah Tuluk Hrinkumpi ahcun a awh rei pawl tak a si.

Himi san ah cahram, essay le biazai an qhangso tuk lemlo. Nunthuleng le thuanthucawn lawngte tlamtlin lam an pan so vivo.

Ching san nunthuleng ah Pu Sung-ling (AD 1640 – 1715) ih ‘Mangbangza Thuanthu pawl’ timi hi a hmin a thang zet. A thuanthu pawl cu minung khawvel lenglam ih um khuavang khawvel le muthla khawvel thuhla an si. Cu pawl thawi pehpar in mangbang khawruahhar za minung thuhla pawl tla a telh ve. Minung thuhla siseh, muthla thuhla siseh, a ngan tikah a hmuitin mi cu minung hrinnun khawvel lam an hoi qheh thotho. Siangpahrang duh-am zet riantu quantu ding hrilnak hrangih tuah mi camibuai pawl, ram mipi pawl retheih zonzaih an tuar thu, nunau pawl zohniam le zohsiat an ton thu, innsang ah duhdawtnak dik a um a thupitbik thu, cin le dan hlun le rop pawl hlon hloh an qul thu tivek zatlang nun thuhla pawl a tarlang.

‘Kharbawk’ timi nunthuleng ah Pu Sung-ling in dinhmun sang le sinak dinhmun qha nei pawl ih kharbawk sualawkter thuhla kha hnihsuak um za boruak ihsin qahsuakza boruak ih thleng ding in a tarlang thiam. A thuanthu tlangpi cu hitin a si.

Siangpahrang riantu a si mi sinak dinhmun sang tawk ve zet pa pakhat in kharbawk sualawkter puai tintei’ nehnak co thei ringring ‘kharbawk pacang qha’ a nei. Cui kharbawk cu a fapa in nauhak ti fam cu a rak leh pi ih a thihter pang. Cutikah a fapa te cun kharbawk thuhla ih a pai’ thinheng ol zia thei in a qih ih tikhur sungah a dawp that. Kharbawk neitu pa cu a kharbawk thih thu a theih tikah a tir ahcun a thin a heng nasa nan, a fapa a thih thu a theih tikah a sir aw zet sal. A thitu a fapa cu a pai’ kharbawk ah a hung cang sal ih kharbawk sualawkternak puai tinte’n a pa cu nehsak ringring. Curuangah a pa khal cu milian pakhat ah a cang.

Himi nunthuleng ahhin a ngantu in dinhmun sang neitu pawl in thil awm le mawi a si maw ti khal ruat lo in nomcemnak an dawi ruangih zaran mipi an retheih zonzaih  phah thluh thu cu a deusiah zawwng in ralrin-theihternak a tuah (Feng Yuan-chun – kawhhmuh zo).

Thuanthu dang pakhat ahcun hitin a um.

Phungki Tlawng hotu phungki pakhat in nau mipa pakhat a nei.  Cui a naupa cu a hnuk cat zik khop in a na ih, a vung molhmeh. Cutikah hremhmun (mithikhua) milai pawl in lung molh pa cu hremhmun siangpahrang hmai ah an fehpi. Hremhmun siangpahrang cun mi thar rung thleng cu a rak cekfel tikah hremhmun thleng tlak a si hrih lo ti a hmu. Curuangah minung khua le ram ih kir sal ding in a dawisuak.

Cutikah hremhmun ihsi kir sal ding pa cun a remcan lai ah hremhmun ka fang kual ta ding a ti ih, hremhmun milai pakhat bomnak thawn hremhmun cu a fang kual. An lamzin ah phungki pakhat hrem a tuar rero lai an va hmu. Hremhmun milai pawl cun phungkipai’ kepharh tlunlam cu an vit tlangh ih hri an thul hnu ah phungkipa cu a linglet in an thlai. Minungpa cun a vun zoh fiang tikah a u a rak si. Curuangah hremhmun milai pawl a sutfiang hai. Hremhmun milai pawl cun cui phungki deu pa cun mithiang pawl hrangah minung pawl in an pek mi sum pai hmang in phe a lek tiah sual an phurh.

Phungkipai’ nau cu hremhmun ihsi minung ram a hung thlen tikah a u ih hnenah a feh lohli. A u phungki cu a kepharh tlunlam ah hmasia a qo ih a ke cu vanlam ah tung so in natnak nasa zet a rak tuar kha a va hmu. A naupa in a u cu hremhmun ih a hmuh thu a sim tikah a u cu a nun sir aw in lamzin dik a zawh sal. Cutikah a hmasia kha cu a dam sal ve (H. A. Giles – kawhhmuh zo).

