Tsavo ih Milai Dehtu Kiosa pawl
Amerika Dingkhawm Ram ih President hlun - mangbangza mi tlamtling - Theodore Roosevelt khal in “thilthleng kan hminsin ngah mi hmuahhmuah lakah Tsavo ih Milai Dehtu pawl ih thuhla hi cinken tlakbik an si hrih” ti’n a rak ngankhum dah. Sa picang peltu le African hmunram thar hawlsuaktu, Africa lala ih thah a tuartu, Selous khal in a hnuailam vekin a ngan:
“Ka theih le siar dah mi kiosa thuanthu lakah Tsavo ih Milai Dehtu pawl thuanthu tluk in reipi tiang mitthlam ah lang ruahro ding khop ih i tuah theitu an um hrih lo. Himi hi lungngai riahsiatnak rapthlak pawl thla tampi sung an darhkau vivo dan thuhla a si ih, thubuai cinfel thiamnak le tumruhnak ttha zet a neitu mi pakhat ih taimaknak lawng ih cemter leh mi a si.”
Hminsin tlak zet himi kiosa pawl hi ramsa lak ahcun danglamnak nei cungcuangbik khal an si men thei. Ziangahtile a san lai ih British Tlangsuakbu ah Tlangbawipi Marquis of Salisbury in, Uganda Tlangleng Zin tuah an ttheh lohli thei lo ruangih ngaidam a dilnak ah himi kiosa pawl hi thupi zet in a tarlang hai:
“Hnattuannak hmun ah milai dehtu pahnih an hung suak ih kan hnattuantu pawl lakih mi vanduaibik pawl ih tit le sa an ei ruangah hnattuan hmuahhmuah cu cawlh thluh a si. A netnak ahcun hnattuantu pawl cun thir hauhruang ih kulhbet an si lo ahcun zianghman kan ttuan nawn lo ding ti tiang in an ttang. Hivek boruak ahcun tlangleng zin tuah ding cu a har zet. Himi kiosa hrang pawl rehter theitu ding ramtawih huam kan hawl hmuh thei hlan cu kan hnattuan pawl nasa zet in an muangmuah a si.”
Tsavo ah Hna Ka Ttuan Thok
Mombasa khawpi ka thlen tikah harsatnak le buainak tampi tong ding in ka tiar aw cia. Ziangahtile hmunram nuam lo zet le hnam mawlmang pawl umnak hmun paltlang ih tlangleng zin tuahtu ding ka si. Engineering lam harsatnak phunphun, ni ling tuar tamtuk ruangih natnak le sikserh nat ruangih talbuainak pawl, ei-in le tidai harsatnak thleng thei mi pawl, cu ka ruat tel cia thluh. Asinan African nelrawn hin a hmunram ttihnungza ahhin keimah le ka hnattuantu pawl cu an lungawi aipuannak ding ah Van ihsi run thlak mi manna sang vekih in zohtu khawsia tawivak pahnih a rak nei timi cu a tak ih ka ton hlan ahcun rak ruat cia ngaihnak ka thei lo. An ttankhuarnak ih hmun ih Tsavo a hmangtu le tuini tiang in Tsavo hmunram cu a selam ih hminthang ding ih run tuah lanta tu khawse sualral pahnih hnenih raithawinak ah a cang mi mipum cazin karh vivo thawn cun harsatnak dang cu khaikhin tlak an si lo.
Uganda Tlangleng Zin thoknak a si mi Mombasa cu tum kung hnah parh siarsi pawl thawi’ thuam mawi mi, le Indian Tifinriat ih ti hlum in a tleuhfai mi Arab khawpi hlun a si. Africa khawhlum hmunram ih ka ra thlen hlan tiang ahcun, hitawk hmun hi tipikap thim khiamkhiam, vunnel hlir ih khat, lungto bibawk tam zet nak hmun, ni in a hnuai ih um mi hmuahhmuah ro le car thluh ko ih a satnak ding hmun a si ka rak zum. Asinan Mombasa ka hmuh vete’n thir dukdi khop in ka lung a hmui. Mit ih hmuhbannak hmuahhmuah cu thlairawl hring pawl in a khuh thluh ih, inn diphun rawn var tleu zukzo pawl cu ung kung sang zetzet le hai kung phardarh aw pawl lak ihsin a ra lang zekzo. Tum kung le baobab kung tumpipi ih hnah zam sialso pawl, an dunglam ihsin thim deuh riari ih um, thingkung tam zet an keuhnak tlangmual hring deldi pawl in an kulh mi zuk duhnungza le mawi zet ah a cang. Cui khawpi hlun cu ni tleu mawi zet in a thuam ih, a phenthlam cu a cangvai lo mi tifinriat sungah manglam thil men bang in a va lang riari.
Ka va thlen lai ahcun tlangleng zin zim cu tifinriat kap ihsin peng za le sawmthum hrawng a hlatnak Tsavo a ra thleng ciahciah. Hitawk hmun ahhin Kilimanjaro Tlang ih a um ringring mi vur pawl in an cawm mi tiva pakhat cu kan lamzin tuah ding mi tan zawng in a rung luang. Tiva cu horkuam thuk le kau zet ih laifang ihsin a rung luang ih, kum le can a rei zo ruangah a tiva vanglam khal a kau zet zo. Curuangah himi horkuam thukpi hrangah lilawn tuah a ttul. Kei cu himi lilawn don ding le Tsavo pengpi sungih engineer lam hna hmuahhmuah hrangah ttuanvo pek mi ka si.
Mombasa ih zarh malte ka um hnu in ka zunghrampi (headquaters) ah ka va feh. Tipikap ihsin peng kul maw, cuhnak ih luan deuh simaw cu tlangleng zin cu pangpar hmuan vek a si mi hramlak mawi zet lam pan in a feh so vivo. Tlangleng tukvirh ihsin a lenglam ka zoh tikah Mombasa ih thlirmual duhnungza pawl cu ka hmu thei vivo. Cui thlirmual mawi zet dunglam ahcun mit ih hmuhbannak tiang in Indian Tifinriat cu ni eng mawi zet hnuai ah a tleu surso. Asinan rei lo te ah ram umtudan cu a pumhlum in a thleng aw vuarvi. Tlangmual hring, mawi zet le thingkung sah zet pawl cun hramhri kung phur le thingkung tthanherh pawl umnak, hmun kilkawr le kerkawm tiangih a khuh thluhtu leivut sen remrem hlir ih khat mi nelrawn cu umhmun an kian. Unau hmelpalh ah Tsavo cu kan thleng. Nikhua a thim khuamkhi ruangah le hmun thar ih keimahte lawng ka um ruangah ka thinlung a rit tthungtthi. Cumi zan cu khualtlawng pakhat ih rak sak cia mi, luahlaitu nei lo, tumkung deuthlam ah ka riak. Tumkung deuthlam cu a tlu zikte ih, remh theih lo khop in a siat zo. Sangka hman a nei lo ih, ihkhun bi te ih ka it tik khal ah diphun pop ihsin arsi tleu serhso pawl ka hmu thei. Ka hmailam can ah ziangvek nun-thap tairialnak pawl in in hmuak ti ka thei mumal lo. Himi lai ahhin ei ding hawl in ramsa sualral pahnih an vaktawi rero ti rak thei sehla cun hahdam zet in ka ihthah thei ka zum hrot lo.
A thaizing cu ka umnak hmunram thar umtudan malte tal theih ka duh ruangah zingte’n ka tho. Deuthlam ihsin ka ra suah vete’n pahtlang theih lo hramlak sah zet in ka kimvel ihsin in kulh thluh ti ka hmu. Ka kiangnai ih tlangmual fatakte zim ah ka hung kai. Cutikah ka hmuh thei cin hramlak hmuahhmuah cu thingkung tthanherh niam tete pawl, hrampi sah zetzet, le “malte’n-i-hngak-hrih” hling kung pawl in an khuh thluh ti ka hmu. Thingkung le hrampi umlonak cu tlangleng zin tuahnak ding hrangih vat mi zin bitakte lawng a um a bang. Himi, hnah nei lo le var ruari deuh thingkung pawl umnak ramri cemnak nei lo ‘nyika’, asilole nelrawn cu ni in a sat tamtuk ruangih raam diadia hmel a pu. Ni ih sat ro remrem mi, sen deuh khuamkhi lungto tlangpawng pawl cu hramlak ahcun hla lo tete ah an um vivo ih, cumi cun himi hmunram thlir nuam lo zet hi, a leiram khal a ttha lo zet ti an langter. Nisuah-saklam hlapi ah cem ti nei lo ih a khang aw mi N’dungu Kham (kham hrap saupi) a um ih, thlanglam deng ahcun a tlang zim vur ih a khuh mi Kilimanjaro cu ka vun hmu ban nerno. Hitawk hmunram zia-umtertu pakhat te cu Tsavo in a hmin ih a hman ve mi hmin neitu tiva hi a si. Tsavo tiva hi cak zet ih luang mi tiva a si ih, a ti khal a dai ringring ih a tlan in a tlan thla vivo fawn. Tiva tidai tlan thla vivo hi Nisuahlam Africa hmunram ahcun thil danglam zet a si. Himi tiva kap ih thingkung hring pawl hnah pharh aw siarsi pawl cu a kel le bawr hlir a si mi thlirmual ninumza lak ahcun cawl hahdamnak pe ding ih hmuaktu ttha zet an si. Kiangkap umtudan tlangpi ka theih ngah hnu in ka deuthlam ah ka kir ih, himi hmunram dangdai ih cennak ding hrangah ka tim ka tuah thok. Ka thilri pawl kan phorh ih, ka “milai” pawl in mizan ka riahnak kiang, riahbuk tumbik thawn a hlatlonak, hmun ah ka riahbuk cu an pharh.
Tu ahcun tlangleng lamzin zim cu tiva ih nitlaklam kap a thleng ciah. Cutawk ahcun Indian kuli (coolies) a thawng tel le hnattuantu dang pawl in riahbuk an sam hai. Tlangleng zin cu a zamrang theibik ih ttheh a ttul ruangah hnattuantu khal tiva khatlam khatlam ah kan tthek aw ih, tiva cu a langtei’ tuah mi lilawn thawn kan palkai. Ka hnattuan thupibik cu tlangleng zawh ding mi lilawn hnget donsuah le Tsavo khatlam khatlam ah peng sawmthum veve tiang tlangleng zin tuah thluh ding a si. Curuangah ttuan a ttul mi pawl ka zohfel ih a ttul mi hnattuantu, bungrua le thilri pawl Kilindini ih kan zunghrampi ah ka cah. Africa khawmual, hitawk hmunram ih tualsung minung pawl cun thiamninglam hnattuan (technical work) cu zianghman an thiam lo. An lu ih thilri put bak cu ziang hnattuan hman an thiam lo a si bik. Curuangah kut-thiam-nei le hnattuantu tamsawn cu India ihsin kan hruai lut. Can rei lo te ah hnaquantu pawl le bungrua pawl an ra thleng ih, sobul le dirh-leeng awn pawl, thil vih awn le khen awn pawl, cu Tsavo pengpi sung ahcun aipuang zet in an thangkhawk ruahro.
Dehtuartu Hmaisabik
Vansiatthlak zet in kan lungawinak cun rei a daih lo. Kan hnattuan cu a sualralzawng le mi ti anhai zawng ih hnoksaktu a rung um. Tsavo ih ka umnak ni tam a liam hlan ah hnattuantu pakhat asilole pahnih cu mangbangza in an hlo ttheu ih, cu pawl cu an riahbuk ihsin kiosa in an thiar ih an ei tiah in sim. A tir ahcun cui thuhla cu ka ngaihsak hran lo. Mi vanduai pawl cu philhloh an tong a si sawn ka zum. Hnattuan taima zet an si ih, sumpai awmang tawk zet an khawl ngah ruangah, an mibur lak ih mi hrokhrawl tthenkhat in an paisa laksak duh in an thah a si sawn ding tiah ka ruat. Asinan cui’ a ka rinhlelhnak cu a dik lo zia a ra lang lohli.
Zing khat cu khaw van rual ah, ka riahbuk lam pan in mi pakhat a rung tlan ciamco ih, ka ‘jemadar’ pakhat a si mi Ungan Singh cu zan ah kiosa tumpi in a thiar hloh thu i rung sim. Ungan Singh cu Sikh miphun a si ih, mi ttha le cak a si. Ka rifle ka cuh lohli ih, cu pai’ thu rel cu a dik maw dik lo va zoh ding in ka va tlan. Asinan ka va thlen vete’n cui’ thuhla huat-um zet cu a dikzia fiang zet in ka va hmu. Vunnel lak ahcun kiosa keneh cu fiang zet in an lang ih, dehtuartui’ kedil an hnukawknak sulhnu cun kiosa in a thiarnak lam an kawhhmuh vivo. Cuihleiah hnattuantu pakaht cun thilthleng hmuahhmuah cu a rak hmu thluh ih, thiam zet le fiang zet in i sim.
