Tuluk Calai Romual 5 (Tang San Calai - Biazai)

Tuluk Calai Romual

Bung 5

Tang San Calai

 

Tuluk calai sanphung ah zabi paruk cem zawng, Tuluk ram an komkhawmawk sal san ihsin zabi 14 lailak, Mongol miphun pawl ih Yuan Hrinkumpi san a cem tiang, kum 800 sung hrawng hi rotling calai qhansoh caan dotlinak a si an ti. Cui kum 800 lai cu kan qhen bet asile 581-618 karlak hi Sui (Suh-ih ti’n siar aw) Hrinkumpi san, 618-907 karlak hi Tang Hrinkumpi san, 907-960 karlak hi Hrinkumpi Panga san, 960-1127 karlak hi Saklam Sung Hrinkumpi san, 1127-1368 karlak hi Yuan Hrinkumpi san tivek in qhen a theih. Sui Hrinkumpi san ah a hlan ih qum suk biazai khawvel khal a hung qhangso sal ti a si. Himi hi Hsueh Tao-heng tivek bezaipu pawl ih zuamnak ruangah a si.

Sui Hrinkumpi a cem zik zawng ah Fu I (AD 554 – 639) timi sanphung ngantu mithiam a suak ih, Tang Hrinkumpi an dinh caan ah a hmin a thang. Cu bang in zabi paruk le pasarih karlak ih mi lar Wang Chi cun Sui Hrinkumpi ihsin Tang Hrinkumpi ih a thlengawk lai san ah thutluang le biazai a rak ngan. A pahnih in a kut an mawi zet ti a si. Wang Chi cu zu a duhtuk ruangah zu pham bezaipu ti’n an ko ih a hmin a sia. Asinan a bezai pawl cu hnihsuak thuhla thawn an khat.

Sui san cem zawng AD 605 ih siangpahrang quantu Yang Ti in mithiam za khat hrawng ko khawm in rotling cabu, siivai cabu le cabu dang pawl tla zohfelnak, remhqhatnak tuahter mi siseh, ngansuahter mi siseh, a nei hai. AD 606 kum ah calai phunphun camibuai phun khat an tuah thu hminsin mi khal a um (H. A. Giles – kawhhmuh zo).

Tang San Biazai

Tang Hrinkumpi san hi 618 ihsin 907 kum tiang a si. Himi san hi ram a qhat lai, remdaihnak a len lai a si. Nunphung khal a qhangso zet. Tuluk sanphung ih san cungcuang zet pakhat a si.

Tang san tir lam ah bezai kalhmang phunhphun an hung suak. Bezai tampi an ngan. Ziangtluk in an ngan tam ti a si le 1707 kum ah Tang san bezai pawl khongkhawm h cabu an suah tikah bezai fing 48,900 an khong khawm ih, a bu in in bu 900 ah an suah. Cumi bu buqhen kop 30 ah an qhen ti a si.

Himi san a thok tir hrawng ah Wang Po (AD 648 – 676) ih hoha mi bezaipu pali an suak. Wang Po cu kum ruk a ti ihsin bezai a phuah thok ti a si. Cui bezaipu pawl cun bezai kalhmang thar khal an sersuak. An phuah mi thuhla khal qha sinsin ding in nazate’n an zuam.

Himi dungzul in bezaipu a tor le seng an rung suak hai. Cu pawl lak ah Wang Wei, Li Po lole Li Tai-po, le Tu Fu pawl hi an lar cuang. Wang Wei (AD 699 – 759) cu hna phunzakip quan thiam a si. A tir ah sibawi a quan. Lehhnu ah siangpahrang a rian. Asinan a bang sal ih bezai phuah in amahte a um huahhi. Zuk tla a suai. Lem tla a kher. A suai mi zuk pakhat cu bezai fing khat, a bezai fing khat cu suaizuk pakhat, an si cih hluahhlo tiah neta lam mithiam pawl in an fak.