San Remhtu Nunthuleng Pahnih

Bing Ralbuai (1840) thlen hlan Ching Hrinkumpi san cu calai qhansoh lai fang a si kan ti thei. Hrinkumpi siangpahrang K’ang His (AD 1662 – 1722) cun rampi ih remdaihnak a um tuk lo cing in, ram mipi lainat duhdawtnak thinlung thawn amah le mah tenren aw zet in ram a uk ih, cumi ruangah Tuluk rampi cu a tungding aw qha thei sal. Cutikah calai qhansohnak hrangah qhate’n quan a theih thlang. Mithiam pawl komkhawm aw in Tuluk Dictionary cabu, bu kop 44 um rotling cabu, bu kop 36 um mi rotling cabu, bu kop 44 um mi thukimbu, bu kop 1628 um mi zuk tel thukimbu tivek pawl a tuahter.

Cui siangpahrang a thih hnu ah a fapa Yung Cheng (AD 1723 – 1735) in a pai’ tohkham a run luah. Anih khal in a pai’ rak tuahter mi zirhawknak nganca pawl kha mipi tamsawn theihthiam theih ding in a cekfelter sal. Yung Cheng a thih tikah a fapa Ch’ien Lung in siangpahrang a run quan. Siangpahrang Ch’ien Lung cun amah rori ih hohanak thawn minung sanphung le calai sanphung sungih cabu le calai thupi hmuahhmuah hawlsuak sal in rotling calai, sanphung, khawruahphung, rotling calai tlangpi tivek ih qhen in mithiampawl a nganter ih, a kilkhawiter hai. Cui hnaquan cu Yung Cheng a lal lai ihsin an quan thok mi a si ih, Ch’ien Lung ih lal san 1790 kum ah an qheh. Ch’ien Lung mah khal bezai le awnmawi phuah le sak ngaina mi a si (H. A. Giles – kawhhmuh zo).

Hitivek in siangpahrang pawl rori in calai qhansohnak hmaihruai le thapek an thiam ruangah nunthuleng lawng si lo in biazai khal a hung tlamtling so deuh vivo. Cui san lai Tuluk calai ih nunthuleng cungcuang pahnih cu ‘Mithiampawl’ (The Scholars) le Pindan Sen Zanmang (Hung Lou Meng or The Dream of the Red Chamber) timi an si. ‘Mithiampawl’ cu Wu Ching-tzu ih ngan mi a si. Himi nunthuleng ih hmuitin mi cu siangpahrang vuavang pawl ih nuncan qhatlonak le nungcang qha lo pawl a ongter qheu tu siangpahrang riantu hrilnak camibuai kalhmang ih sisualnak soisel le simsiat ding kha a si. Cumi ssan ah siangpahrang riantu hrilnak camibuai ong pawl cu Mifimthiam timi hmin cungcuang putter in sinak dinhmun sang zetzet quanter an si. Asinan camibuai cektupawl ih nuncan hlohthlau ruangah cui mifimthiam sinak hmin cu sumpai ih lei khal a theih.

Cutivek ih siangpahrang riantu rung cang pawl cun an sinak dinhmun ngahnak ding ih an senso zat sumpai ngah sal ding in mi rethei zonzai pawl ih sumpai an khong, sumpai  an kuanter qheu. Cumi thuhla cu nunthuleng ngantu in a phosuah duh ruangah hitin a ngan.

“Sum in cawih hnik aw,”

“Ziangah maw?”

“Camibuai ong lethmat lei ih siangpahrang riantu quan ka duh ruangah,”

“Siangpahrang riantu quan cun qhathnemnak a nei mawsi?”

“Siangpahrang riantu kan quan ahcun mi rethei zonzai pawl kan hrem thei, kan cawh thei, kan cum thei.”

Himi hi leiram nei mi-uk pawl ih nungcang le cetcangh dan dodal qhiatbalnak a si tiah tui san calai fakseltu pawl in an fak (Feng Yuan-chun – kawhhmuh zo).

Hung Lou Meng nunthuleng hi mi pahnih in an ngan ti a si. A hmaisa lam bung 80 tiang cu Tso Hsueh-chin (AD 1715 – 1763) in a ngan. 1791 kum ah Kao O timi pa in bung 40 a run belhsah leh. An sutsuah lai ah bung zate’n an komkhawm ih bu kop 24 ah qhen in an suah. Cahmai 4000 hrawng a um. Himi nunthuleng hi European calai mithiam pawl in nitlaklam nunthuleng pawl lak ih qhabik pawl dinhmun a tluk ve tiah an fak hai (H. A. Giles – kawhhmuh zo). 