“Bawipa, kei le jemadar cu kan riak tlang. Kiosa tumpi in kan riahbuk sangka ah a lu a run hruah lut lai ahcun kei cu ka rak tthanghoi ih jemadar cu a itthat. Ka kiangnai tuk ih kiosa tumpi ka hmuh tikah ka thinlung cu zupral thluh ih a cang khal ka cang thei lo. Keimah i zoh hmaisat hnu ah Ungan Singh a zoh sal. Pathian ih lainatnak zar ah na salpa keimah si lo in jemadar ih hngawng sawn a va keu. Vanduai tongtupa cu ‘Choro!’ (I thlah aw!) ti’n vei khat a au ih, kiosa hngawng tluan cu a kut thawn a vai rero. Asinan ramsa tumpi cun a ihkhun ihsin a hnuk thla ih riahbuk lenglam ah a thiar. Kei cu, raihbuk lenglam ih an sualbuaiawk awn rapthlak zet ngai phah in ka khong ttheuttheu thluh. Jemadar cun kiosa cu a sualbuai nasa. Asinan a hrangah canvo a um ding maw? Kiosa thawi’ sualawk cun tingaihnak a um ding sawm?”
Cui’ lungngaiza thuhla fiang zet ka theih hnu ah, sa rualral ih sulhnu thlun ding in ka pok cih. Rei lo te ah mi vanduai jemadar a rak einak hmun ka va thleng. Hitawk ahcun thil rapthlak cu amahte’n a pholang aw. Leilung cu thisen, titsa them tete pawl, ruh tum deuh pawl in an khuh thluh. Asinan a lu cu, pawpi ho a lutnak ong pahnih ti si lo ahcun, himte’n a um. Himi hi ka hmuh dah mi thil lakih ngaih um lo bik a si. An hnuhma pawl ihsin kiosa pahnih an um ti a fiang zet ih, mithi ruak cuh aw in an sual aw tla a bang. A taksa tang sun pawl cu a cang thei tawk in ka la khawm ih lungto penkhawm mi hnuai ah ka phum. Cumi ka tuah lai hmuahhmuah cu bese zet ih tuahmawh mi minung lu ttihnungza cun cat lo in i zoh ringring vek in ka thei. Ziangahtile a lu cu ka phum lo ih, riahbuk ih sibawi hnenah zohfel ding in ka pe. Ka kir hlan ah kiosa hnuhma cu tiva kap tluan ah khuimawcin ka thlun sal ta. Asinan lungto tamnak hmun ka thlen tikah an sulhnu ka hloh. Himi hi milai dehtu ka tonteh vei khatnak a si ih, cumi ihsi cun sa rualral pawl in cutawk hmunram an tibuai mi cu rehter tengteng ding in tumtahnak ka nei. Ka hmaiah ziangvek buaibainak in i rak hngak ti siseh, zangfahza Ungan Singh ih hualvan vek ttawm ve ding dinhmun ihsin tthimte tia fang ih ka luat ding thu siseh, ka thei cia mumal lo.
Cumi zan cu mual in liam santu jemadar ih riahbuk kiang ih thingkung pakhat ah ka to. Kiosa cu midang pakhat deh tum ih a rat sal ka beisei. Kuli mallai cu kiosa an ttih tuk ruangah ka tonak thingkung ih ra to ve in dil ih ka toter hai. Hnattuantu dang hmuahhmuah cu an riahbuk ah an riak thluh. Asinan zohman in sangka an ong nawn lo. Ka .303 rifle le 12-bore shotgun (lamnai kahnak meithal) ka keng. Pakhat ah rekpi (ball) ka thun ih, pakhattu ah cerek sawl ka thun. Ka sa bawhnak ih ka to hnu rei lo te ah kiosa pawl ih vanduainak phurtu huk awn a ra thleng nai deuhdeuh ih, sa rualral pawl phil ngah thei ding ka beiseinak cu a tam sinsin. Cu thluh ah an huk awn cu nazi pahnih sung a reh lawk. Himi hi awn-ai nei lo in an deh tum mi an pel can a si. Asinan vei le khat ah kan umnak ihsi peng hrek hrawng a hlatnak camp ihsin raak aw le vansanglam ih ttah aihram awn kan thei thutthi. Cumi ihsin kiosa cun cutawk riahbuk ah mi a deh zo ih, cumi zan ahcun hmuh le theih ding an um nawn lo ding ti kan thei cih.
A thaizing ah au-aw ring celcel kan theihnak hmun cu ka va zoh. Kiosa in Tlangleng Zin Zim Camp (Railhead Camp) ih um riahbuk pakhat a balsiat ih a sung ih rak itthattu mi vanduai a thiar hloh a rak si. Zan khat ka cawlh hnu ah, cui riahbuk kiang ih thingkung remcang ihsin kiosa cu ka bawh. Zan khawthim hnu ih peng hrek feh cu nuam ka ti lo zet. Asinan ka dung ah meifar vang zet kengtu ka minung pakhat in i thlun ruangah him tawk cun ka thei aw. Meifar vangtu cu me pakhat hruaitu in a thlun ve. Me cu ka tonak thingkung ahcun ka hreng. Kiosa in hnattuantu si lo in me sawn a deh duh pang ah ti ih ka hren mi a si. Ka to hnu rei lo te ah ruahhmaite a tla serso ih, a rei hlan ah ka taksa pum in ka ciar thluh ih, ka khua a sik fawn. Asinan kiosa kah remcang thei beisei in ka to ringring thotho. Hmansehla zanttim hrawng ah kiau-raak awn, ttah awn le thinlung zun nguahngo khop ih aihram awn ka thei ih, milai dehtu cun i hrial hrim in hmun pakhatkhat ah mi a deh ngah zo ti ka vun thei. Cumi ka theih lai ih ka lungawi lo natsat zia kha cu tu tiang in tthate’n ka cing ringring lai.
Himi can ahhin hnattuantu pawl ih camp cu hmun dangdang ah an darh aw. Curuangah kiosa pawl cu Tsavo tiva ih khatlam khatlam peng riat huap ah sam an cai thei. Zan khat hnu zan khat camp dangdang ih an tthawn vivo ruangah, an cangvaihnak ding hmun theih cia ding cu thil harsabik a si. Kan ruahmannak pawl cu maksak le mangbangza khop in an thei cia thei a bang. Curuangah ziangtluk ih ruahmannak ttha thawn kan bawhnak hmun ih ra ding in thlem rero khal sehla, cutawk hmun kherkher cu ziangmaw titi’n an hrial thiam ih, camp dang ih minung an va deh ttheu.
Cuihleiah in kulh thluhtu hramlak ro-car sah zetzet lakah sun ih anmah va hawl cu thil bangthlak luarkai a si ih, thil ttul o pi ttuan rero tluk rori a si. Tsavo kiangkap vek hramlak sah zet umnak hmun ahcun, a peltu hnakin pel mi ramsa cun canvo ttha hmuahhmuah a nei thluh. Ziangahtile a peltu cu ziangtluk in ralring khal sehla, can thupibik a thlen lai ah thinghnge ro simaw, thil pakhatkhat simaw, a kiak-awnter pang ahcun a pel mi hrangah theihternak au-aw a tuahsak tinak a si. Asinan cuti cing khal in ni khatkhat ah cun an relhnak hawlhmuh thei ka beisei lai thotho. Curuangah can awl ka neih mi hmuahhmuah cu hrampi lakah bokvak ih vahnak ah ka hmang thluh. Hivek hramlak thingkung hramkung hnoksak zet lakih ka feh lai ah, hnget zet ih i awktangtu “malte’n-i-hngak-hrih” hling pawl, ka meithal kengtu in i phelhsak ttul can tampi a um. Kiosa in mi an deh hnu ih an sulhnu ka zawt tik khal ah, tiva umnak tiang natnak nasa zet tuar phah ih ka dawi can an um. Asinan tiva thlen hnu cun an sulhnu ka hloh ttheu. Ziangahtile lungto a tam tuk ruangah an hnuhma a lang thei nawn ttheu lo. Kiosa pawl hin hitawk zawn hi an puk ih an kirsalnak ding zin ah khimkhuahte’n an rak hril a bang.
Himi kan talbuainak hmaisalam ahhin kiosa pawl hin an zanriah ding ih minung an dehtumnak ahhin an hlawhtling ringring lo timi rel ding ka neih ruangah, khatlam ahcun, ka lung a awi ve phah. Kan thahri zungzam siat thok tiang ih kan thinbangnak pawl zia-umtertu thilthleng pahnihkhat khal an um. Vei khat cu ‘bunniah’ (Indian sumdawng) pakhat hi zan siim hnu ah a laak to in khual a tlawng. Vei le khat ah, kiosa in a run zuanhnawh ih amah le a laak cu a run beng. Laak cu nasa zet in hriamhma a tuar. Kiosa cun sumdawngpa cu deh a tum. Asinan ziangtin simaw a kuttin pawl cu laak hngawng ih thlaih mi zinan dawng kawlawng pahnih ttawnnak hri lakah an awk tang aw. Kiosa cun a kut a lak zik tikah zinan dawng cu an awn ciamco ih, cumi a ttih ruangah a mei phir in hramlak ah a tlan hlo. Ttih le khur ih rak um ‘bunniah’ cu thawpi suah phah in thingkung naibik pakhat ah a va kai lohli. Tthia thlohthlo in zanvarte’n thingkung par ahcun a um.
Cumi thilthleng hnu rei lo te ah Themistocles Pappadimitrini timi Greek contractor khal mangbangza in a luat ve. Zan khat cu a riahbuk ah hnangam zet in a itthat hluahhlo. Culai ah a riahbuk sungah kiosa a rung lut ih, a ihphah ih a hman mi pher cu dir in a tlansuak sal. Hrothak zet ih tthangphawk mi a si nan, Greek pa cu a tuahmawh aw tuk lo ih, ttihtthaihnak siava hrawng lawng a tuar ah a cang. Asinan hi pa hin a lehhnu rei tuk lo ah vansiatnak lainat um zet a tong. Jilimanjaro pengpi ah rannung lei ding in a feh ih, a ra tlunlam ah tlangleng zin ih um mi pumpelh a zawh. Pumpelh a zawh lai ahcun ti hal tuar lo in a thi.
Thilthleng hnihsuak dang pakhat a um hrih. Riahbuk tumpi pakhat ah kuli hleili an riak tlang. Zan khat cu an riahbuk tlun ah kiosa vung khir in an riahbuk cu a bauh ih a vung lut ruangah an zate’n an tthangharh thluh. Ramsa sualral cun a ke pakhat thawn kuli pakhat ih liang a vun pal ngah ruangah, kuli cu bese zet in hriamhma a ngah. Asinan kiosa cu a manhlap tuk ruangah, cui kuli pa cu thiar lo in, riahbuk sungih rak um ve fangfai dip pakhat thiar in a tlansuak. Malte a va tlan hnu ah a thil ti sual a thei aw ih thinhngirtteu zet in a hlon sal.
Asinan himi pawl hi milai dehtu pawl ih ttuanrelnak hmaisalam lawng an si lai. Kan hmuh vivo lai ding vekin, netalam ahcun zianghman in an thin a thirter thei lo asilole a ttihtthaih thei nawn lo. Minung timi cu an rawl pangai ve menmen tluk in an ngainep thlang. Mi pakhat deh an tum hnuhnu cun ziangvek in rak humhim tum rero khal sehla an deh thotho. Hruangkulh sah zet siseh, sangka khar mi riahbuk siseh, hliau hluahhlo ih tih mi meisa thawi’ kulh mi siseh, an hna a thak lo. Meithal ih kah, hrinhronak au-aw, le meisa sertom tivek pawl cu an hnih a suak men a bang. An mi deh dan kalhmang a rura tuk ih, mi an pel thup dan pawl a fuh thei tuk ruangah, an hlawhtling ding ti a fiang thei tuk. Curuangah hnattuantu pawl cun ramsa ngaingai an si an zum nawn lo lawlaw. Kiosa pianhmang a nei mi khawsia an si an zum hnget.
Zanttim Doawknak
Himi can tiang ahcun riahbuk fatakte, a kiangkap ah humhimawknak hrangih kulhawknak zianghman um lo mi, ah ka riak lai. Cuvek ih um a rak ttihnunzia khal ka theithiam ngaingai hrih lo. Vei khat cu Tsavo ah siivailam zungbawi (medical officer) a si mi Dr. Rose cu siim hnu ah a ra thleng ih ka riahbuk ahcun ka rak mikhual. Zan lai ah ka riahbuk hrennak hripawl lak ih vak khuaukho awn thei in ka hung tthangharh. “Khatawk ah zo si um?” ti ih ka au ruangah Dr. Rose khal a tthang ve. Meifar ka vang cih ih va thlithlai ding in kan pahnih in kan suak. Asinan zianghman kan hmuh thei lo ruangah zing khawvan tiang thaw zet in kan itthat. A thaizing ah kan riahbuk rak helkual rero tu kiosa keneh pawl kan vun hmu ciah cu, ziangtin kan um ding ti vun ruat ve hman! Kan pahnih lakih pakhatkhat cu a rawl ih hman in tum ti cu a fiang. Asinan khir ding ih ttan a khuar lai ah riahbuk hrennak hri in a hnoksak ih, van tthat thilthu ah, cumi ttih in a tlan hlo sal.