Li Po (AD 701 – 762) cu Tuluk calai sanphung ah bezaipu ropi pakhat dinhmun ih ngankhum mi a si. Li Po ih san lai Tuluk ram ahhin Tartars miphun ralbawi pi An Lu-shan ral a tho ih Tang Hrinkumpi uknak cu a qawnqai vivo. Cui ralthawhnak cu Li Po ih hringnun thawn tla a pehpar aw ve.

Kumpi Ming Huang in Ch’ang An khawpi ihsin Tuluk kumpiram cu 712 ihsin 756 tiang a uk. Cui kumpi cun bezaipu le thiamzungpu (artist) pawl tha a pe in a cawisang zet. Asinan kum 60 a luan tikah Yang Kuei Fei timi siangpahrang inn sung hnaquantu nu pkhat kha a hmei ah a lak. Tuluk sanphung ah Yang Kuei Fei hi siangpahrang ih mo a si thu an ngan. Hivek ih siangpahrang thinlung a buai lai ah An Lu-shan hi siangpahrang riantu quan in Yang Kuei Fei thawn an nel aw hrethro vivo. Yang Kuei Fei ih dilsaknak in ralbawi ah a hung cang. Cuihnu ah An Lu-shan in lalnak cuh a tum.

Cui thu cu siangpahrang ih milai pawl in an sim nan siangpahrang cun a zum lo. Curuangah An Lu-shan ral a thawh ngaingai tikah Kumpi khal cu Szechuan ramkulh ah a tlansuah a qul phah. Hiti ih an tlan phah, lamzin ah Yang Kuei Fei cu a thah (C. P. Fitzgerald – kawhhmuh zo). Himi sanphung hi kan rel lai ding mi bezaipu Po Chu-Yi in bezai ah a phuah. Himi sirhsan in nunthuleng le thuanthucawn a phunphun an rung suak fawn. Szechuan Opera timi puaipi nikhua ah cui thuanthucawn cu an cang qheu.

Bezaipu Li Po hi Szechuan ramkulh ih suak a si. A no lai ah tluangzakip hrawng in Confucius cabu pawl a zir nan a di a riam thei lo. Curuangah Lao Tzu ih cabu pawl zir phah in ramlak ah a ceng dah. Lehhnu ih Shantung ramkulh a thlen tikah rualpiza thawi’ um khawm in bezai a phuah. Cuti ih a um phah in bezaipu Tu Fu thawn rualpi qha ah an cang.

AD 742 ah siangpahrang cennak khawlipi a thleng ih siangpahrang riantu bezaipu a quan. Asinan a rei hlan ah siangpahrang ih thinhengnak a par ih a thlen ruangah khawlipi ihsin a suak ih Yung ramkulh Siangpahrangfa (Prince of Yung) a rian. Himi caan ah Kumpi Ming Huang in Yung ramkulh Siangpahrangfa cu a ringhlel ih a thah tikah, Li Po khal a nun a hloh leuleu. A rak tuahqhatnak cing ringring tu ralbawi pakhat ih bomnak thawn thih-hrem daantatnak ihsin a luat nerno. Asinan ram ihsi dawisuah cu a tuar. Ram dang ih a va um lai ah rampi a tluaksiat sal ruangah a ra tlung sal. A sungkhat pakhat thawn an um tlang ih cui hmun ah a thi.

Bezaipu Tu Fu in Li Po a cepohnak ah, “Zu hai khat, bezai fing khat’ tiah bezai a rak phuah (C. P. Fitzgerald – kawhhmuh zo). Vei hnih vei khat ah siangpahrang in bezai phuah ding in cop le cilh ih a fial caan khal ah zu ri mawngseng phah cun a phuahsuak lohli thei mei. A thluak a cak zet ih ziangvek thuhla le ziangvek kalhmang khal a harsat lo. Siangpahrang riantu bezaipu a sin an siangpahrang vuavang pawl khal a ret thupi lemlo. Ram mipi thawn a pehpar aw mi thuhla lawng a ngaihven in a phuah qheu. Hnihsuak sai thiam zet a si ih, hringnun khawvel lainat zawnruahnak lungput a neih ruangah a bezai pawl cu mipi in an duh thei zet.