Hung Lou Meng nunthuleng hi kum za khat sung hrawng huham le ropitnak nei dahtu siangpahrang ih khawnbawl innsang an tluksiat dan thuhla ngan mi a si. Nunthuleng sung ih um mi Chi sungkua cu sungkhat laina tam zet nei, ni tin innsang hnaquan nei tam zet, hnahnok thei zet an si. An sungkua ih mipa pawl cu nungcang qha lo hlir an si. An sungkaw huham a qhat vang lai ah tlaksiatnak ding horkuam pi an tong.

Cangtubik (main character) a si mi Pao-yu cu hmailam caan hrangih ruahsan ding um zet mi a si ih, an innsang hrinhnam le ro run cotu ding ah an zate’n an ruahsan mi a si. A suah lai ah huham nei cia mi lunghring hmawm phah ih suak a si hlei ah a thluak a qhat zet ruangah a pi in a duh a zulh, a duat zet. A pa in nun a simh zik hman ah a pi in a dawn. Cutin Pao-yu cu Confucius ih zirh mi nuncan ziaza qha, nundan mawi thawn nung lo in, a unau nunau pawl, nunau hlothlau pawl le sal nunau pawl tivek thawn nuamcen in a nung qheu. A unu pakhat cu siangpahrang in a la ih siangpahrang nupisun ah a cang. An inn ih a unu a ra len zik tikah an hmuan cu ropi zet in an cei qheu.

Pao-yu ih pi in Tai-yu timi nu le pa nein awn lo nauhak nu pakhat a cawm. Pao-yu in Tai-yu cu a duhdawt zet. An thinlung khal a hmuhawk zet ruangah a rei hlan ah thungai thlak in an ngai aw. Himi sung ah an sal pawl, leilettu pawl in vansiat an tong ih, an thi, an hlo. Netabik ahcun cui an hnaquantu le sal pawl ih harsat tonnak cu an sungkaw pawl ih sualralnak, midang thisen zuk an hmannak ruangah a si ti Pao-yu in a hmusuak. Tai-yu a duhdawtnak, le mi rethei zonzai a si mi an sal rual pawl par ih zangfah lainatnak a neih mi pawl cu an innsang ih herkualdan le umtudan thawn a kawkalh aw thlang.

Neta lam ah Pao-yu cu a sungkaw pawl in anmai sungkhat naivai fala pakhat thawn neihawkter an um. Cutikah Tai-yu cu lung kuai in a thi. Pao-yu cun a nu le pai thu thlun in siangpahrang riantu hrilnak camibuai a va phi ih, a ong nan nupi neih cu duh lo in a tlansuak ih phungki ah a lut. Cangantu neta Kao O in Pao-yu le Tai-yu cu a coawkter lo nan Chi innsang cu siatral lo in nuam zet ih an rung nun thu a ngan. Himi zawn cu cangantu hmaisa ih tumtah mi thawwn a kalh aw tiah mithiam pawl in an ti (Mya Than Tint).

Hung Lou Meng nunthuleng ngantu a fakumnak cu cangtu zali hrawng ih mizia pawl tlamtling zet ih a pholangh thei mi hi a si. Cuihlei ah ziaza thi lawnglawng ngan an thiam san ah ziaza nung hmang ih nunthuleng a rak ngan thiam hi a mak zet. Ziaza thi timi cu cangtu qha pawl kha a cem tiang in soisel ding um lo ih qha tluansuak, cangtu sia pawl kha a cem tiang in fak ding um lo ih se tluansuak tivek khi a si. Nuncan ziaza thlengh-awknak um lo cangtu tarlangh a si tikah ziaza thi ti a si. Ziaza thi ih tlaksamnak cu a leng minung khawvel taktak ah cuvek an um dah lo mi khi a si. Minung ah qha ringring, se ringring timi ngai hi um taktak a rak har.

Hung Lou Meng nunthuleng hi a lar tuk lawmam ruangah lehhnu kum tampi tiang in cangantu tam zet in an run cawng ih, a peh tla an run ngan nasa. Hmansehla cu pawl cun Hung Lou Meng cu an run tluk ban hai nawn lo tiah mithiam pawl in an sim. Himi nunthuleng hi leiram neitu pawl in an lalnak an lak pawr laifang ah an siatralnak ding rak simciatu le an siatral duh tu, a hnak ih qha mi ukawkdan le cindan kalhmang rak thlirtu le rak hmuaktu ih thinlung kha nunthuleng pianhmang thawi’ tarlang mi a si.