Van tthat thilthu ih luat kan si ih, kan tonteh mi in ralrinak in pek vek in ka tthumawknak cu tiva ih khatlam ah ka tthawn cih ih, ka rualpi Dr. Brock thawn deuthlam pakhat ah kan um tlang. Dr. Brock cu Tsavo pengpi ih siivailam ttuanvo neitu a si. A deuthlam cu tumkau hnah le ko thawi’ sak mi a si ih, tiva nisuahnaklam, Uganda fehnak leeng zin hlun kiang ah a um. A deuthlam cu ‘boma’ asilole hling hruangkulh thawn a bial in kan kulh thluh. Hling hruangkulh cu a laifang khatlam le khatlam ih tah ih ttangphel sawmsarih hrawng a kau ih, ttha zet, sah zet, le sang zet in kan tuah. Kan bulpak siahhlawh pawl khal ‘boma’ sungah an um ih, zanvarte’n meisa hliau zet in kan tik ringring. Brock le kei cu siim lam ahcun thli dai duh ah a deuthlam verandah ah kan to ttheu. Asinan ziangtikah kiosa in ‘boma’ a run khir kan ding ih, kan theih man hlan ah kan hmai ah a rung thleng ding ti kan theih lo ruangah, kan thintharnak cu ca siar le ngan in kan thawi dam tum sawn a si bik. Curuangah lak olsam ah kan rifle kan ret cia ih, thinphannak mitmeng thawn meisa alh lenglam khawthim mepmep cu kan zoh leuhleuh ttheu. Vei hnihkhat cu kan hruangkulh kiang ah kiosa an ra thleng ti zinglam ah kan hmu sal ttheu. Vantthat thlak zet in a sunglam an rung lut thei dah lo.
Himi can ihsin hnattuantu pawl ih camp pawl khal hling hruangkulh in an kulh thlang. Cuti cing khal in kiosa pawl cun hling hruangkulh pakhatkhat cu an pahtlang thei ta thotho ih, zantin deuhthaw in minung pakhat cu thiarhloh an si ringring. Hnattuantu pakhatkhat ih hloh thu cu ka hnenah tuarhar khop ih tam in a ra thleng leuhleuh. Asinan tu hrih tiang ahcun Tsavo ih a tang lai mi Tlangleng Zin Zim Camp ih hnattuantu kuli pawl cun an hnattuanpi pawl ih thihnak rapthlak pawl cu an ngaihsak tuk hrih lo a bang. Himi Camp ahhin minung thawng hnih-thum hrawng cu hmun kaupi ah darh aw zelzel in an um. Milai dehtu pawl hin deh ding tampi an hril thei ruangah anmah kherkher a hrilnak ding canvo a mal zet ah an ruat a si ding tiah ka ruat. Asinan hmun hla deuh ih camp tam sawn an va tthawn ihsin, thil um dan cu a thleng aw. Kei cu minung za malte thawn, hnattuan thupi run ttheh thluh lawlaw ding in kan tang. A rung tang mi hnattuantu pawl cu hmun khat ih an riahkhawm fawn ruangah kiosa ih hmuitin mi hmun cu a langfiang deuhdeuh ih, taimak khal an suah deuhdeuh. Ttihphannak hlir ih an khah thluh ringring ruangah, ka hnenih cam hrih ding ah ka thlemtheinak thazang hmuahhmuah ka hmang. Cuti cing hman cun an cennak camp pawl ‘boma’ sah le sang zet in ttha zet ih an kulh ttheh hlan cu an hnattuan pawl cawlhsan hrih ka sian hnu lawng ah ka hawhtling. Hruangkulh sung ahcun zanvar in meisa an tik-alh thluh ih, zan-kiltu in thingkung remcang ih thlai mi hriak ttin (oil tin) paruk pawl awn sulhso ding in a khattawk ah a dir ttheu fawn. Zan-kiltu cun a sahimnak hmun, a riahbuk sungah to phah in hridai saupi thluah mi hriak ttin pawl cu a dir ttheu. Cui awn ttihzungza cu milai dehtu tihtthaihnak ih a ttangkai beisei in a khattawk in dirh-awn rero an si. Asinan, hivek damkhanawknak phunphun tuah hmansehla kiosa pawl cun an poisa lo ih, zan tin in mi pakhatkhat cu a riahbuk ihsi thiarhloh le ei a tuar ringring.
Tlangleng Zin Zim ih hnattuantu pawl an tthawn tikah an zato camp (hospital camp) cu an tanta. Cui zato cu camp dang lak ihsin a pak in a um ih, ka deuthlam ihsin furlong ruk hrawng a hlatnak hmunram kolh ah a um. Thing hauhruang sah zet thawn kulh mi a si ruangah a himdam tawk ding a bang. Asinan khamtarhnak pawl khal hi “khawsia pawl” hrang ahcun an tthahnem lo a bang. Ziangahtile a rei hlan ah pakhat sawnsawn in ‘boma’ ih tlaksamnak zawn an hmu ih, cutawk ihsin an lut thei thotho. Himi ttum ah, Zato Bawmtu (Hospital Assistant) cu mangbangza in vei khat a luat. Lenglam ih awn-au a theih ruangah a riahbuk sangka a va ong. Cutikah amah thawi’ ttangphel malte lawng hlatnak ah, amah zoh ih rak ding kiosa tumpi a va hmu ih ttih le khur in a um. Kiosa in a run zon zawng ah, ttih lutuk lam ah dunglam ah a khir kir sal ve thei. Vantthat thlak zet in siivai phunphun retnak thingkuang pakhat a va pah ngah. Cutikah sii retnak rialdawng (glass) phunphun an kuai celcel ih awn ring zet a suak. Cumi cun kiosa cu malte sung a hnoksak lawk ruangah, hruangkulh sung thotho ih hmun dang a va pan.
Cutawk ahcun vanduai thlak zet in a va hlawhtling deuh. Mi dam lo pariat an ihnak riahbuk parah a va khir ih a bauh hnu ah a vung lut. Mi dam lo pahnih cu sualbuaiawknak ruangah nasa zet in hriamhma an tuar ih, lainat um za mi pakhat cu hling hruangkulh lak ihsin a thiarsuak. Hriamhma tuartu kuli pahnih cu mi dang pawl in an umnak hmun ah an tanta. Riahbuk khuhnak tlek them khat in a khuh mi, cui minung pahnih cu a thaizing khawvan hnu ih sibawi thawn kan va thlen tikah kan va hmu. Curuangah zato cu camp thupibik kiangnai ah tthawn ding in kan ruatcat. Hmun thar pakhat kan timtuah ih, hruangkulh hngetkhoh zetzet thawn kan kulh thluh hnu ah, mi dam lo pawl hmuahhmuah cu khua a thim hlan ah kan tthawn thluh man.
Cumi zan cu, kiosa pakhat sangsang kap that thei beisei in, a sung ih thilri pawl tthawn thluh a si zo mi hling hruangkulh sungah kiosa ka bawh tum. Asinan zanttim ih keimahte kiosa ka bawhnak ihsi cun zato thar lam ihsi kiaurak le ttap awn ka vun thei lala ih a anhai thlak nasa. Kan ral ttihnung cun vei khat dang i hrial lala tinak a si. Khua a van vete’n zato thar cu ka va pan lohli. Kan tuah thar mi hruangkulh tlun ihsin kiosa pakhat a khir lut ih ‘bhisti’ (zato tidai khaitu) a thiar ti ka va hmu. Camp ih meisa alh tleu umnak sungih thilthleng a si ruangah kuli dang tampi khal in cui’ thilthleng rapthlak cu an rak hmu hai. ‘Bhisti’ cu a lu lam riahbuk laili hoi in, a kelam in riahbuk sir va dai zik deuhthaw in, zial ah a it in a lang. Kiosa cun puanzar sungah a lu a vun hruah ih, tidai khaitui’ ke vun kai in a dirhsuak. Mi vanduai tidai khaitu cun mangbang thilthu ah thingkuang rit zet pakhat pawk in a ttang. Asinan cumi cun kiosa kut ihsin a run thei lo. Thingkuang cu a dir vivo lawk nan riahbuk tlang ah a tar. Cumi thluh ah riahbuk hrennak hridai a pawk leh ih hri a cah tiang rori a dir. Kiosa cun riahbuk sung ihsi a dirhsuah fel ve te’n, a hngawng a zon cih ih hrothak zet in mallai a thing. Cumi ihsin lainat um ‘bhisti’ ih vansan ttah-aihramnak pawl cu kumkhua in an reh lanta. Cu thluh ah ramsa sualral cun, zawhte tumpi in zinghnam pakhat a thiar vek in, a kaa in a thiar ih hling hruangkulh kap ah a vahpi vivo. Hling hruangkulh pah a olnak zawn a hawl hmuh tikah thazang suah in a pah hrumhro. Hling hruangkulh a pahnak ahcun hnipuan le taksa tlek them pawl an tang hnianghniang. Dr. Brock thawn a hnuhma cu olte’n kan thlun thei ih, ttangphel za li hrawng a hlatnak hrampi phur ah a ruak nenong kan va hmu. Ni dang vek thotho in raap a um zet. Mi vanduai ‘bhisti’ ih ruak cu a luruh, khabe, ruh tum deuh mallai le a kutzung pakhat-hnih a tang mi kutzaphak lawng an tang. A kutzung pakhat ahcun ngun zunghruk pakhat a um. Cui ngun zunghruk le a haa (hrinhnam tthenkhat in an sunsak zet mi thaksa pengtthan a si) cu India ram ih a nupi hnenah kan kuat.
Zato cu tthawn lala ding in kan ruatcat ih, hmun thar ih kan tthawn hnu ah, hling hruangkulh sang deuh le khohkhah deuh thawn kan kulh. Kan ttheh fel ngah in mi dam lo hmuahhmuah cu khua a thim hlan ah kan tthawn thluh. Kiosa pawl hin tlansan mi camp pawl an vehvai ih mi deh ding an hawl ttheu ti ka theih ruangah ka rualpi Brock cu, thilri kan tthawn thluh zo mi hling hruangkulh kiang ah milai dehtu bawh ding in ka sawm. Cutawk hmun kiang ahcun tlangleng zin a um. Curuangah hruangkulh luhka ah thilri phurhnak mawttaw ka tthawn ih, khua a thim rual ah a sung ah kan lut. Mawttaw sangka ong in thingkuang pahnih parah kan to. Cui ka thil ruahman mi ih atthlak zia ka vun ruat sal tikah, tu tiang in ka tha a tthia lai. Asinan cumi lai ahcun kan thil tuah mi ih ttihnunzia siseh, milai dehtu cu, a dang hrong rilrawng hrangih rawl thaw zet mallaite vek tluk fang ih in zoh ngam ding khop in a rak ngampa ding ti siseh, ka rak theithiam lo. Tlansan mi zato hruangkulh sung ahcun rannung tthenkhat ka ret hai ih, riahbuk malte khal tthiat lo in ka tanta hrim. Kiosa pawl in hling hruangkulh sungah mi dam lo pawl an um lai ti’n ruat hai seh ti ih ka bum tumnak an si. Mithi khua vek rori ih a thim mi zan khawthim lakah nazi pahnih sung cu cangvai lo lawlaw in mawttaw sungih kan to hnu ah thinghge ro kiak awn fiang zet ka thei. Brock cu, “Milai Dehtu!” tiah dimte’n ka sim. Cumi hnu minute malte rei ah hling hruangkulh tlun ihsin taksa khing rit zet pakhat rung khir awn dimte kan thei. Cu thluh ah rannung pawl an tlan kual rero awn kan thei ih, cumi hnu cun ziangkim in a reh reprep.