Tuluk calai sanphung ah Tang Hrinkumpi san hi Tuluk Calai Sui San (Golden Age) tiah an ko. A hleice in Biazai Sui San ti theih a si. Tuluk sanphung mithiam pakhat cun Tang Hrinkumpi san ah, “Milai tapoh cu bezaipu hlir an si,” a rak ti hngehnge. Li Po hi tui san mit ih kan thlir asile a bezai pawl cu French bezaipu Francois Villon, Persian  bezaipu Omar Khayyam, le German bezaipu Heinz pawl komkhawm mi vek a si an ti (Mya Than Tint). Li Po ih bezai fing khat cu a hnuai ihta hi a si.

Pangpar lakah zupi bengh in

Mahte’n zu thlum dawk ing khaw

Zo dang um lo, keimahte lawng

Zuhai thlir in thlapa ka ko

Ka phenthlem run ko suak aw ti’n.

Kan rualvah thum, nuam tlang uhsi.

Eheu! Thlapa cu a in thiam ve ual lo.

Ka phenthlam khal ka dung thlun in

Lawng rialrial in i pawk a si hi.

Ziangkha siseh, tu hrih ahcun

Qhaltir cem tiang nomcenh pi ding

Ka rual qha le laina an si.

Zaihla ka sak ah Thlapa’n tha i pe

Laamcang thawh in ka zaa ka phar

Ka phenthlam khal in i rak hler ve

Ka lung a molh hlan sung cu

Ka tual lenpi pawl si hai e.

Cuihnu ahcun kei ka ri thlang.

Kan pathum khal kan qhen aw hai.

Ngaina aw ton ih lentlangnak hi

Kumkhua a hmun thei pei maw

Si-ar tivapi hun cuan phah in

Zalam tluan saupi cu

Vun cuan hrih lai ing e.

Li Po ih bezai pawl cu an hlim-um in an zangkhai thei zet ruangah nitlaklam bezaipu pawl in an ngaina ngaingai.

Khatlam ah, Tuluk calai mithiam pawl cun Tu Fu (AD 712 – 770) hi rotling calai relbawltu, relbawldan thiam dinhmun ih thlir in an duh, an ngaisang deuh. Tu Fu hi kum sarih a ti ihsin bezai a phuah thok. Asinan biazai lawng thungaithlak ih an sutnak camibuai ih a sun ruangah a no lai ah dinhmun (hnaquan) a ngah lo. Camibuai a sunnak sanh hi cu bang lai ih thuneitu pawl in ei-thup an hmantuk ruangah a si. Kum 40 a luan hnu lawng ah ralthuam khawlnak inn ah hnaquan pakhat te a ngah ve. Asinan cumi khal cu An Lu-shan ral a thawh laifang thawi’ an tonawk ngelcel ruangah riahse zet in a hnaquan cu a bansanh ih Szechuan ramkulh ah zonzai siaqha zet in a um.

Tang Hrinkumpi huham thuneihnak a ngalngang (thazang nei nawn lo in a corcau) caan thawi’ a san a rualawk ruangah cui san thil umtudan cu thuk zet in a luhcilh thei ih, cumi pawl cu bezai ah a phuah qheu. A bezai pawl cu ram sung ral a thawh ruangih tih-hloh an ton thuhla, uktu le bawi pawl in hranhram ih mipi an sor thu, ralkap khonkhawm ruangih nutar le patar pawl harsatnak an ton thu, Tuluk sanphung hmaisa pawl ih rampi a rak hnianghnar caan le remdaihnak a len caan kha zohqhim in an san siava hi an tuahremh a qul thu tivek pawl an si (Feng Yuan-chun – kawhhmuh zo).