Ka rualpa ih hnenah kanmai lam pan ih ramsa sualral a rat asile remcang deuh ih ka rak kap theinak ding ah mawttaw suahsan in leilung ih vung ttum ka duh thu ka sim. Asinan Brock cun ka umnak kel ih um ding in i thlem ih, a ruahnak ka rak pompi ruangah Pathian hnenah ka lung a awi zet. Ziangahtile cumi can ah kiosa cun in rak pel rero ngaingai. Khawthim lak cu nasa zet ih malte sung ka zoh ngernger hnu ah kan hmai zawn ih hrampi bur lam pan in thil pakhatkhat a tthawnawk lai ka hmu vek in ka thei. Brock cu, “Thil tthawn aw na hmu maw?” ti’n dimte’n ka sut nan i sawn lo. Curuangah ka rifle thawn tiar aw cia in ka um ih, ka hngak. Cumi can cam hnih-thum hrawng kha cu ka hngilh thei dah nawn lo ding. Ka thinhriknung ahcun khawse hrokhrawl cu kan lam pan in a thupte’n a ra tthawn hrethro in ka thei ih, thil pianhmang pakhatkhat hmu vek tiang in ka thei aw. Asinan ka suangtuahnak thil men a si ka phan ruangah ka kap ngam lo. Ziangahtile ka suangtuahnak menmen a rak si ahcun milai dehtu cu hmun dang ih tlan ding in ka ttihtthaih tluk men ah a cang ding. Khawthim le awn reh reprep cu tham le dai theih deuhthaw an si hial ding. Cumi can second malte sung cu tuar rual lo deuhthaw in ka thahri pawl an khong tthengttheng thluh. Cu thluh ah, taksa ruangpum tumpi pakhat kanmai lam ah a ra khir thutthi. “Kiosa” tiah ka au ih, a rual in kan meithal kan kap cih. Kan rifle puak awn ring zet le zian alh tleu zukzi cun ramsa sualral cu a ttihtthaih neh tuk ruangah, mawttaw sungah rung khir lut lo in, a her kir sal. Asinan kan kiangnai tuk a thleng man ih, a kut a vai ruangih thli thaw cang mi in ka hmai i sem thei. Ralring cia ttengtteng in rak um ringring lo sehla cun pakhat sangsang cu in deh ngah rori ding. In ra do non sal lonak ding ah khawthim lak cu mallai kan kap bet. Cu thluh in mei-inn kan vang. Milai dehtu in i rak ttham thutthi pang ding ti phang in tthia derdo phah ih sangka ka va khar lai ah, Brock cun rifle hmeh puak ding tiar aw cia in i rak kil.
Khami zan ih kan luat kha cu milai pakhat ih co ding mi ahcun vanqhatnak sangbik a si. Ngunngaihtei’ kiangkap kan thlithlainak le Pathian ih somdawlnak qha cun hualvan rapthlak tong lo ding in in run. A thaizing ah Brock ih cerek cu kiosa keneh kiangnaite ih vunnel sungah kan va hmu. Zungpibok pahnih-khat bak in kiosa kha a qhelh lo ding. Ka cerek cu hmuh ding a um lo. Lehhnu lam ih kiosa lu ka cekfel tikah, ka cerek cun kiosa ih ho pakhat a ngah kiak ti ka hmu sal.
Kiosa in Tlangleng Zin Tuah An Cawlhter
Brock thawn thilri phur mawttaw sung ihsi kan rak mikhual dan khan nasa zet in a ttihtthaih ngah a bang. Ziangahtile Tsavo an suahsan ih can tawkfang hrawng cu ziangti hman in in hmuhsuam nawn lo. Thaw thawt theinak ding can in pek hrih sung mi ahcun, kiosa pawl ih in do sal a si ahcun anmah awknak ding thang tuah hi kalhmang tthabik a si ding tiah ka ruat. Anmah siatsuahawknak zianghman thlenter lo ding in thangtarh ih kuli pahnih hman theinak ding kharhkhum thang pakhat ka tuah ahcun, kiosa pawl cu kuli pawl deh ding in thang sungah an lut ngam ding ih, ka awk thei ding tiah ka ruat. Thang cu ka tuah thok cih ih, rei lo te sungah, tlangleng zin phah ih hman mi thingpheng pawl, tlangleng zin thirtluan pawl, telegraph wire hri, le cikcin hri rit zet pakhat pawl thawn thang hngetkhoh tawk zet pakhat ka tuah ngah. Ka thang cu pindan pahnih ah ka tthen. Pindan pakhat cu thangtarh ih hman mi minung pawl hrangah a si ih, a dang pakhat cu kiosa lutnak ding ah a si. A khatlam kap ih nor tthawn theih sangka cu minung lutnak ding a si. Cumi pindan sung ahcun an him zet ding. Ziangahtile kiosa in a deh tum hai a si hman ah, an karlak ah tlangleng zin thirtluan pawl zungpibok pathum dan ih khan mi an um. Tlangleng zin thirtluan pawl cu tlunlam hnuailam in tlangleng zin phah thingpheng rit zet sungih hrolhlut mi an si.
Kiosa lutnak ding ih tuah mi sangka cu a khatlam deng ah a um. Himi thang ahcun sangka a kharawk theinak ding ah pawpi in thangtarh kha a va dirh kherkher a ttul lo timi pakhat si lo ahcun, zianghnam kharhkhum thang zaran thawn an bang aw thluh deuhthaw. Ka thiamthil cu a hnuailam vek hin ka remkhawm. Kiosa a lutnak ding sangka tlun ah cikcin hri rit zet pakhat kan ttawn. Hri ih khatlam zim veve cu sangka ih khatlam khatlam ah an tlai. Cui’ hri tlai aw ahcun tlangleng zin thirluan tawitete pawl zungpibok paruk dan vivo ah wire hri khoh zet thawn kan ttawn. Cumi cu hman lo can ah tom fatakte ih ret theih mi sangka ci khat ah a cang. A tlunlam ih khaisoh tikah sangka tlunlam kap ah an tom aw khawm. Sangka cu tlangleng zin thirtluan tan khat thawn tlunlam ah kan do so. Sangka donak thirtluan khatlam zim cu wire hri thawn hnget zet in kan ttawn. Cui wire hri cu kharhkhum thang sung leilung sungih thuh mi spring pakhat ah kan vung thluah. Thang sungih kiosa a vung lut ngah thluh hnu cun spring a pal a ttul thlang ding. A khing thawn pring a pal tikah wire hri kha a pelh ding ih, sangka donak thirluan kha pelh in, a dunglam ih sangka cu a khar aw cih ding. Sangka cu a ong thei zik lo. Ziangahtile leilung ah hnget zet ih kan phum mi tlangleng zin thirluan pahnih karlak kuar ah sangka cu a vung thunlut aw ding.
Himi thang tuahnak ahhin nihlawh kan seng tam zet. Sangka tuahnak ding ih tlangleng zin thirtluan pawl vih an ttul tikah a vihnak ding kan nei lo ih kan buai lawk. Vih lo cun wire hri thawn cikcin hri ih va ttawn theih an si zik fawn lo. Asinan ka .303 rifle cerek hak zet cun thir cu a vit tlangh thei ding tiah ka ruat. Zohsinhnak ka tuah tikah a vihnak thawn tthate ih vih mi vek in ong felfai zet a um thei ti ka hmu ih ka lung a hmui nasa.
Thang kan tuah ttheh tikah, kiosa pawl bum thei bet sinsin ding in riahbuk thawn ka khuh bet. A kiangkap ihsin hling hruangkulh khohkhah luarkai khal ka tuah hrim. Hruangkulh dunglam ahcun minung lutnak ding ong pakhat kan tuah ih, an lut phah ah an dunglam ih hrampi dir phah in an khar ding. Sangka hmai zawn ah kiosa pawl rung lutnak ding ong pakhat khal ka tuah. Ka thil tuah mi cu mi fim aw ter pawl ka hmuh hai tikah, milai dehtu pawl cu thluak ngah hrokhrawl zet an si ruangah ka thang sung ahcun an lut lo ding tiah an hmuhdan an rel. Asinan, lehhnu ih kan hmuh leh ding bang in, an rak rel cia mi thil cu a dik lo. A hmaisalam zan malte sung cu thang sungah keimah le keimah ka tarh aw. Asinan ihhmuh khawh lo le can hman nuam lo zet ka hlawh ti lo ahcun zianghman a thleng lo. Kawngsang in in keu nasa tuk fawn.
Khatlam ahcun kiosa ih in ra dolonak khal thla tawkfang a si zo. Asinan hmun dang ih tuahmawh siatsuahnak an thlenter mi pawl cu kan thei rero ko. Thilri phur mawttaw ih kan to hnu rei tuk lo ah, tlangleng zin zim ih minung pahnih an thiar hlo ih, peng hra a hla mi Engomani timi hmun khal ah mi pakhat an thiar hlo. Cumi hnu rei lo te khal ah ramsa sualral pawl cun Engomani cu an va pan sal ih minung pahnih an thiar. Pakhat cu an deh ih an ei. A dang pakhat cu an kheuh nat tuk ruangah ni rei lo te ah a rung thi. Asinan, ka rel zo bang khan, Tsavo hmun cu kan himdam hai. Kuli pawl khal in an ral ttihnung pawl cun Tsavo pengpi hi an tlansan lanta a si an zum ih an nun le hnattuan kel ttuan sal in, tlangleng zin tuahnak camp pawl ih ni tin nun cun kel a run awh sal.
A netnak ahcun kan himdam ih kan ruah mi cu a rung khawbaw thutthi. Zan khat cu khawthim lakah, kan rak theih tam zet dah mi ttihphan aihramnak ttap awn le kiauraak awn pawl ruangah camp ih um pawl kan tthangharh. Khawsia pawl an ra kir sal ih an deh mi cazin ah mi thar pakhat an punter bet a si ti kan thei. Himi ttum ahhin pacang tam zet cu khawdai duh ah riahbuk leng ah an riak hai. Kiosa pawl an tlan lanta zo ti ih an ruah ruang khal ah a si. Asinan zanttim ah ramsa sualral pakhat in an hling hruangkulh a run pah tum lai an hmu thutthi. An tthangphawkawk hnu ah funghreu, lungto le meisa sertom pawl thawn anmah run ramhtu cu an deng ciamco. Asinan zianghman a tthahnem lo. Kiosa cu ttih le thinphang ih umkhawm pacang rual lak ahcun a rung thleng ih mi vanduai pakhat cu, a rualpi pawl ih kiauraak le au ciamco lai rori ah, hling hruangkulh pahtlang in a thiar hloh. A lenglam ah kiosa dang pakhat in a rak thlun. Ramsa rualral pahnih cu an ngampa tuk thlang. Curuangah an deh mi minung khal cu hlapi an thiar paih lo. An dehnak riahbuk ihsi ttangphel sawmthum lawng a hlatnak ah an va ei. Cumi kuli pawl hohatu jemadar in an umnak lam hoi in meithal vei tampi a kap nan an hna hman a thak lo ih, an rawl rapthlak an ei thluh tiang in an tthawn lo lawlaw. Kiosa pawl in zan ah an ra vehvai sal ka beisei ruangah, a ruak nenong darh aw pawl cu phum cih ka siang lo. Cutin, khawthim rual ah thingkung tonak remcang pakhat ah umhmun ka rem. Ka nazi ih can her rero ninumza run rehtertu ding zianghman a thleng lo. Hyena pakhat in i ra pan mi lawng a si. A thaizing ahcun kiosa pawl cun Tsavo ihsi peng hnih hla ih um camp pakhat an va do thu ka thei. Tu ahcun, tlangleng zin cu hmun tin ihsi tuah curco cio ka tumtah ruangah camp pawl an tthekdarh aw thluh sal. Milai dehtu pawl cun an mi deh cu an hlawhtling ih, a hmaisa ta vek thotho in, camp kiangnai ah an ei lala. Thawmvang nei lo ding in ziangtin hling hruangkulh an pah thei timi cu tu tiang in ka hrangah thil mak zet a si lai. Ramsa pakhat hrangah hling hruangkulh cu pahtlang theih lo deuhthaw a si in ka ruat fawn. Asinan, cuti cing khal cun hruangkulh cu an thawmvang theih theih lo ding in an pahtlang peh rero thotho.
Himi pawl a thlen hnu cun zarh khat lenglo sung, kiosa an ra suahnak ding awm ih ka ruat mi camp kiang ah zan tinte’n ka rak bawh ttheu. Asinan ka hlawhsam thluh. Kiosa pawl cun in hmu in hmun dang an pan simaw, asilole ka van a se hrimhrim simaw, a si ding. Ziangahtile vei khatte vun kapnak remcang hman in pe hai lo in, hmun dangdang ih minung an deh vivo lai. Zan tinte kiosa bawh ringring hi hnattuan nin-um le bangthlak zet a si. Asinan himi hi ka tuah ding mi ttuanvo a si in ka thei. Ziangahtile hnattuantu pawl in anmah humhimtu ding ah in ruat tlangpi. Ka nun sung hmuahhmuah ah nuamtete’n a ra nai deuhdeuh mi, mikei ttihnungza pawl ih huk awn thum humho theih rero, le kan lakih minung pakhatkhat cu zinglam khua a van hlan ah an rawl ding ih ruat cia mi kan si ti theih, tluk ih tontehnak thinthirza hi ka tong dah lo. Camp kiangkap an thlen cun an huk awn cu a reh thluh ih, an deh tum mi an pelthup rero thlang ti kan thei. Cutikah camp pakhat hnu pakhat “Khabar dar, bhaieon, shaitan a ta!” (Ralring uh, unau pawl, khawsia a ra thleng) ti’n an auh aw vivo. Asinan ralrin pekawknak au-aw pawl cu san an tlai lo.Tu mai ah simaw lehhnu deuh ah simaw, kiauraak aihramnak awn in zan reh cu a run khuh ding ih, a thaizing ih hmin cazin hlamnak ah minung pakhat cu a kim nawn lo ding.
Ramsa sualral pawl in tlangleng cawlhhmun ih pacang pakhat an deh mi, ka riahnak camp kiang ah rak thiar in an ra ei zan kherkher kha cu fiangfel zet in ka cingkeng lai. Ruh an ttam kiak awn pawl fiang zet in ka thei ban ih, an hngirhngir awn ttihnungza pawl cu a lehhnu ni tampi tiang in ka hnathlam ah an cam ringring. Cuvek lailak ah zianghman tuah thei lo ih um khi thil ttihnung rapthlak a si. Ziangahtile an deh mi lainat um zet cu a thi zo ih, khawthim sah mepmep tuk ruangih zianghman hmuh a theih lo ding ruangah a leng ih va suah khal zianghman a ttangkai lo. Ka hruangkulh kiang, hruangkulh fate ih um pacang paruk hrawng cun kiosa pawl ih rawl ei awn an theih tikah an ttih tuk lawmam ih ka hling hruangkulh sungih lutter ding in in run auh. Kei khal in siang zet in ka lutter hai. Asinan a rei hlan ah mi na pakhat an camp ah a it lai ti ka mangsuak ih, ka zingzoi tikah a rualpi pawl cun, thluak nei lo zet in, amah lawng an tanta ti ka hmu. Ka hling hruangkulh sungih va hruai ding in pacang tthenkhat ka hruai hai lohli. Asinan a riahbuk sung ka vung luh tikah, mei-inn vang hnuai ih um zangfakza milai cu humhim ttul dinhmun ah a rak um nawn lo ti ka hmu. A rualpi pawl in amah lawng an tan ruangah ningttih thlaphang luar in a rak thi zo.
Himi can ihsi cun thil um dan a bese vivo. Zing tin deuhthaw in ka riahbuk ah hnattuantu tthenkhat an ra ih an hnattuanpi pakhat kiosa ih a thiarhloh lai an hmuh thu in ra sim ringring. Ni khat cu zan ih thilthleng in ra report ding in kiltu (watchman) hna a ttuantu Indian kut-thiam-nei pa ka hnenah a ra. Ka hnen a ra thlen tiangah thinphang ningttih in a tthia rero lai. Tlangleng zin phah thingphel penkhawm mi parih a to lai, zinglam tuan zet ah, milai dehtu a hmuh thu, milai dehtu cu thla vek rori ih thawmvang nei lo in hramlak ihsi a hung suah hnu ah, a hnattuanpi tthenkhat an riahnak truck mawttaw umnak lam a va pan thu i sim. Cuvete’n a ring theitawk ih au in ralrinnak a pe hai ih, ttulhai can ih hman ding ah a tuah mi zinan pung kawlawng pawl khal a dir awn ciamco. Awn ring celcel a theih tikah kiosa cu mawttaw ih phurh mi thilri tthenkhat hnuai ah dawp in a relh cih. Hnattuantu itthat pawl khal an tho hai ih an kiangkap hmun tin an zoh rero hai nan milai dehtu ih hmuithlam hman an hmu lo. Ramsa sualral cu tlangleng zin pial zawn ih a engine hrang tidai a la rero tu tlangleng pakhat hnuai ah a tawlhlut. Cu thluh ah engineer dam lo pakhat a ihnak mawttaw sangka ong aw hmai ih a va din kha kiltu cun a hmu. Mawttaw cu tipi kap lam a pan lai. Milai dehtu in mi dam lo zawn tum ih a khir zawng ah, vantthat thlak zet in, meiphaltu (fireman) pakhat in a meiphal thingkuang sungih thir-ek tthenkhat kha cutawk kiangih um tlangleng zin thirtluan peng aw khawm umnak ah a vun hlon. Cumi cun ramsa sualral cu malte sung a ttihtthaih lawk.
Asinan rei lo te ah a hmaisa ih a rak pel mi hnattuantu pawl umnak truck mawttaw kiang ah a hung lang sal. Kiltu in ralrin peknak ih a hei auh hai man hlan ah hnattuantu pawl lak ahcun a hung khir ih mi pakhat a hung thiar. Mi vanduai cu uico te in zinghnam pakhat a thin vekih thing phah in, kiu-rak ruairo phah cing in a thiarhloh ih, ttangphel za hnih hman a hlatlonak hramlak thimpi sungah a va ei. Himi can tiang ahcun, dan pakhat vek in, milai dehtu pakhat lawng in mi a do, rawl a hawl ih, a dang pakhat cun a lenglam ih hrampi phur sung ihsin a rak hngak. Asinan tu ahcun an ral rel dan an thleng. An pahnih in hling hruangkulh sungah an lut ih mi an thiar veve. Cuvek in Swahili beltuahtu pahnih cu an deh. Pakhat sawn cu an thiarhloh ih an va ei. A dang pakhat cu reipi tiang a aihram awn an thei. Ningttih thlabar ih um a rualpi pawl in raltthatnak an hun neih sal hnu ih bawm ding in an va pan tikah hling hruangkulh ah hnget zet ih a rak awktangawk kha an va hmu. A awktangawk hnget tuk ruangah kiosa in a dirsuak thei lo a si hmang. A thaizing ih ka va hmuh ahcun a nung lai. Asinan kheuh a tuar bese tuk ih zato a thlen man hlan ah a thi.
Himi sung ni malte ah ramsa sualral pahnih cun camp tumbik cu sualral hamkha zet in an do. Camp tumbik cu humhimawknak lam ruat in Tsavo Tlangleng Cawlhhmun ihsi lungto ih den ban ah a um ih, Permanent Way Inspector (Lamzin Kiltu Hngelhnget Zungbawi) ih thir deuthlam kiangte khal a si. Zan reh reprep lai ah milai dehtu pahnih cu hnattuantu pawl lak ah an vung thleng thutthi. Kuli pawl cun an ttihtuk lawmam ih, ka hling hruangkulh sung ihsi hman in ttihphannak ruangih an kiau-raak awn fiangte’n ka thei ban. Cumi ttheh, ramsa sualral pawl in mi vanduai pakhat thiarsuak in, camp kiangnaite ih an ruai raap-um zet an ei thok rual ah, “An thiar zo; an thiar zo!” tiah an raak celcel. Inspector Mr. Dalgairns cun kiosa thawmvang a theihnak zawn ah vei sawmnga lenglo a kap. Asinan kiosa pawl cu an thin khal a phang lo ih, an rawl an ei ttheh tiang in hnangamte’n an um huahhi men. A thaizing ah mi an dehnak hmun kan zohfel thluh vete’n Mr. Dalgairns thawn ramsa sualral pawl ih sulhnu zawt ding in kan pok cih. Mr. Dalgairns cun, vunnel parah ke kiak pakhat ih kezung neh vek an um ruangah ramsa sualral pakhat cu hriamhma a baih a si a zum zet. Ralringte’n khuimawcin kan pel vivo tikah kiosa pawl ih kiang kan thleng ti kan thei vukvi. Kiosa pawl cu raap um zet in an hrum hngurhngo. Ralringte’n hmailam kan pan vivo tikah, kiosa fate si ding ih kan ruat mi thil cu kuli vanduai ih ruak nenong an si ti kan va hmu. Kan va thlen nai vivo ruangah kiosa pawl in an tlansan mi a si. A ke pahnih, a ban pakhat le a taksa hrek cu an ei zo. Kiosa hriam tuar ih hnuhma si ding ih kan rak ruat mi cu a ban khatlam ih kutzung khong thluh zo pawl ih neh an rak si. Tu ahcun ramsa sualral pawl cu hramlak thingkung sah zet sungah an va cawl zo ih, thlun theih an si nawn lo. Curuangah kuli ih ruak cu kan phum hnu ah, lunghmui lo zet in kan tlung sal lala.
Tui can ahcun, Indian kuli zaran men cu rel hlah, leitlun ih pacang raltthabik pawl hman in, cawl lo bang lo ih a thleng ringring mi hivek thil rapthlak pawl hi an tuar thei nawn lo ding. Tsavo pengpi cu a pumhlum in ttihphannak thawn an khur thluh. Curuangah cumi siimlam, camp ih ka ra tlun tikah hnattuantu pawl in an hnattuan hmuahhmuah an cawlhsan thluh ih, keimah be ding ah in rak hngak ti ka hmuh tik khal ah ka mang a bang hran lo. Ka hnenah ra ding ih ka kawh hai tikah an rung vualvo ih, Tsavo ah hin, ziangvek thil le zovek ih hrang khal ah, an um duh nawn lo thu in sim. “Cozah hrangih hna ttuan ding lungkimnak thawn India ih ra an si ih, kiosa asilole khawsia pawl ih rawl si ding ih ra an si lo,” an ti. Cumi thunetkhawt (ultimatum) in sim thluh hnu rei lo te ah an ttiak cih. An lak ih za ziat hrawng simaw cun tlangleng zin thirtluan ah deng lut aw in tlangleng ra thleng hmaisabik cu an cawlhter hnu ah, tlunkhuh le sir-phar nei lo tlangleng kop (flatcar) pawl ah hnawhkhat aw tettet in, camsiat tuar mi hmun cu an suahsan.
Abdullah ih Riahsiatza Hualvan
Hnattuantu pawl an liamhloh hnu cun Tsavo kiangkap ih tlangleng zin tuah hnattuan cu a pumhlum in a cawl rupri. Zarh tawkfang tiang cu, rung tang hrih ngam ding khop ih thinlung hngetkhoh nei mi malte pawl in, kiosa khamnak an tuah mi ti lo cu, ziang dang hman tuahttuan mi kan nei lo. Himdamtei’ um thei ding in tidai khawlnak tank, diphun le kan par tivek ah pacang pawl an ceng timi vun hmuh cu thil danglam le hnihsuak um a si. Kuli mi ti hlim thei zet pakhat phei cun amai’ hrangih a san mi tidai khawlnak tank parah pindan thuahthum a tuah. Mi dang pawl cun an riahbuk sungah leikhur an lai ih, zan ahcun cumi khur sungah lut in a tlunlam cu thingtum rit pawl thawn an khuh. Camp sungih thingkung tum deuh hmuahhmuah ah an din ding tawk ih tam in ihkhun an um thluh. Ka cin lai mi pakhat cu, zan khat ah kiosa in camp an rung do. Culai ah thingkung pakhat parih minung tamtuk an umkhawm ruangah a din nawn lo ih a tlu. Thingkung tlu cun ttih le thinphang ih kiau-raak celcel kuli pawl cu an hrial tum mi kiosa pawl ih kiang kherkher ah a hei den pet hai. Asinan, vantthat thlak zet in, milai dehtu pawl cun mi pakhat an rak deh zo ruangah, cumi ei ah an rak buai tuk ih thil dang zianghman an rak ngaihsak lo.
Himi can hrawng ahhin, milai dehtu ka pelnak ih i ra bawm ve ding in, peng sawmthum hrawng hlatnak ih um, Pengpi Zungbawi (District Officer) Mr. Whitehead ka sawm. Ka sawmnak cu a cohlang ih siimlam zanriah ei can ah i rak cuan aw tiah i rak sim. A to mi tlangleng cu nazi paruk ah a ra thleng. Curuangah ka Indian siahhlawh cu tlangleng cawlhhmun ih va hmuak ding ah ka thlah. Ka siahhlawh cu rei lo te ah ttih le khur in a ra kir ih, tlangleng siseh, tlangleng hnattuantu siseh, hmuh ding an um lo thu; tlangleng cawlhhmuh platform parah kiosa tumpi pakhat a tawihvah rero thu, i ra sim. Kei cun, “Cuvek a um thei lo, savuak pakhat a si sawn men thei,” tiah ka sawn. Ziangahtile cumi lai ahcun a rel mi cu ka zum lo. Himi can ahcun mi hmuahhmuah in ttihphannak thawi an khah thluh ruangah platform par ahcun thiahlei pakhat hman hmu hai sehla, kiosa tluk ih tum in an rel ding can a si. Asinan a thaizing ahcun ka siahhlawh ih rel mi cu a dik thluh ti ka va hmu. Tlangleng Cawlhhmun Zungbawi le a milai pawl khal milai dehtui’ kut ihsi an luat theinak ding ah cawlhhmun innpi sungah an kharhkhum aw hai a rak si.
Whitehead a ra thlen lo ruangah zanriah cu keimahte’n ka ei. Zanriah ka ei lai ahcun meithal puak awn vei hnih ka thei. Asinan ka ngaihsak hran lo. Ziangahtile kiosa hrinhronak ding ah mibur umkhawm hotu pawl meithal kan pe hai ih, khawthim hnu ih meithal kap puak cu thil um zaran an si ko.