Hiti vek ih hmailam caan qha ruahsantu bezaipu ropi Tu Fu cu a pumpi khopkham ti le rawl hman ngah lo in, khual a tlawnnak long sung ah a nunnak a liam ta. Tuini tiang ih an hmuhsuah mi a bezai hi fing 1400 lenglo a si. An Lu-shan ral a thawh lai hrawng ih a ngan mi bezai pawl an qhabik tiah mithiam pawl in an faksel. Tu Fu ih kutsuak pawl hi biazai pianhmang thawi ngan mi sanphung an si ti tiang in mithiam pawl in an sim. Cuihlei ah Tu Fu hi Tuluk bezaipu lakih siangpahrang le amah riantu pawl soisel hmaisabik tu ti theih khal a si (Mya Than Tint – kawhhmuh zo).

AD 750 kum ihsin Tuluk thutluang cu rotling calai pawl tharthawhsalnak ihsin a qhangso sinsin. Hitivek ih tharthawhsalnak ah a hohatu minung pahnih cu Han Yu (AD 768 – 824) le Liu Tsung-yuan (AD 773 – 819) an si. Annih pahnih hi, calai tuahremh-nak thawn pehpar in, Confucius ih rotling nganca pawl upat ding, calai thawn nuncan ziaza remhqhatnak tundin forhfial ding, Ramkulh pawl Doawknak Caanbi ihsin Han Hrinkumpi san tiang ih suak mi calai pawl hliakhlai ih fimthiamnak hawl ding, tivek pawl ah an duhdan, hmuhdan a bangawk ruangah an pahnih qang kop in calai san thar pakhat an run tungding.

Han Yu cu biazai, cahram, khawruahphung kalhmang lam tivek ngantu, Confucius phungthlun ramkhellam mithiam pakhat a si. Guatama Buddha ih ruh-ro Tuluk ram ih phurh ding a el raungah ram ihsi dawisuah hremnak a tuar. Curuangah Kan Tung hmunram lam ah a cer ih cui khua le ram minung pawl in ziaza qha nei ih theihfimnak an ngah theinak ding ah a zirh hai.

Tar khuk-kha-suang a si hnu ah siangpahrang in a ko kir sal. A nganca pawl cu kalhmang fiangfel thianghlim zet le thinhengnak lam rong kai um lo lawlaw an si. Curuangah a calai rualpi Liu Tsung-yuan in Han Yu ih nganca cu a thianghlim tukih a nganca siar ding hman ah kut kholh fai in rimhmui hnih ta a qul a ti qheu. Han Yu a thih hnu kum 300 hrawng a rei tikah a rak cen dahnak Kan Tung ramkulh, Ch’ao-chou Fu khawte ah amah hngilhlonak biakbuuk cu khaw sung mipi pawl in an run sak (H. A. Giles – kawhhmuh zo).

Liu Tsung-yuan ih nganca khal relbawldan thianghlim zet hman mi an si ve. Asinan Han Yu tluk in a ral a qha lo. A kalhmang cu a hngetkhoh qha zet. Liu Tsung-yuan ih thutluang nganca ah Buddhist sakhua ih nun zirhhruainak hmelhmang an lang. Cui thu thawn pehpar in Confucius phungthlun Han Yu in a soisel tikah, Liu Tsung-yuan in Buddha ih thuphuansuah mi ah a cohlan zawng, a pomrem thei zawng ziangtivek in an tel timi simfiangnak thawn a let ve.

Asinan Liu Tsung-yuan ih hmin a than emem nak cu siangpahrang milai pawl ih mi an nambehnak, dik lo zet ih an nundan pawl a zokzet zawng, a ziau zawng ih a ngan mi deusiah nganca pawl ruangah a si. Liu Tsung-yuan a thih ih a ruak vuinak ah Han Yu in lungsiat thlak zet tleizun bezai a siar.