Khua a mawt hnu rei lo te ah inn-kan zim ih tuah mi ka ihkhun thlai aw ah ka hung kai. Ka ihkhun thlai aw cu tlangleng zin phah thingpheng pawl thawi tuah mi a si. Ka ihkhun ih ka um hnu rei lo te ah, ka tonak ihsi ttangphel sawmsarih hrawng a hlatnak ah, milai dehtu pawl ih hrum awn, hngirhngir awn, le ruh ttam kiak awn pawl ka thei ih ka mang a bang zet. Ziangtin ei ding an nei ti ka theithiam lo. Ziangahtile thil buai celcel um mi ka thei fawn lo. Ka tontehnak hamkha zet ihsin ramsa sualral pawl ih rawl an ngah mi cu kiau-raak awn le ring zet ih au-aw pawl thawn phuansuah an si ttheu ti ka thei fawn. Thunet ka tuah thei mi um sun cu, tualsung mi khualtlawng veivak mi vanduai pakhatkhat an tong ngah a si ding, timi lawng a si. Tawkfang hrawng ah khawthim lak ih an mit tleu ka hei hmu ih, khimkhuahtei’ ka tin hnu ah ka kap. Cumi khal ah an buairuai hran lo. An ei lai mi an thiar hnu ah, ka hmuh theilonak tlangtluan hrap tuk lo parah daite’n an va cawl men. Khua a van vete’n ka ihkhun thlai aw ihsin ka ttum ih kiosa hrum awn ka theihnak lam ka va pan. Lamzin ah zo ka ton na zum? Ka mikhual hlo Mr. Whitehead a si. A taksa an raam diadia ih dam lo hmel pu in a hnok biarbiar fawn.
Kei cun, “Khuilam ihsin na ra suak? Ziangah mizan zanriah ei cu ah na ra thleng lo?” tiah ka sut.
“Zanriah ei na sawm mi na rak hmuah dan cu a ttha nasa,” tiah i sawn.
“Ziangah, ziang si cang?” tiah ka sut sal.
Whitehead cun, “Mizan cu na mithi khaw palai kiosa ka parah a rung khir ih i deh leuleu si si,” a ti.
“A cang thei lo! Na mang a si sawn ding,” tiah mangbang deuh in ka el.
“Mang maimai cu a si lo, si ko lo maw?” ti phah in a her ih a zaangtluan i hmuh.
A hnipuan cu a hngawng hram ihsin kau zet in a tlek thla. A taksa ahcun tin tumpi neh pawl an um ih, an sen hrenhren.
Thu elbuaiawk cu cawl lohli in ka riahbuk ah ka hruai lohli. A hriamhma pawl cu ka kholh hnu ah ka tuamsak hai. A um nuam deuh ding ih ka tuah ngah hnu ah zan ih thilthleng pawl cu a hnen ihsin ka thei. A to mi tlangleng cu a tlai tuk ruangah Tsavo Tlangleng Cawlhhmun a thlen tikah khua a thim thawkhat zo. Tlangleng zin ihsin ka umnak camp lam ah ke thawn a rung feh. A kuthnuai ih Askaris (tualsung palik) sergeant Abdullah in a dung naite ah mei-inn vang keng phah in a thlun. Zin bitnak zawn hmun thim deuh ih hrek an thlen tiang cu ziangkim a tluang lai. Asinan cutawk an thlen tikah cang sang par ihsin milai dehtu cu an tlun ah a rung khir ih, Whitehead cu a nam thluk hnu ah a zaang cu ka rel cia mi vek khan a kheuh. Asinan, vantthat thlak zet in, ka rualpa cun a rifle a rak keng kherkher ih a kap puak cih. Zian alh zukzi le meithal puak awn ring zet cun kiosa cu second khat maw hnih hrawng simaw a anhaiter lawk. Asinan mi vanduai Abdullah a zon cih ih cang ah khirsoh pi in hrampi phur sungah a luhpi cih. Mi vanduai Abdullah ih ttong thei mi um sun cu, “Eh, bwana, simba,” (Aw, ka pu, kiosa) ti lawng a si.
Kiosa Thang
Abdullah ih thihnak riahsiatza thlen hnu cun milai dehtu donak ding thazang cu kan pung vivo. Palik Superintendent Mr. Farquhar khal kiosa pel in bawm ding in a sepoy (Indian ralkap) pahra thawn tipi kap ihsin a ra thleng. Tu ahcun kiosa pawl ih thuhla hi hla zet le kau zet tiang a thang hiamhiam zo. Milai dehtu pawl do tlang dan ding ruahmannak ttha zet kan tuah ih, camp tinkim ih kiangnai thingkung remcangbik hmuahhmuah ah mi kan toter. Zungbawi dang tampi khal an hnattuan ihsi cawlh la in kiosa kan donak ah an ra tel ve hai. Mr. Whitehead le kei cu inn-kan zim ih thlai mi ka ihkhun ah kan to tlang. Ka tuah mi thang khal cu kan kam ih, thangtarh ah sepoy pahnih kan hmang. Khua a thim rual ahcun kan timtuahnak pawl cu kan ttheh ih, kanmai’ hmun cio ah ttan kan khuar hai.
Nazi pakua hrawng tiang cu zianghman a thleng lo. Cumi ttheh ah thin diriam thlak zet in, awn reh reprep cu kiosa thang sangka khar thla aw awn in a run tibuai thutthi.
“Cerehei! Whitehead, kiosa pakhat cu thang in a awk a si cu!” tiah ka sim.
Asinan ka ruahsannak pawl cu thilthleng neta pawl in ningzah thlak khop in an run siatsuah. Thangtarh ih um sepoy pahnih cun anmai’ umnak pindan lam ah mei-inn an vang. An pahnih in Martini rifle an keng veve ih ziandawng khal tam zet kan pe. Thang sungih kiosa a kharhkhumawk vete’n kap ding ah thupek khoh zet thawn kan fial cia. Asinan ramsa ttihnungza in zamrang zet ih an umnak lam a pan turto ruangah, le thang sungah a kharhkhum aw ngah ti a hmuh in thang kulhnak pawl nasatei’ a taksa ih a engh ciamco ruangah an lung hmuah aa thluh ko in an ttih ih an kap ngam lo. Tawkfang ah an kiangnai ih um Farquhar in a hei auh hai ih, kap a fial hnu lawng ah an lung a hung fim sal. Cutin a netnak ahcun nasa tak in an kap ciamco. Asinan an kapnak zawn cu kiosa umlonak zawn hlir ah a si. Kei le Whitehead hman an kap ding mi kiosa ih vorhlam kel zawn ah kan um nan kan kiangnai ihsin an cerek an ra zam vukvo rero. An pahnih in vei hra veve hrawng an kap ciamco tikah thang kulhnak thir pakhat an kap ong ih, cumi ihsin milai dehtu cu hahdam zet in a suak tuarto men. Kiosa taksa sungah an rifle cerek pawl an kap lut thei cing in ziangtin kha zat ih tam lawmam an tthelh thei timi cu ka hrangah thil mangbang thlak bik a si ringring lai.
Taktak khal ah, himi hnihsuakza hlawhsam mualphonak kan ton hnu hi cun hnattuantu pacang pawl in Khawsia rori thawn kan hnawihnih aw a si ti an zumnak cu a hnget sinsin. Asinan kan bei a dong pumhlum lo ih, zinglam khua a van tikah kiosa pel ding in ruahmannak kan tuah sal. Sunvu deuhthaw in hramlak hlingrul sah zet lakah kan kut le khuk ih vak in kiosa hnuhma cu kan zawt ciamco. Asinan an hrum awn lawng a khattawk in kan thei ih, anmah kan va tong ngah thei dah lo. Kan lakah Farquhar lawng in hrampi phur tlun ih kiosa a khir lai vei khat a hmu zuakzi. Cuvek in ni hnih kan zuam sal nan kan hlawhsam thotho ih, Farquhar le a sepoy pawl cu tipikap lam ih an tlun a ttul thlang. Mr. Whitehead khal a pengpi lam ah a tlung ih keimahte milai dehtu pawl run buaipi ding in ka tang lala.
A Netkhawt ih Hlawhtlinnak
Ka tthianrual pawl ih in tlunsan hnu ni khat maw ni hnih ah simaw, khua a van hnu ih ka hling hruangkulh ka suahsan lai ah tualsung minung pakhat cu ka umnak lam ah, “Simba, bwana, simba!” (Kiosa, ka pu, kiosa!) ti ih au phah in thinphang zet in a ra tlan. A tlan phah cun a dunglam a zoh leuhleuh. Thuhla ka rak sut tikah, tiva kiang camp sungah milai dehtu pakhat lut a tum nan a hlawhtlin thei lo ruangah laak pakhat a deh sawn thu, tu ahhin cumi camp kiang ih hramlak ah laak sa a ei lai thu, in sim.
Tu cu keimai’ can a si thlang. Swahili hrinhnam pa cun i hruai ih zamrangte’n kan va feh. Hivek can a thlen pang ih hman ding ah Farquhar in i tanta mi rifle rit zet ka keng. Bawipa Pathian in milai dehtu cu ka kut sungah i pe hram seh tiah ruahsannak nasa zet ka nei. Ramsa ttihnungza ka pel lai ahcun ka lungtur khal a rang cuang ngaingai. Milai dehtu in i hmuh pang ka phan ruangah hrampi bur khat hnu bur khat ah ka kun phah, ka khuk le ke in ka fehttawn phah. Malte a rei tikah milai dehtu in laak ruh a ttam kiak awn ka thei ih ka di a riam deuh. Cumi hnu malte ka va pel bet tikah hrampi karlak ah fiang tuk lo in kiosa lu ka hmu. Asinan hi khawsia hi khuarel lenglam thil in a kil a bang. Ziangahtile ka meithal thawn ralringtei’ ka tin nguaingo lai ah i hruaitu pa in thinghnge rop a pal ngah. Cui’ ramsa harhvang zet cun thil awn a theih tikah, ngaih lo hmel zet in a hrum hngurhngo ih, meithal zangte ka hmeh man hlan ah hramlak sah zet sungah a liam hlo.
Ka kut sung ihsi vei khat a luat sal ruangah ka lung a hmui lo zet ih, camp lam ah ka tlan tlung kir lohli. Cu thluh in a umsun hnattuantu hmuahhmuah ka kawh hnu ah khuang, phirivau le phawt awn theih mi thil pawl, dar le thir pung le awn ring a nei thei mi thil hmuahhmuah keng hai ding in ka sim. Zamrangte’n kiosa a relhnak hmun kulh ngah ding in ttan ka khuarter hai. A khatlam ral ka thlen vete’n khuang le thir pung tivek pawl vaw phah in, cat lo bang lo ih au ciamco hai ding ah an hotu jemadar cu ka cah. Cu thluh in kiosa umnak cu ka helkual lohli ih sihte vawr pawng kiang ah ttanhmun ttha pakhat ka va hmu. Cui sihte vawr pawng cu kiosa a relhnak ihsi ra suak mi ramsa kong kaupi laifang ah a um ih, kiosa in ramsa kong cu a rak zawh ka zum. Sihte vawr pawng dung ahcun ka tthilhtthuam ih beiseinak sa zet thawn ka rak hngak.
A rei hlan ah hnattuantu pawl cun kiosa umnak run pan phah in thawmvang nasa zet an run suah. Cumi rual deuhthaw ah tuanghmul nei lo kiosa tumpi in ramsa kong a run zawh ka hmu ih ka lungawi van a ban. Thla tampi ka zuam rero sungah tui can hi milai dehtu kapnak canvo remcang zet ka ngah hmaisabiknak a si ih, thin thi zet ih kap that theinak ding remcang ka ngah hmaisabiknak khal a si. Kiosa cu nuamnai zet le ropi zet in ramsa kong ahcun a feh ih, second maltete dan ah cawl in kiangkap a thlithlai. Ka hmuh mi cun i hip zet ih, milem bang in cangvai lo’n ka um ringring. Ka taksa tthenkhat lawng ka thupawk thei ruangah, a dunglam ih awn-au ring celcel pawl in a thinlung luah thluh lo sehla cun i hmu tengteng ding. Asinan ka um ti a theih lo ruangah keimah thawn ttangphel hleinga hrawng a rung thlen tiang ka hngak ih, cu thluh vete’n ka rifle thawn ka tin. Rifle ka tthawn mi in a mit a la vukvi. I hmuh thutthi cu a thin a thir tuk a bang. Ziangahtile i hmuh vete’n leilung sungah a ke hmailam a nam lut ih, a cawn le taw ah to thutthi in, a kaa a ang kau ih siava zet in a hrum hngurhngo. A thluak zawn ih ka rifle tin phah in, a netnak ahcun ka phil ngah ding a si hi tiah ka ruat. Asinan hman hrih lo mi ralthuam hi cu rinsan dah hrimhrim hlah! Rifle zangte ka hmeh tikah ti tluktli ih awn pakhat a rung suak. Meithal a tlolh tinak a si ih, ka thin a phang nasa. Kiosa cun i run zon thlang ding tiah ka ruat. Asinan a dunglam ih um kuli pawl ih awn-au ring celcel pawl in a ttihtthaih ruangah, i run zon lo in hramlak ah a khir lut sal ih ka van a ttha. Vei khat dang a luat bet lala. San cop ralthuam rinsan ih ka rak um sung can hmuahhmuah cu ka camriam ih, ka hngirtteu tuk ruangah a neitu, a tuahtu, le amah rifle lala khal thleidan nei lo in ka mawhsiat hai.
Beidongza hlawhsamnak ka ton hnu cun camp ih kirsal men lo cu ti ding dang a um hran lo. Asinan ka kirsal hlan ah laak thi ka va zoh ta. Laak sa cu kiosa in tthen li tthen khat fang lawng a rak ei. Kiosa pawl in an deh mi an ei tikah a mei zim ihsin an thok ih a lu lam ah an ei so vivo timi hi cinken tlak pakhat a si. Tui ttum ah kiosa cu a rawl a ei thok pek ah hnoksaktu a tong. Curuangah ramsa sualral rilrawng cun zan ah a deh mi laak ruak cu a ra pan sal ding tiah ka zum hnget tawk zet. A kiangnai ih thingkung remcang a um lo ruangah rannung ruak ihsi pii hra hrawng a hlatnak ah donsang pakhat ka tuah. Ka ttheng cu pii hleihnih hrawng a sang. An zimlam naih aw ding tuah mi fung pali kan phun ih a zim ahcun tonak ding thingpheng pakhat kan tuah. Cuihlei ah, zan a thim tuk ih kiosa in amah ka kap man hlan ah laak cu a thiarhloh ka phan ruangah laak ruak cu thingbul pakhat ah wire hri khohkhah zet thawn ka ttawn.
Ni a liam rual ah ka ttheng dingder ahcun ka to. Ka meithal kengtu Mahina hruai lo in keimahte ka feh ih, Mahina cu a lung a awi vak lo. A taktak khal ah hruai cu ka duh ko. Asinan a awm a na luar tuk ih tum hrim mi si lo cing in thawmvang simaw, cangvaihnak simaw a neih ngah pang cun ziangkim a khawbaw thluh ding ti ka phang. Khua a rung thim lohli ih, ziangkim in an reh reprep. African hramlak zan khawthim ih awn-au a reh reprep zia thei ngah ding cun a tak ih ton rori a ttul. Mah lawng in mai ci pi umlonak ih um can ah a mi tuam dan a na hleice. Mah lawng ih um ka sinak, awn-au reh reprep, le ka tumtah mi kiosa bawh, pawl cun ka parah hna an run ttuan thluh ih, beiseinak thawn ka ttang ttentto rero nan, ka kiangkap boruak thawi’ mil aw zet in, nuamtete’n ka ruahnak le zanmang an rawi aw cuahco. Vei le khat ah thinghnge ro kiak awn in ka lung a hung fimharhter thutthi. Awn dang a um maw ti’n tthatei’ ka ngai bet tikah, hrampi bur lakah taksa tumpi pkhat a feh awn a um vek in ka thei. Keimahte’n, “Milai Dehtu! Tuizan ahcun ka hualvan khal a thleng aw thlang ding ih, ramsa sualral pakhat sangsang cu ka phil ngah ding,” tiah ka ruat. Cumi hnu ah awn-ai a reh reprep lala. Ka ttheng par ahcun milem bang in ka to ih, ka thin phu dutdo ruangah ka thazung (nerve) hmuahhmuah an rin ttengtteng thluh. Rei lo te ah milai dehtu a um maw um lo ti cu a hung fiang vuarvi. Hrampi bur lak ihsin rilrawn ruangah thuk zet ih thaw thawt sau nguahngo awn a hung um ih, ralringtei’ a rat rero ruangah awn ti selhso an hung um sal. Mit tthep kar men ah awn cu a cawl thutthi ih thinling hrum awn a rung um. Ka um ti in hmu ti a lang ih, hlawhsamnak in i hngak lala ding ka phang lala. Asinan cumi hnu ih thil rung thleng cun ka khawsik hmul an run puakter surso. Ziangahtile kiosa cu a tlan khal a tlan lo ih, a deh mi laak khal a pan cuang lo. Keimah sawn i run pel thok!
Bokvak in nuamtetei’ tthawn hrethro phah in nazi pahnih sung hrawng i ttihtthaih. Vei khat i helnak hnak in a neta i helnak cu ka umnak lam a nai sinsin vivo. Ka ttheng donak fung ziangtikah a ra nam ding ti phang in can ka hmang liam cuahco. Ka ttheng donak fung cu a ra nam khal ih kiak lo ding khop ih hngetkhoh in kan rak tuah fawn lo. Fung dingder deuh pakhatkhat kiak pang sehla, asilole kiosa cu pii hleihnih tiang hung khir thei pang sehla, timi vun ruat cu a nuam lo duh nasa. Keimahte’n, “Khitawk ah laak thi a um, asinan thil nung pakhat a um pang a si ahcun, hitawk ah a to,” ti ih ka ttong mi ka cing lai. TTihnak ka hun nei ti fiang zet in ka thei thok ih, cuvek dinhmun ttihnung ah keimahte ret aw ding ih ka rak aat khal thinlung tak in ka sir aw. Cang lo khai lo in ka um ringring. Ka mit hman ka tthep ngam tuk lo. Asinan ttang ttengtteng ih reipi ka um ruangah ka thazung lam in an thei thok. Zanttim hrawng ah, thil pakhat rung pet vukvi in ka bop a run den ngah lai ih ka thinlung um dan lephei kha cu a rel ih rel hnak in a ruat ih vun ruat ah a theihtheih sawn ding. Kiosa in ka dunglam in i hun zon ah ka ruat ih, ka thin a phan tuk ruangah thingpheng ihsin ka tla leuleu. Second pahnih-khat sungah ka ruahnak ka finkhawm sal thei ih, i pahtu cu sumbuk tluk bak ih thil ttihnung a si thei lo ti ka thei sal. Thinghnge ah i ruat a si hmang ding. Zaran boruak ahcun thin tthawng tuk tu ding thil a si lo ti ka pom ko. Asinan hivek can kherkher a si tikah, ka zeng thluh man dengmang. Cangvai lo ding ih ka supawk man lo ruangah ka rak cang deuh. Cumi cu ka hnuai ihsin raap-um zet hrum awn thawn kiosa cun i hun cukha. Cumi hnu cun ka tlintawk in cang lo te’n ka um. Asinan himi ihsi cun ttih le thinphannak ruangah ka tthia rero thlang. Malte hnu ah kiosa cu ka lam pan in bokvak ih a rat awn ka thei. Hrampi var lakih a relh phah ruangah a pianhmang ka hmu thei ceu. Asinan kap thei ding tawk cun a fiang ko. Curuangah a ra nai bet hlan ah khimkhuahte’n ka tin ih ka kap. Ka meithal puak awn cu huk awn ttihnungza in a thlun ih, pan lam khal nei cuang lo ih a khir ciamco awn ka thei. A khir hmaisabik ah hrampi sah zet sungih a lut ruangah ka hmu thei nawn lo. Asinan thil um dan thei fiang sinsin ding in a khir rero nak lam cu nasa zet in ka bih rero. A khattawk in aihram awn ring zet a um rero ih, nuamtete’n thuk zet ih thawpi thawt awn ah an can vivo hnu, a netnak ahcun ziangkim in an reh thluh. Cutikah in ramh ttheu tu khawsia lakih pakhat cun harsatnak in pe thei nawn lo ding ti ka thei.
Ka meithal puak awn a reh vete’n hramlak khatlam ral, furlong hnih hrawng a hlatnak camp, ihsin thuhla suthlamawknak au-aw ring zet an ra thang celcel. Ka himdam thu le kiosa a thih zo thu ka hei auh kir hai. Cuvete’n lungawi aipuang ih in an au vualvo. Camp tin ihsi an au awn cu a ring tuk ih a kiangkap hramlak peng tampi sungih umtu pawl hmuahhmuah cun an ttih zet ding. A rei hlan ah hrampi bur lak ih meisa tleu detdo ka hmu. Camp ih minung hmuahhmuah cu an poksuak thluh ih khuang tum phah, rannung ki phaw phah in ka hnenah an rung. Ka tonak ttheng kulh in an rung ih, ka hmai ih leilung ah rung bokkhup in “Mabarak! Mabarak!” ti ih au phah in upatnak in pe. “Mabarak” ti cu “Thlawsuah Cotu” asilole “Runtu” tican a si. Upat in pek mi ka hmuh tikah ka mang a bang zet. Kiosa cu a hnuk a cah taktak hrih lo pang ah ti in, a ruak hawl ka khap hai. Cumi thluh cun camp ah nehnak lawm phah in kan tlung ih, a tanglai mi zan can hmuahhmuah cu lungawi aipuannak nasa zet thawn kan lawm. Swahili le African tualsung hrinhnam pawl in nehnak cu hrinhnam mawlmang lam cungcuang le rura zetzet thawn an lawm ciamco.
Kei cu khawvan ding hngah har ka ti zet. Curuangah khua hman a van tthat thluh hlan ah ka sa bawhnak hmun ka va thleng sal zo. Ziangahtile himi “khawsia” hin danglam cuangcuang le maksak zet in i hrial bet thei nawn lo ding ti zum pumhlum ding ko in ka thinlung ka khontthawl neh lo. Asinan ka ttihphannak cun sirhsan zianghman a nei lo ti lungawi zet in ka va hmu. Thin le ham kai aw lo ding khop in vei tampi i bumkualtu ka hualvan khal, a netnak ahcun, a her danglam aw ve thlang ti ka hmuh tikah ka thin a dam sualso. Kekar mallai tiang harsa zet ih thisen hnuhma ka zawt hnu, hrampi bur pakhat ka vun hel tikah ka hmai zawn ih um kiosa tumpi cu ka hmu thutthi. A um dan zoh cun nung lai hmel a pu ih, tivate ih tidai in lai a bang. Asinan nai deh ih ka va zoh tikah a rak thi khong taktak zo ti ka hmu ih ka di a riam zet. Cu thluh cun i thluntu pawl an ra suakkhawm hai ih, an lungawi tuk ruangah nauhak bang in an hni an khek thul, an lam thul. An liang tiang hrawng ah in zawn so ih, nehnak lawm in kiosa cu in helpi ciamco fawn. Lungawithu simnak puai pawl kan tuah ttheh hnu ah kiosa cu ka cekfel ih, uanawknak tlak a si ti ka hmu. A hnar ihsin a mei zim tiang pii kua le zungpibok pariat a sau. Pii thum le zungpibok pakua a sang ih, camp thleng ding in minung pariat ih zawn a ttul. A lu ka cekfel tikah .303 cerek cun a ho pakhat a ngah kiak ti ka theithiam. Ziangahtile a ho bul ahcun cerek hnuhma a lang. Brock thawn thilri phurhnak mawttaw sungih kan um lai in ra do zan ahkhan haa na bese zet ka rak tuarter rori ding.
Milai Dehtu pawl ih Cemnak
Himi kiosa a thih ruangah Tsavo ih kan harsatnak pawl an cem ti ih ruat ding a si hrimhrim lo. A rualpi a hraang rero lai ih, a rei hlan ah thil duh um lo in tonter thok sal. Zan malte lawng a rei hnu ah Permanent Way Inspector deh a tum. Inspector ih bangla inn (bungalow) kailawn ah hung kaiso in verandah ih veivak phah in a thlingthla. Mr. Dalgairns cun cui’ thawmvang cu a rak thei nan, kuli zu ri pakhat ah a ruat ih thinheng zet in, “Tlan hnik!” tiah a kawk. Asinan a vanneihnak ding ah, sangka ong ih a leng va suah a rak tum lo. Minung sa ei ngah a tum mi a hlawhtlin lo ruangih lungawi lo kiosa cun Inspector ih me (kel) pahnih a deh ih, a kiangkap ah a ei hai.
Cumi thu ka theih tikah a thaizan cu Inspector ih bangla kiang ihsin kiosa cu rak bawh ka tum. Vantthat thlak zet in a kiangnai ah thir deuthlam lawnglak a um ih, meithal kapnak ding ong bial remcang khal a um. Cumi thir deuthlam leng ahcun me pitling pathum ka hreng. Me ka hrennak cu a hrek tluk a sau mi tlangleng zin thirtluan a si ih pound 250 hrawng a rit. Khawvan zawng tiang cu zianghman a thleng lo. Khua a van zawng ah kiosa cu a ra suak. Me pakhat a zuanhnawh hnu ah a thiar. Me a thiar ruangah thirtluan pakhat ih hren tlang mi me dang pahnih le a thirtluan khal a thiar cih thluh. A umnak zawn lam ah vei tampi ka kap nan, khua a thim mepmep tuk ruangah zianghman ka hmu thei lo ih, me pakhat riangri ka ngah.
A thaizing ah kiosa hnuhma cu ka zawt. Camp ih midang tthenkhat khal in in thlun. Me le thirtluan pawl ih hnuhma cu zawt a ol zet ih, furlong hnih hrawng kan thlen tikah kiosa in rawl a ei buai rero lainak hmun kan va thleng. Kiosa cu hramhri kung sah zet sungah a relh ih, kan va pan ti a theih tikah thinheng zet in a hrum hngurhngo. A netnak ahcun kan va naih tuk thlang ih, hrampi bur lak ihsin kekar sau zetzet thawn kan lam pan in a ra tlan zuarzo. Cule vete’n in thluntu hmuahhmuah deuthaw in a naibiknak thingkung pan in an tlan ciamco. Asinan in bawmtu Mr. Winkler cu ka kiang ah a ding ringring. Ramsa sualral cun in ra zon thleng sal lo in hrampi bur pakhat sungah a lut. Amah kan hmuh netnak hrampi bur cu lungto thawn kan deng ciamco nan, ziang thawmvang hman a um lo ruangah a thupte’n a tlansuak zo a si kan zum. Curuangah ralringte’n hmailam kan va pan ih a deh mi me pawl umnak hmun kan va thlen tikah a rak tlan ngaingai zo ti kan hmu. Me pahnih cu maltakte lawng a rak dai lai.
Kiosa cu a rawl ra ei thluh lawlaw ding in a ra kir ka zum ruangah me thi pawl thawn pii malte a hlatnak ah ttheng khohkhah zet ka tuah ih, khua a thim hlan ah tttheng parah ka to. Tui ttum cu ka meithal kengtu Mahina khal ka hruai. Ziangahtile tu ahcun, zan tampi sung kiosa ka bawhnak ruangah, ihhmuh ka khop nawn lo tuk thlang ih, kiosa rat can thlingthlak i sawngtu ding ka ttul thlang. Hahdam zet ih ka vung molhmeh thok fang ah Mahina in ka ban i rak dir. Ka zoh tikah me pawl umnak kawhhmuh phah in “Sher!” (Kiosa) timi lawng dimte’n a ttong. Cerek sawl pahnih a thuah ih ka thun mi ka smooth-bore meithal ka la ih thinsaute’n ka rak hngak. Malte a rei hnu, kiosa a ra suah ka beiseinak zawn ka zoh lai ah, hrampi bur pawl lakah cak zet ih feh awn a hung um ih, kiosa cu hmun thelhkolh ah awn-ai nei lo in a hung suah hnu ah kan hnuai zawn ciahciah deuhthaw ihsin a ra feh. A liang ah ka cerek pahnih thawn a rual in ka vun kap. Meithal cerek ih nornak ruangah a bok thlupthli ti ka hmu ih ka lung a hmui zet. Ka magazine rifle ka cuh sal lohli nan ka hman man hlan ah a hung ding sal ih hrampi bur pawl lak ah a lut hlo. Rinhmang in a umnak zawn cu ka kap. Asinan a thaizing ah ka phil ngah thei ding ka zum zet. Curuangah khua a van vete’n a hnuhma zawt in kan pok cih. Peng khat lenglo sung cu a thisen hnuhma zawt a harsa lo zet ih, vei tampi a cawlh fawn ruangah a hriamhma cu a bese zet ti ka thei. Asinan a netnak ahcun kan hlawhsam. Ziangahtile tawkfang a rei tikah a thisen hnuhma a cem ih leilung khal lungto an tam tuk ruangah a sulhnu ka zawt thei nawn lo.
Cumi hnu cun ni hra hrawng tiang cu kan ralpa ih hmelhmang zianghman hmuh ding a um nawn lo. A hriamhma pawl ruangah hrampi lak ah a thi a si ding tiah kan ruat thok thlang. Asinan kan ralrin kel in kan ralring thotho. Cuti ih ralrinnak cang kan rak thiam cu kan van a ttha zet. Ziangahtile cutin rak ralring lo sehla cun deh tuartu pakhat tal cu a um bet ding. Zan khat cu ka hling hruangkulh kiang ih thingkung pakhat parih riaktu norleeng nortu pawl ih ttih le thinphang au-aw in i tthangharh thutthi. Kiosa in a deh tum ruangah ttih le thinphang ih au an si. Khawdur sah zet in thlapi a phen ih hmailam ttangphel pakhat hnak ih hla cu zianghman hmuh a theih lo ruangah, a leng ih va suah cu thil atthlak a si ding. Curuangah ka ti thei mi um sun cu ramsa sualral tlan ding ih ttihtthaihnak ah meithal mallai kap puak kual lawng a si. Ka meithal kap puak cu a tthahnem a si hmang, pacang pawl cu cumi zan ahcun hmuhsuam an tong nawn lo. Asinan zinglam ih thil um dan kan zoh tikah, milai dehtu cu deh ding hawl in can tawkfang tiang a vak rero ih, an riahbuk hmuahhmuah va pan thluh in, thingkung kiang ah phei cun a keneh cu a kual in a um rero ti kan hmu.
Kiosa cun cumi thingkung ih pacang pawl deh a tum sal men thei timi beiseinak thawn a thaizan cu thingkung par ihsin ka rak bawh. Zan cu siava zet in a thok. Ziangahtile ka ttheng pan ih ka hung kai lai ah thinghnge pakhat ih rak kual rul tur cak zet pakhat ka va tham ngah leuleu. Zamrangte’n ka ttum kir sal vurvo ding ti cu na suangtuah cih thei ko ding. Asinan ka milai pakhat in fung saupi thawn a that ngah thei. Vantthat thlak zet in cumi zan cu khawdur a um lo ih, thlapi cun sun vek deuhthaw in ziangkim a tlet eng thluh. Zinglam nazi pahnih tiang kei in sa a rat le rat lo ka thlithlai ih, cumi hnu ah Mahina tthang in amah ka thlithlaiter. Nazi pakhat sung cu thingkung hngohsan in ka itthat thaw nasa. Cumi thluh ah thil dik lo pakhatkhat a um vek in ka hun thei ih ka hung tthangharh thutthi. Asinan Mahina cu a harhvang zet lai ih zianghman a hmu lo. Kei khal in kan kiangkap hmuahhmuah cu tthate’n ka thlir rero nan thil danglam zianghman ka hmu thei cuang lo. Diriam tuk hrot lo ih ka vung zau sal zik zawng ah, hrampi bur niamtete pawl karlak ah thil cangvai malte ka hmu vek in ka thei. Cumi zawn cu second malte sung ka zoh fiang tikah ka hmu sual lo ti ka hmu. Ralringtei’ in pel rero tu milai dehtu a rak si.
Thingkung kiangkap ih leilung cu a thelhkolh pam. A khattawk in hrampi bur fatakte lawng an um. Cui ramsa sualral rapthlak in, relhnak remcang um mi hmuahhmuah hmang ttangkai phah vivo ih a thuptei’ in pel kual rero lai, kan umnak hmun ihsi vun zoh cu thil hmuh nuambik a si. A thiamnak zoh tikah ttihnungza milai pel lam ahhin mi hlun a si ti a lang. Curuangah tui ttum ahcun hlawhsamnak ding thil zianghman tuah pang lo ding in thutluknak ka tuah. Curuangah nai tawk zet - ttangphel kul hrawng - a ra thlen tiang ka hngak hnu in, ka .303 thawn a awm ah ka vun kap. Cerek in a vun ngah ti ka thei. Vansiat thlak zet in a ril lo ih, ttihnungza ih hrum hngurhngo phah in a dunglam a her hnu ah sau zuarzo’n a khir hlo. Asinan a liamhloh man hlan ah ka magazine rifle thawn vei thum ka kap sal man ih, vei khat dang a hrum sal ruangah a vei thumnak ka kap mi cun a ngah ti ka thei.
Hngirtteu khop in khawvan ding kan hngakhlap. Zing khawvang tleu hmaisabik a suah vete’n va pel ding in kan tttum. Kiangkap tthatei’ ka zoh theinak ding ah tualsung mi sa zawt thiam pakhat ka hruai. Mahina cun ka dung naite ihsin load non ttul lo ih kap peh theih Martini rifle keng in i thlun. Thisen hnuhma a tam zet ruangah olsamte’n kan feh vivo. Hramlak sungih furlong hnih bak kan feh man hlan ah kan hmai zawn ihsin ttihnungza hrum hngurhngo awn thawn ralrinnak in run pe thutthi. Ralringtei’ hrampi bur pawl ka hei zoh tikah milai dehtu cun a ho pawl lang thluh ko ih hngirhngir rero phah in thinheng zet ih kan umnak lam a run zoh lai ka hmu. Khimkhuahte’n ka tin ih ka kap. Cule vete’n tumruhnak khohkhahbik thawn kanmai lam ah a ra khir. Ka kap sal ih a tlu tupti. Asinan second pakhat sungah a hung tho sal ih awl ttuatto phah cun a tlintawk ih cakbik in keimah i ra pan. Vei thumnak ka kap mi cun tthathnemnak zianghman a neih hmel lo. Curuangah cerek rit zet thawn a ra tlan lai cawlhter thei beisei in Martini la ding ah ka kut ka hei san. Asinan rifle cu lak ban ah a rak um lo ih ka thin a phang nasa. In zon ding ih a ra tlan thutthi ruangah Mahina cun a ttih tuk lawmam ih Martini meithal cu thingkung umnak lam ah a rak tlanpi. Tuvek can ahcun va tlan ve mai lo cu zianghman ti theih a um lo ruangah, can khawhral lo in ka tlan ve. Ka kap mi pakhat in a ke dunglam kiakter lo sehla cun ramsa sualral cun i kai ngah man tengteng ding. A ke a kiak cing hman cun thingkung tawhram a ra thlen ah a dawh banlonak zawn ka thleng man fangfang.
Kiosa cun a tlai tuk ti a hmuh tikah hrampi sah zet lam pan in a kir sal. Asinan tu ahcun Mahina hnenih meithal ka la zo ih, ka vun kap tikah a hnukhri ka ngah a si hmang, a ril tulto ih cang lo khai lo in a vung um. Mawlmang zet in, thingkung ihsin ka ttum ttualtto ih ka va pan. Culai ah, rin lo paral ah a hung khir thutthi ih i run zon tum sal. Asinan a awm le a lu ih Martini cerek ka thun bet ruangah a cem thla taktak thlang. Keimah thawi’ ttangphel panga hman hlatlonak ah a tla tupti. Tal vuatvo phah, leilung ih tla thinghnge pakhat sualral zet ih keu ciamco phah in a thi.
Cumi can ahcun camp ih um hnattuantu hmuahhmuah cu meithal puak awn ruangah an ra hai ih, hmuh bannak ah an ra thleng zo. An ttuanrelpi minung tamtuk deh ih eitu ramsa rualral parih an thinnatnak cu a luar tuk ruangah, kiosa ruak thlek cip seksek thluh lo ding ih donkham cu thil harsabik miangmo a si. A netnak ahcun tualsung minung le kuli pawl ih lungawi aipuannak au-aw thawm celcel thawn, hla lo te ih um mi ka hling hruangkulh sungah kiosa cu kan zawn thleng. Kan cekfel tikah a taksa ahcun cerek ong paruk lenglo kan hmu. A zaang tit kiangte ahcun kan dunglam ni hra ah ttheng par ihsi ka rak kapnak cerek sawl ong a um. A rualpi vek thotho in, a deh tum mi hnenih va thleng thei ding in a pah a ttul mi hling hruangkulh ih hling pawl in a vun cu thuk zetzet in an riat tlek thluh.
“Khawsia” pahnihnak an thih thu cu hmun hlapi tiang in a thang lohli. Saklam thlanglam ih tualsung minung pawl an ra hai ih ka kap mi kiosa pawl le, anmai in kawh dan takah, “khawse thattu” cu in ra zoh ttheu. Thil tthabik cu, Tsavo tlansan vurvo tu kuli pawl kha a zuan in an rung zuang kir sal vurvo. Hnattuan kan thok sal ih lilawn kan don ttheh ruangah le, milai dehtu pawl in harsatnak in pek nawn lo lawlaw ruangah, ka hah a dam sualso. Taktak ahcun, kiosa pahnih ka thah hnu ah ka parih hnattuantu pawl ih lungput a thlengawk dan cu hnih a suak lamlam. Hmaisalam ah kha cun thah in rak duh nan, tu ahcun ka parih lungawi hi a ban in an bang thei nawn lo. Curuangah ngun khengkum mawi zet pakhat siseh, kan tuar mi harsatnak pawl le a netnak ih hlawhtlinnak ka ngah thu pawl Hindustani ttong ih ngan mi bezai saupi pakhat siseh, an lungawinak langternak ah in pe riangri.
Hminsin: Col. J. H. Patterson in a cabu hminthang “The Man-Eaters of Tsavo” timi sungih ta, milai dehtu kiosa a pelnak thuhla lawng a hrilsuah sal mi “Man-Eating Lions of Tsavo” cahlap ihta leh mi a si.
No comments:
Post a Comment